Мансуурах нойрондоо хоёулаа хө өө... гэж нэг манарчихсан хүний дуу байдаг даа. Уг нь чадал байвал давхиж очоод нэг уулзчихмаар, гэтэл өөрөө хугацаагүй цэргийн албанд хадагдаж, найз хүүхэн нь ч бас нэг эргээд оччихгүй. Тийм л нэг дээхнэ үеийн ядарсан эр хүний дуу л даа, нөгөө талаас нь харвал. Манай парламентын хийдэг ажил, хэлж ярьдаг зүйл хоёр ч бас л нэг ингэж алд дэлэм зөрсөөр даруй гурван жилийн нүүрийг үзэв ээ, хөөрхий. Гурван жил сайн бодсон бодлого, сайхан зүүдэлсэн зүүд ингээд будаа болж байгаа юм.

Уг нь бол би ч гэсэн УИХ-ын гишүүн байгаад өөрийн жижиг эрх ашгаа бодвол сонгуулийн тойргийг юун 26, 52 байтугай бүр 76 жижиг тойрог болгож буцаагаад тойрог руугаа төсвөөс хуссан тэрбум төгрөгөө халаасалж аваад гарахад нэлээн хэдэн жалгынхны толгойг эргүүлээд л гараад ирэхийг бодох байх л даа. Хэнд ч гэсэн хэр таарсан хувийн нэг муу эрх ашиг байж л таарна. Гэтэл улс орон маань нэг л уруудаж доройтоод, амьтан хүний сэтгэл санаа үймээд, авдаг цалин, олдог орлого нэг л дээшилж өгөхгүй байхаар хүн л юм чинь юм боддог юм байгаа биз дээ. Нэр дэвшигчдээс өгсөн шуудай гурил, дээлийн торгоор үлдсэн дөрвөн жил амьдрах аргагүй учраас асуудлыг арай өөрөөр харах шаардлага гарч ирж байгаа хэрэг. Тойрог тойголж, мөнгөөр зодож сонгогдоод амташчихсан хэдэн нөхрийг царайг харж, алгаа тоссоор хорвоог барах уу, эсвэл асуудлыг арай өөр төвшинд тавьж, улс төрийн намуудын дунд бодлогын өрсөлдөөн зарлан хэн илүү нийгмийн дэмжлэг авсан нь бодлогоо хэрэгжүүлдэг болох уу.

Энэ тухай УИХ гурван жил ярьсны эцэст арай гэж энэ хаврын чуулганд Сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт өөрлөлтийн төслийг оруулж, бараг гурван сар шахуу хугацаанд эргүүлж тойруулан элдэвлэж байж эхний хэлэлцүүлгийг хийсэн билээ. Хуулийн төсөлд сонгуульд нэр дэвшүүлэх асуудлаас эхлээд намууд, нэр дэвшигчдийн сурталчилгаа, санал хураалт гээд бүх процессийг алдаа мадаггүй, шударгаар явуулахын тулд маш олон зүйл заалтуудыг шинээр оруулж өгсөн гэдгээ ажлын хэсгийнхэн хэлж байгаа.

