Монголын радио, телевизд тасралтгүй 40 гаруй жил ажиллаж, яруу найраг, нийтлэлийн 10 гаруй ном бичиж, улсын наадамд морио уяж түрүүлэн, аймаг, бүсийн болон сумын наадмаас айраг түрүү олныг авсан алдарт уяач. Наадамд түрүүлэх бөхийн цог хийморь ямаршуухан байдгийг түүхэн баримт тэмдэглэлээс сэдэвлэн ярьсныг нь уншигчдад хүргэж байна.

-Монгол бөхийн үүх түүх, сонин хачнаас яриагаа эхлэх үү?
-1911 онд Халхын дөрвөн аймаг, шавь таван хошуу нийлсэн Богдын Бат оршил даншиг наадамд 1032 бөх барилдсан түүхтэй. Энэ наадамд Монголын хамгийн өндөр бөх, 236 см өндөр гэж АНУ-ын Палеонтологийн судлаачдын тодорхойлсон Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сумын “Өндөр” Гонгор долоогийн даваанд “Их Монгол” гэж алдаршсан алдарт бөх Шаравжамцад унаж даншгийн начин цол хүртэж байжээ. Даншгийн аварга “Их Монгол” Шаравжамц 230 см өндөртэй байсан гэдэг. 1946 оны улсын их баяр наадамд маршал Х.Чойбалсангийн урилгаар “Их Монгол” Шаравжамц наадмын ногоон торгон дэвжээн дээр ирж зодоглохдоо 71 настай байжээ.

Түүний дэвж байгааг харахад, өндрөөс үүрэн дээрээ нисэн бууж байгаа хангарьд шиг сүрлэг золбоо, хийморьтой байсан шүү гэж өвгөдийн ярихыг би нэг биш удаа сонсч явлаа. Ардын хувьсгал ялахаас өмнөх үеэс орон даяар нэр сүр нь түгж байсан бөхчүүдээс асар майхны дээгүүр дэвж байгаа гар нь цухалзан харагддаг байсан Сэлэнгэ аймгийн “Боохой” хэмээгдэгч Д.Данзан, нас гүйцсэн бүдүүн морийг шургааган хашаан дээгүүр өргөн давуулдаг байсан Төв аймгийн Мөнгөнморьтын хүчит арслан Л.Чимэд, буур өргөдөг хэмээн алдаршсан Н.Жамьян, “мээтэн” Аюур нарын аваргууд наадамчин олноо баясган шуугиулдаг байжээ.

Тэр үеийн бөхчүүд бяр, зориг тэнцүүлэн, цолгүй бага цолтой бөхчүүдээ басамжлахгүй, хараатай, хянуур барилдахгүй бол бөх хүн бүдүүн өвсөнд бүдэрч мэднэ гэж залуустаа зааж, зөвлөдөг байж. Тэдэнд найраа, бууж өгөх тохиолдол байсан болов уу. Үнэхээр бяртай юм бол давсаар аварга болог, хийтэй барилддаг бол залуудаа хий нь гараг гэж шинэ залуу сайн бөхчүүдээсээ эхэлж ам авдаг байсан тухай өвгөдийн ярихыг сонссон. Эндээс өнөө цагийн бөхчүүд нэгийг бодож, барилдаасай. Бөхчүүдээ барилдуулж цэнгэдэг монгол наадам бол ганц хоёр өдрийн зугаа биш, тухайн жилийн түмэн олныг болон төр, засгийн өөдлөн дэгжиж байгаа өнгө жавхаа шүү.

-Түвдэндорж аваргын тухай Та нэлээд судалсан байх аа?
-Дархан аварга Б.Түвдэндорж 1916 онд төрж, ядуу зүдүүхэн амьдралын эрхээр ачигч буулгагч, түлээ мод бэлтгэгчийн ажил хийсээр 23 настайдаа улсын наадамд түрүүлснээс хойш 42 хүртлээ улсад долоон удаа түрүүлж, хоёр удаа үзүүрлэсэн баримт бий. Ид барилдаж байх үедээ 130-аад кг жинтэй, тус бүр нь 70 кг жинтэй дөрвөн шуудай гурилыг хоёр хоёроор нь нийлүүлж бариад явдаг, шуудай гурилыг таван метр хол шидчихдэг байсан гэж зохиолч З.Сандагаагийн бичсэнийг уншсанаа тодхон санаж байна. 1946 онд Ардын хувьсгалын 25 жилийн ойн их баяр наадамд 1024 бөх барилдахад улсын аварга дөрөв, арслан 20, заан начин 90 гаруй зодоглосон тухай мэдээ бий.

-Түвдэндорж аваргын араас олон хүчтэн төрсөн. Тэдний амжилтаас дурдаач гэвэл хэнийг онцлох вэ?
-Хөдөлмөрийн баатар, Гавьяат тамирчин, дархан аварга Ж.Мөнхбат 1960 онд Төв аймгийн Эрдэнэсант сумандаа анх барилдан түрүүлж заан цол хүртээд 1961 онд Монголын бүх ард түмний спартакиадад 25 даван түрүүлж улсын заан цолоор шагнуулж Ардын хувьсгалын 42 жилийн ойн их баяр наадамд 22 настайдаа барилдаж түрүүлсэн түүхтэй. Мөнхбат аварга 1968 онд Мексикийн дэвжээнд чөлөөт бөхийн 78 кг-ын жинд дэлхийн 22 орны хүчтэнтэй барилдаж олимпийн мөнгөн медалийг эх орондоо анх авчирч байлаа.

