өнгөрлөө. Улсын баатар Э.Бат-Үүл УИХ-ын шийдвэрийг Удирдах зөвлөлөөрөө унагасан МАН-ын даргыг огцруулах санал тавив. Пропорциональ давамгайлсан 50:26-гаас буцсан МАН-ын бүлэг өөрсдийн санал болгож буй 24:52-ыг дэмжүүлэхийн тулд ард нийтийн санал асуулга явуулах шахалт хийж, харин Ардчилсан намын бүлэг ард нийтийн санал асуулгыг дан ганц Сонгуулийн хуулиар биш, Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр явуулах санал гарган, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос ажлын хэсэг томиллоо.

Долоо хоногийн дундуур Тавантолгойн ордын хөрөнгө оруулагчийг тодруулах ажлын хэсэг Засгийн газрын хуралдаанд мэдээлэл хийж, АНУ, Хятад, Оросын косерциумууд тунаж үлдсэнийг зарласан ч оросуудын шахалтаас болж ажил зогсоод байна. Мөн өнгөрөгч баасан гаригт монголчууд 2008 оны УИХ-ын сонгуулиас хойших гурав дахь удаагаа “долдугаар сарын 1”-ийг угтаж, үймээний үеэр амиа алдсан таван залуугийн дурсгалд зориулж хүний эрхийн төлөөх төрийн бус байгууллагуудаас хотын төв талбайд “Бид мартахгүй” уриан дор нийтийг хамарсан flash move буюу түр гацалт зохион байгууллаа.

Сонгуулийн тогтолцооны маргааныг санал асуулгаар хагална

УИХ дахь МАН-ын бүлэг өнгөрөгч долоо хоногт УИХ-д бас нэгэн “сюрприз” барив. Пропорциональ давамгайлсан холимог тогтолцоо буюу 50:26-гаас буцсан МАН-чууд өөрсдийн дэвшүүлсэн 24:52 буюу мажоритари давамгайлсан хувилбараа дэмжүүлэхийн ард нийтийн санал асуулга явуулах хүсэлт тавилаа. Өөрөөр хэлбэл суудлын харьцаан дээр нэгдсэн шийдвэрт хүрч чадахгүй байгаа хоёр намын бүлгийн саналыг бүх ард түмний санал асуулгаар хагалахыг тэд хүсч байна. Харин Ардчилсан намын бүлэг тэдний энэ саналыг сөргүүлэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр бүх нийтийн санал асуулга явуулах шийдвэр гаргаж, Төрийн байгуулалтын байнгын хорооноос ажлын хэсэг томилсон юм.

Уг нь бол Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулах, тогтолцоогоо шинэчлэх эсэх нь парламентын бүрэн эрхийн асуудал атал хуулиа баталж чадахгүй ард нийтийн санал асуулга явуулна гэх нь өөрөө ичгэвтэр, эрх мэдлээ хэрэгжүүлэхээс татгалзсан хэрэг. Сонгуулийнхаа хуулийг гаргаж чадахгүй хууль тогтоогчдоор ард түмэн яах юм, түүний оронд сайн дураараа тарчихсан нь шулуухан биз дээ.

Хоёрдугаарт, бүх ард түмний санал асуулга явуулах ч гэсэн хуультай. Асуудлаа бүхэлд нь томьёолоод “Тийм”, “Үгүй” гэсэн хоёрхон асуултаар иргэдийн саналыг авдаг тул МАН-ын бүлгийн гаргасан санал шиг “50:26 юу, 24:52 уу?” гэдэг байдлаар “бингодох” боломжгүй, тэр нь өөрөө хууль зөрчсөн хэрэг болж байгаа юм. Тиймээс Ардчилсан намын бүлгийн хувьд хэрэв бүх нийтийн санал асуулгыг явуулахаар бол дан ганц сонгуулийн хуулиар бус, Үндсэн хуульд оруулах өөрчлөлтийн асуудлаар нэгмөр явуулах хэрэгтэй гэж үзэж, санал асуулгыг боловсруулах ажлын хэсэг гаргасан байна.

Учир нь өнгөрөгч 2008 оны сонгуулийн дараа хоёр нам хамтарч Засгийн газар байгуулахдаа гарын үсэг зурсан арван зүйл гэрээнд Сонгуулийн хууль, Улс төрийн намуудын тухай хууль, Засаг захиргааны нэгжийн тухай хууль, Төрийн албаны хуулийг шинэчлэх асуудлууд орсноос аль нь ч хэрэгжээгүй байгаа. Тиймээс эдгээр асуудлуудыг бүхэлд нь шийдвэрлэхэд саад болж буй Үндсэн хуулийн зарим зүйл заалтыг өөрчлөх, үүний тулд бүх ард түмний санал асуулгыг зохион байгуулах шаардлагатай гэж үзсэн байна.