Түүнээс гадна хамгийн гол өөрчлөлт нь өнгөрсөн 20 жилийн таван удаагийн сонгуулиас сургамж авсан тогтолцооны том өөрчлөлт. Өнгөрөгч 2008 оны сонгуулийн дараа гарсан долдугаар сарын 1-ний эмгэнэлт хэргийн дараа улс төрийн намууд тодорхой тохиролцоонд хүрсэн нэг гол асуудал бол энэ. Хэрвээ дараа дараачийн сонгуульд сонгогч нэг бүрийн санал парламентад тусгалаа олдог байх тэр хувилбарыг сонгохгүй бол сонгогчид, ард иргэд сонгуулиар байгуулсан төрдөө итгэх итгэлгүй болох нь гэдэг болгоомжлол одоо эрх барьж байгаа хоёр намыг эвлэрлийн ширээнд суухад хүргэснийг эргээд нэг саначихад илүүдэхгүй биз. Энэ нь одоо яригдаж буй хувь тэнцүүлсэн сонгуулийн асуудал. Сонгогчдын 50 хувийн санал авсан нам парламентад 50 хувийн суудал авч, арван хувийн суудал авсан нам арван хувийн суудлаа бүрэн эзлэх тэр хувилбар. Түүнээс биш 2000 оны сонгууль шиг 50 хувийн санал авсан МАХН парламентад 72 суудалтай, 40 хувийн санал авсан Ардчилсан хүчин нэг суудалтай үлдсэн мажоритари сонгуулийг дахин дахин явуулаад байвал долдугаар сарын 1 хэдэн ч удаа давтагдаж болно. Одоо хэрэглэж буй дөрвөн мандаттай том мажоритари тойрог дээр л гэхэд найман нэр дэвшигч өрсөлдөөд хамгийн олон буюу 30 хувийн санал авсан нэг нь ялалт байгууллаа гэхэд сонгогчдын үлдсэн 70 хувийн санал шууд хог дээр хаягдах жишээтэй.

Гэвч ажлын хэсгийнхэн 20 жилийн турш мажоритари системээр сонгууль явуулж, намд нь бус нэр дэвшигчид санал өгөөд сурчихсан хуучин уламжлалыг бага ч болов хадгалж үлдэх, нэр дэвшиж байгаа нөхдийг нүдээр үзэж, гараар имхэрч байж сонгож ирсэн сонгогчдын сэтгэлзүйд нь бас тохируулах үүднээс холимог хувилбарыг сонгосон. Ингэхдээ 50 суудлыг хувь тэнцүүлсэн буюу нам дугуйлах хэлбэрээр, үлдсэн 26 суудлыг одоо хэрэглэж буй 26 том тойрогтоо нам тус бүр нэр дэвшигч өрсөлдүүлэх замаар мажоритари сонгуулиар гаргаж ирэхээр санал боловсруулаад байгаа. УИХ-д олонхи суудалтай, эрх барьж буй хоёр намын хамтарсан Засгийн газарт орохдоо байгуулсан гэрээний дагуу УИХ-аас байгуулсан ажлын хэсэг бүтэн гурван жил ажиллаж байж гаргасан хувилбар энэ. Энэ ажлын хэсэгт Ардчилсан намынхан ч, МАН-ыхан ч , ИЗ, НН-аас ч төлөөлөл орж, УИХ-д суудалтай бүх намууд зөвшилцөж байж санал нэгдсэн ганц хувилбар нь энэ.

Гэвч харамсалтай нь, өнгөрөгч баасан гаригт хуралдсан МАН-ын Удирдах зөвлөл УИХ-ын бүтцийн байгууллагууд болох ажлын хэсэг, намын бүлгүүдийн саналыг үл ойшоон “мажоритари давамгайлсан 24:52 гэдэг хувилбарыг манай нам сонгож байна” гээд гэдийчихсэн, намын бүлэгтээ ч бас ийм үүрэг өгсөн. Ингээд УИХ-д олонхи суудалтай ганц намын эрх ашгийн дэргэд улс төрийн бусад намын байр суурь, иргэд олон нийтийн эрх ашиг, сонгогчдын сонгох эрх энэ тэр жинхэнээсээ “чөтгөр лүүгээ тонилж” байгаа юм даа. Удирдах зөвлөлөөсөө үүрэг авсан МАН-ын бүлгийнхний одоо хэлж байгаа тайлбар нь “мажоритари давамгайлсан байдлаар сонгуулиа явуулахгүй бол Үндсэн хуулинд заасан иргэдийн шууд сонгох эрхтэй зөрчилдөх гээд байна” гэдэг шалтаг. 26-г сонгохоор шууд биш, 52-ийг сонгохоор шууд сонгосон болдог гэж хэн тэдэнд хэлсэн юм бэ, Үндсэн хуулинд тийм тайлбар бий юу.