Тэрбээр улсынхаа баяр наадамд завсаргүй таван удаа түрүүлсэн. Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын Уйлган голын хөвөөнд төрсөн аварга Д.Дамдин мөн улсад завсаргүй тав түрүүлсэн бөх. Увс аймгийн Хяргас сумын уугуул Хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Х.Баянмөнх Ардын хувьсгалын 66 жилийн ойн их баяр наадамд 43 настайдаа түрүүлж арав дахь удаагаа манлайлсан. Ардын хувьсгалын 90 жилийн түүхэнд 11 удаа түрүүлсэн Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын унаган хүү Б.Бат-Эрдэнэ аваргын амжилтыг эвдсэн бөх одоогоор гараагүй байна.

-Тэгш дүүрэн ой тохиож буй өнөө жилийн наадмын өнгийг Та хэрхэн төсөөлж байна?
-Энэ жилийн их баяр наадамд хэний хүү түрүүлэхийг тааварлаж хэлэхэд амаргүй гэж бөх сонирхогчид, бөхчүүд ярьж байна. Арга ч үгүй биз. Аймаг, сумын цолтой олон залуу бөх сайн барилдаж байгаа. Бөхийн өргөө 2500 хүний суудалтай. Эх орны нийслэлийг тойрсон дөрвөн уулын хишиг барилдаанаас эхлээд аварга арслан, гарьд, заануудын нэрэмжит барилдаан гээд бөх сонирхогчид суудалдаа багтахгүй бөхөө үзсээр баяр наадамтайгаа золгож байна. Хэний хүү хийморио өргөн түрүүлэхийг хэн мэдлээ.

Гэхдээ хүн бүрт бодол байгаа шиг би ч гэсэн дотроо нэгийг бодож, цэнхэр дэлгэцээ ширтэж сууна. Уулын бэлээс оргил нь харагддаг. Орой дээгүүр нь дэвэн эргэлдэж буй хангарьд нь ч харагддаг. 16 засуулаа ханаруулан, халин нисэх мэт дэвэн дэвсээр их асрын өмнө гарч ирэх бөхчүүдийн хэн нь ч хийморьтой, золбоолог харагддаг. Монгол бөхөд 33 шинж байдаг гэж ярилцдаг. Дээр үеийн бөхчүүд сүлжиж хэрсэн суран орон дээр нүцгэн хэвтэж, эхнэрээсээ хөндийхөн зай барьж, архи дарс амсахгүй, түлээ модны хүнд ажил хийдэг байсан тухай ном судраас уншиж байлаа. Үүнийг залуу бөхчүүддээ сануулахад илүүдэх юун.

Бөх хүн наадамд барилдах үедээ нэг давсан ч, хоёр ч давсан даваа бүртээ онгирч “оодордоггүй”, уналаа ч гэсэн гуньж гутардаггүй, ахмад үеийн бөхчүүдийн баримталсаар ирсэн ховорхон монгол ёс, жудгийг эрхэмлэх нь чухал юм. Ганцхан багшдаа бус заасан ном, арга мэхэнд нь итгэх хэрэгтэй гэж цагийг эзэлсэн их аварга Б.Бат-Эрдэнэ ярьдаг. Уурласан бөхөөс утаа манарч гал дүрэлзэх нь үү гэмээр ааш авир гарч байхыг харж л явлаа. Шидсэн шаазан шиг бут үсэрч, нутаг, довоороо ялгаран булагнадаг бөхчүүдийг сайн гэхгүй ээ.

Наадмын тухай сонин яриа айлаас айл дамжин амархан түгдэг. Энэ жилийн наадамд хэний хэн гэдэг бөх түрүүлэв, хэн хэний морь түрүүлж айрагдав, сур харваанд хэн түрүүлэв гэсэн яриа наадмын маргааштай уралдан Монгол даяар түгдэг шүү дээ. Иймээс бөхчүүд уул, ус, улс Монголынхоо хүн бүрийг баярлуулахын тулд ёс жудгаа дээдлэн барилдах ёстой. Ардын хувьсгалын 90 жилийн түүхт ойн барилдаанд цэргийн арслан Санжаадамба, улсын харцага Даваабаатар, начин Содномдорж нарыг хэн нэг нь үзүүр түрүүнд гарч ирэхийг байг гэх газар үгүй.

Даян аварга Өсөхбаяр, аварга Сумъяабазар, улсын арслан Ганхуяг, Мөнхбаатар, улсын заан Ганбат, Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын уугуул Өсөхбаяр гээд алдартнууд дээгүүр барилдах байлгүй дээ. Гэтэл аварга Сумъяабазар зааланд барилдах нь цөөхөн, бэлтгэл ямар байгаа бол? Өсөхбаяр аварга ч адилхан гэлцэх хүмүүс бий. Эрт дээрээс уламжлалтай бөхийн ёс жудгаа дагаж, түүхт 90 жилийн ойн их баяр наадамдаа олон бөх барилдаж наадамчин түмнээ баясгаасай.

Н.Бөхдамбий