МАН-ын бүлгийн барьж буй 24:52 хувилбарын тухайд одоо байгаа 26 тойргийг автоматаар хоёр хуваагаад нэг, нэг мандаттай 52 жижиг тойрог болгох, үлдсэн 24 суудлыг хувь тэнцүүлсэн буюу намын нэрээр гаргаж ирэх ёстой. Гэтэл нэг тойрогт санал өгөх сонгогчийн тоо хот хөдөөд хол зөрүүтэй байгаа тул мажоритари хэлбэрээр сонгууль явууллаа ч гэсэн тойргуудыг хүн амын тоонд нь дүйцүүлэн дахин хуваарилах шаардлага гараад байгаа аж.

Анх 1992 онд сонгуулийн тойргийг хуваарилахдаа 1989 оны хүн амын тооллогын дүнд түшиглэсэн бөгөөд тэр үед тойрог тус бүр дэх хүн амын тоо яг тэнцүү байсан аж. Харин 1990 он гарсаар хүн амын шилжилт хөдөлгөөн нэмэгдэж, хөдөө орон нутгаас шилжин ирэгсдийн тоо нэмэгдсэнээр өнөөдөр Улаанбаатар хотын хүн ам тухайн үеийнхээс бараг хоёр дахин өсч, харин хөдөө орон нутгийнх мөн хэмжээгээр буураад байгаа. Гэтэл тойргийн хуваарилалт 1989 оны хүн амын тооллогод түшиглэсэн яг тэр хэвээрээ байгаа нь парламент дахь иргэдийн төлөөллийн эрх мэдлийг тэгш бус болгож байгаа юм.

Магадгүй МАН-ын хувьд тэртэй тэргүй жижиг тойрог, мөнгөтэй нэр дэвшигчид дулдуйдаж сонгууль явуулаад сурчихсан учраас хөдөөгийн хүн амын олонхи нь орон нутгийн төлөөллийг илүү байлгахыг эрмэлзэж, 24:52-ыг дэмжинэ гэж тооцсон байх л даа. Тийм байх ч магадлалтай. Харин бүтэн 20 жил хөдөөгийн тойргоос сонгогдсон 56 гишүүнд хүчиндүүлж, хөгжлийн бодлого гэдэг юмнаас орхигдон дэлхийн бусад саятан хотуудын стандартаас хол хоцорсон, татварт төлсөн мөнгөө тэмээ ямаа, ноос ноолуур мэтийн татаасанд өгчихөөд өөрсдөө дэлхийн зах зээлээс өндөр үнээр мах сүүгээ авдаг нийслэлчүүд бол бүгд эсэргүүцнэ. Яагаад гэвэл пропорциональ давамгайлсан тохиолдолд хүн ам шигүү суурьшсан нийслэлчүүдийн санал парламентад жин дарж, өөрсдийн төлөөллийг УИХ-д оруулж ирэх боломжтой болох юм.

Түүнээс биш МАН-ын санал болгож буй 24:52-оор бол одоогийн дөрвөн мандаттай нэг тойргийг нэг мандаттай хоёр тойрог болгож хуваана гээд тооцохоор нийслэлийн зургаан дүүрэгт 12 нэр дэвшигч л гарч ирнэ. Хувь тэнцүүлсэн 24 суудлын тал нь нийслэлээс гарлаа гэхэд үсрээд 24 хүний төлөөлөлтэй болж байгаа юм. 76 дотор 24 хүний байр суурь юу юм бэ, юу ч биш л болно шүү дээ.

С.Батболдыг огцруулах уу?

Улсын баатар Э.Бат-Үүл МАН-ын дарга С.Батболдыг огцруулах шаардлагаа өнгөрөгч пүрэв гаригт тавилаа. Тэрээр УИХ дахь хоёр намын бүлэг жилийн өмнө санал нэгдээд, 50:26 буюу пропорциональ давамгайлсан холимог системээр сонгуулиа явуулахаар болж, УИХ-ын ажлын хэсэг бүтэн жил гаруй боловсруулсан тогтолцооны асуудал дээр МАН-ын Удирдах зөвлөл ухралт хийж, мажоритари давамгайлсан 24:52 гэдэг хувилбарыг намын бүлэгтээ тулгасан нь УИХ-ын хууль тогтоох эрх мэдэлд нэг нам дангаар халдаж буй хэрэг хэмээн үзэж байгаа юм.
Нөгөө талаас МАХН-ын дарга, Ерөнхий сайд С.Баярын үед гарын үсэг зурж баталгаажуулсан хамтарсан Засгийн газрын 10 зүйл гэрээг МАН-ын дарга С.Батболд хэрэгжүүлэхээс татгалзсан нь Ерөнхий сайдыг огцруулах бас нэгэн үндэслэл болж байгаа аж. Хэрвээ Ерөнхий сайд С.Батболд энэ гэрээг хэрэгжүүлээгүйнхээ төлөө хариуцлага хүлээхгүй бол МАН гэрээгээ биелүүлээгүй гэж үзэж, хамтарсан Засгийн газрын нөгөө субьект болох Ардчилсан нам Засгийн газраас гарах ёстой гэж тэрээр хэлж байна.