Хэрвээ тус нам намын нэр дугуйлах нь Үндсэн хуулинд харшилна гэж үзэж байсан бол нөхдүүд яагаад өнөөдрийг хүртэл бүтэн гурван жил дув дуугүй, ажлын хэсэг дээр ч саналаа хэлэхгүй явсан бэ. Хэрвээ үнэхээр өөрчлөлтийг эрмэлзэж, түүнд нь Үндсэн хууль л саад болоод байсан бол саад болоод байгаа тэр заалтыг өөрчлөх тухай саналаа яагаад гаргаагүй юм бэ гээд олон асуулт гарч ирнэ. 2008 оны өөрчлөлтөөс хойш сүүлийн найман жил ярьж байж арай гэж Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулахаар болж, Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль хүртэл гаргаж байгаад одоо хийх гэж байгаа Үндсэн хуүлийн өөрчлөлт дотор чинь одоо маргаад байгаа дээрх асуудлаараа ямар ч санал оруулаагүй л юм байна лээ шүү дээ. Тэгэхээр Үндсэн хуулиас бурууг хайх нь өөрөө хуурмаг зүйл болж байна. Тэр тусмаа намынхаа нэр билэгдлийг сольж, нэг хэсэг нь түүнийг нь буцааж авсан энэ тэрээс болж хоорондоо хагаралдан ялагдал хүлээхдээ тулчихаад байгаа нэг намын асуудал бол бүр ч дампуу хэрэг.
Үнэндээ бол ирэх сонгуульд МАН ялагдана уу, МАХН орно уу гэдэг иргэд, олон нийтийн хувьд тийм ч чухал асуудал биш. Харин сонгуулиар өгсөн санал бүр нь парламентад үэн зөвөөр тусгалаа олж, сонгосон нам, хүчнээсээ амлалтыг нь нэхэж, хариуцлага тооцож чаддаг байх нь тэдний хувьд чухал. Сонгуулийн тогтолцооны ч гол шаардлага энэ. Ялах ялагдах гэдэг нь сонгуулийн тогтолцооноос бус улс төрийн намын өөрсдийнх нь явуулж буй үйл ажиллагаа, бодлого чиглэлээс хамаардаг зүй тогтолтой гэдгийг 20 жил төр барьсан нам байтугай, хоёр жил хонь хариулсан малчин ч хэлээд өгнө дөө. Ашгаа өгөхгүйгээ хүрвэл Ардчилсан нам, тэдний нэр дэвшигчдэд ч гэсэн ашиггүй зүйл хувь тэнцүүлсэн тогтолцоонд байж л байгаа. Тэглээ гарын үсэг зурж байгуулсан гэрээ, гурван жил бодож боловсруулсан тогтолцооны шинэчлэлээс буцах эрх аль алинд нь байхгүй.

Хувь тэнцүүлсэн суудлыг ахиулах гэж улайраад байгаа, түүнийг нь ч дэмжихээс аргагүй бас нэг шалтгаан нь гадаадад суугаа монголчуудын саналыг авах, парламентад эзлэх эмэгтэйчүүдийн квотыг нэмэгдүүлэх явдал. Монголын насанд хүрсэн, сонгуулийн насны иргэдийг 10 хувь, албан бус тоогоор 130 гаруй монголчууд гадаадад ажиллаж, амьдарч байгаа. Тэдний сонгуулийн эрхийг хязгаарлах нь төрийн үйлчилгээ, үүрэг хариуцлагыг хөсөрдүүлсэн төдийгүй хүний эрхийг зөрчсөн хэрэг гэдэг нь тодорхой. Тиймээс гадаадад суугаа монголчуудыг сонгуульд оролцуулах ганц боломж нь пропорциональ буюу пропорциональ давамгайлсан хэлбэрээр сонгуулийг явуулах. Монгол Улс нэг тойрог болсон тохиолдолд л тэд сонгуульд оролцож, саналаа өгөх эрх нь нээгдэх юм. Тэгээд ч тэднийг сонгуульд оролцуулахын тулд өнгөрсөн жил эхэлсэн иргэний шинэчилсэн бүртгэлтэй давхцуулан гадаадад суугаа монголчуудаа бүртгээд эхэлчихсэн, энэ онд багтаж дуусах учиртай.