Үүнтэй хамтарсан Засгийн газрын автор болох С.Баяр ажлаа өгч, С.Батболдыг намын дарга, Ерөнхий сайдаар томилсны дараа, мөн МАХН нэрээ өөрчилж, МАН болон зохион байгуулагдсаны дараа 2008 оны сонгуулийн дараа МАХН, Ардчилсан намын хооронд байгуулсан хамтран ажиллах гэрээ хүчин төгөлдөр хэвээр байгаа юу, дахин баталгаажуулах ёстой юу гэдгийг ч мөн эргэж ярих бололтой.

Тавантолгойн ашиглалтыг Оросууд гацааж байна

Өнгөрөгч лхагва гаригт болсон Засгийн газрын ээлжит хуралдаан дээр Тавантолгойн ордын хөрөнгө оруулагчийг шалгаруулах үүрэг хүлээсэн ажлын хэсгийнхэн буюу Тэргүүн шадар сайд Н.Алтанхуяг, ЗГХЭГ-ын дарга Ч.Хүрэлбаатар нар тайлангаа танилцуулжээ. Анх тендерт материалаа ирүүлсэн 12 оролцогчоос зургаан оролцогч тунаж үлдээд байсны гурвыг нь шалгаруулснаа ажлын хэсгийнхэн танилцуулсан байна. АНУ-ын “Пибоди Энержи”, БНХАУ-ын “Шинхуа Энержи” болон Японы “Иточү”,“Мицуй” компаниудын консорциум, гурав дахь нь ОХУ-ын “Оросын төмөр зам” болон Япон, БНСУ-ын консорциумын нэгдэл.
Гэхдээ тэд Тавантолгойн ордын Баруун цанхи дээр олборлолт явуулах ёстой. Харин Зүүн цанхийг “Эрдэнэс Тавантолгой” хэмээх 100 хувь төрийн өмчит Монголын компани оператор компаниудыг шалгаруулан дангаараа олборлолт хийх юм. Хэдийгээр Баруун цанхи дээр үйл ажиллагаа явуулах компаниудыг шалгаруулсан гэж байгаа ч тэдний хувь оролцооноос шалтгаалсан маргаан одоо болтол дуусаагүй байна. Шалгарсан гурван компани операторын эрх, борлуулалтын эрх, дэд бүтцэд хөрөнгө оруулах, урьдчилгаа төлбөр хийх гэсэн дөрвөн үүрэг хүлээх ёстой.

Мэдээж Хятад улс манай нүүрсний хамгийн том худалдан авагч учир Хятадын компанийн борлуулалтын эрх давуу байгаа, мөн дэд бүтцэд хөрөнгө оруулах, урьдчилгаа төлбөр өгөх, оетаторийн үйл ажиллагаа явуулах бүх үргийг хүлээж байгаа гэдэг утгаараа Хятадын компани давуу эрхтэй байгаа бол Оросын компани зөвхөн дэд бүтцэд буюу төмөр замд хөрөнгө оруулах үүрэг хүлээж, урьдчилгаа төлбөр хийхээс татгалзсан байна.

Тиймээс дээрх компаниудаас Хятадын компани хамгийн их оролцоотой байгаа, түүний дараа Орос, харин АНУ, Монголын хувьд адил тэнцүү оролцоотой байхаар байгаа аж. Гэвч Оросын компани өөрсдийн хувь оролцоог нэмэгдүүлэх /ингэхдээ өөрсдийн хийх хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхгүй гэдгээ ч бас хэлсэн байна/ шаардлага тавьснаар Тавантолгойн ордын хэлэлцээрийг гацааж байгаа тухай албаны эх сурвалж хэлж байна. Чухам хэн нь хэдэн хувьтай байгаа вэ гэдэг дээр хэлэлцээрийн шатанд яваа асуудал учраас тодруулах боломжгүй аж.

Б.СЭМҮҮН