Дээр нь өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд хамтран эрх барьсан хоёр намын хувьд сургамж болсон бас нэг зүйл бий. Энгийн олонхи буюу 51 хувиар сонгогддог мажоритари тогтолцооны балгаар парламентын гадна үлдсэн жижиг намууд, иргэний эвсэл хөдөлгөөнүүд гурван жилийн турш төрийн ордны гадна эсэргүүцлийн тэмцэл өрнүүлж, УИХ, Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй бодлого, үйл ажиллагаа бүхнийг харлуулж ирсэн нь нэг талаас парламентын дотоодод үгүйлэгдэж байгаа хяналтыг иргэний нийгмийн зүгээс нөхөх гэж оролдсон хэрэг ч, нөгөө талаас олон нийтийг эргэлзээ тээнэгэлзэлд хөтөлж, төрийн зүгээс цаг алдалгүй авч хэрэгжүүлэх ёстой олон ажил, үйл ажиллагаанд тодорхой хэмжээгээр саад учруулж, хугацаа алдсаныг мартах ёсгүй. Пропорциональ суудлын тоог нэмэгдүүлэхийн хэрээр тэдний хувьд парламент үүд хаалгаа нээж, эрх мэдлийн гадна өрнөж байсан эсэргүүцэл, шүүмжүүд УИХ дотор өрнөж, илүү эрүүл саруул, бодитой өрсөлдөөн бий болно гэдгийг олон ч хүн ярьсан даа. Харин энэ бүх үндэслэл, шалтаг шалтгаан, уялдаа холбоо бүхий өөрчлөлтийг УИХ-д суудалтай ганцхан намын санаачилгаар унагах эрх хэн хэнд нь байхгүй гэдгийг сануулах хэрэгтэй юу.

Өчигдөр УИХ дахь намын бүлгүүд хэдэнтээ уулзаж, ажлын хэсэг хэдэнтээ хуралдсан ч хэтэрхий хол байгаа саналын зөрүүг хэн нь ч ойртуулсангүй. Хичээсэн ч үгүй бололтой. Ардчилсан нам 50:26-гаа, МАН-ын бүлэг 24:52-оо тулгасаар ажлын хэсгийнхэн хоёр тийш салсан байна. Иймэрхүү байдлаар хаврын чуулганыг завсарлуулбал, ирэх намрын чуулганаар энэ хууль батлагдана гэдэг жинхэнэ “лөөлөө” болно. МАН-ын бүлгийн шинэ дарга “УИХ-ын дарга захирамж гаргаад чуулганы хугацааг хоёр долоо хоногоор сунгаж болох юм” гэж байгаа нь ч гэсэн итгэл төрүүлэхгүй байна. Гурван сар амарч, айраг боодгоор толгой, олгой хоёроо дүүргэчихээд ирсэн нөхдүүд ирэх намар дахиад Сонгуулийн хууль ярьж сууна гэдэг юу л бол. Тиймээс 2008 оны долдугаар сарын 1-ний эмгэнэлт хэргийг давтахгүй, хамтарсан Засгийн газрыг байгуулахдаа хоёр намын хэлэлцэн тохирсон гэрээг зөрчихгүй, ядахдаа л гурван жил бодсон бодлого, зүүдэлсэн зүүдээ зүв зүгээр нисгэчихгүйн тулд хоёр нам, намын дарга нар буулт хийж, зөвшилцөлд орохоос өөр арга алга. Хүний олноор биш, ухааны уужмаар асуудлыг шийдэх бас нэг зам байдаг.

Б.Сэмүүн

"Ардын эрх"