Ийнхүү жагсаал хийх болсон шалтгаан нь нутгийн иргэдийн гар аргаар алт олборлож, хоногийн хоолоо залгуулж буй газрыг нь "Гүнбилэг трейд" компани хууль бус аргаар авч байгаагаас үүдэлтэй гэнэ. Компанийнхан иргэдийг тус газраас хөөж, харуул хамгаалалт гаргасан нь ийнхүү жагсаал хийхэд хүргэжээ. Энэ талаар сурвалжлахаар Төв аймгийн Борнуур сумыг зорилоо. Их үдийн алдад Борнуур суманд давхиад очлоо. Сумын төвд согтуу залуус бөөн бөөнөөрөө энд тэндгүй зогсох аж. Зарим нэг нь зодоон цохиондоо ч тулж байх. Ийнхүү хийх ажилгүй гудамжинд хөлчүүрхэж буй залуусын ихэнх нь уулнаас хөөгдөж ирсэн "нинжа" юм байна. "Ажилгүй болсноо тэмдэглэж байгаа юм" хэмээн шилтэй цэнхрээсээ аягалах нь ч таарав. Сумын цагдаагийн хэлтэс ортол хаалга нь түгжээтэй, бүгд эзгүй байв. Нэг цагдаа нь амралтаа авсан юм байх. Харин нөгөөх нь Төв аймаг явсан гэнэ. Дунд сургуулийн хүүхдүүд хоорондоо муудалцсан тул хэсгийн цагдаа нь түүнийг аймгийн төв рүү авч явсан гэх. Ингээд л 4500 гаруй хүн амтай суманд хууль, хяналтын нэг ч хүн үлдсэнгүй гэж нутгийн иргэн тайлбарлав.

Засаг даргын Тамгын газрын байранд очлоо. 20-45 насны болов уу гэмээр арав гаруй залуу сууж байлаа. Тэднээс мэнд мэдэж, Борнуур суманд ямар учраас жагсаал болоод байгаа талаар асуухад "Өө "Гүнбилэг трейд" компанийн хамгаалагч нарт хөөгдсөн хүмүүс эсэргүүцлээ илэрхийлсэн юм. Тэдний нэг хэсэг нь бид байна. Биднийг газар нутгаас минь нохой шиг л хөөсөн дөө.

Тиймээс сумын Засаг даргатай уулзах санаатай л явна. Гэхдээ тэр ажилдаа ирэхгүй янзтай. Бидний амьдралаа залгуулж буй ганц газрыг "Гүнбилэг трейд" компани бараг дээрэмдээд авчихлаа. Энэ газар нутгийн ард иргэдийн мэдлийнх гэсэн гэрээ бий. Гэтэл Бичил уурхайчдын холбоог урьд нь удирдаж байсан дарга хуучин гэрээг шинэ болгож батлахдаа "Гүнбилэг трейд" компанийн эрх мэдлийн газар болгочихсон юм билээ. "Гүнбилэг трейд"-ийнхэн хуйвалдаж авсан гэрээнийхээ дагуу биднийг хөөсөн нь энэ. Хэд хоногоос гэрт идэх хоолгүй болно. Хаанаас мөнгө олж, ар гэрээ тэжээдэг байгаа юм. Аргаа бараад л сууж байна. Яг өдийд чинь манай нутгийн иргэдийн амьдрал хэцүүхэн болдог үе нь байхгүй юу. Ихэнх нь ажилгүй, ганц нэг үнээний дэлэн шувтарсан хүмүүс байдаг болохоор. Харин намар бол тариа, ногоо хураагаад арай өөр" гэв.

Нутгийн иргэд жагсаал хийх болсон шалтгаан нь ийм учиртай юм байна. Тус сумын нутгийн зүүн урд 30 гаруй км-ийн цаахна Сүжигт хайрхан гэдэг тахилгат уул байдаг. Энэ уулнаасаа иргэд хувиараа алт олборлодог болоод 16 жилийн нүүрийг үзэж байгаа гэнэ. 1980 оны сүүлчээр Германы хөрөнгө оруулалттай нэгэн компани тэндээс алт олборлож байжээ. Сүжигт уулын дээд хэсгээс газар доогуур мянга гаруй метр хөндийлсөн байдаг бөгөөд тэндээс алт олборлодог байж. Ингээд 1990 оны үед Германы компани яваад өгчээ. Харин үлдээсэн нүхэнд нь нутгийн иргэд орж, алттай шороо ухдаг болжээ. Ингээд л тус хөндий нүх рүү нутгийн иргэд олноор орох болж. Мөн нүхний хэд хэдэн талаас ч ам гаргасан байна.

"Бороо гоулд" компани Сүжигт хайрхан уул орчмын газрыг тэр чигээр нь шахуу эзэмших албан ёсны лицензээ 1990-ээд оны сүүлчээр авчээ. Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газрын зөвшөөрлөөр 604 га газарт ашигт малтмалын олборлолт хийх лиценз бүхий зөвшөөрөл авсан гэрээтэй танилцлаа. Тэдний авсан газарт нь нөгөө иргэдийн алт олборлоод байгаа нүх ч оржээ. "Бороо гоулд" компани тус газартаа олборлолт хийж байгаад хууль ёсны дагуу "Сентерагоулд" компанид газраа шилжүүлжээ. Ийнхүү тус компани үйл ажиллагаагаа явуулж байхдаа иргэдийн алт олборлодог нүхийг иргэдэд өгөх шийдвэрийг тухайн үед гаргаж, гэрээ байгуулж байжээ. "Сентерагоулд" компани "Бичил уурхайчдын нэгдсэн холбоо" ТББ, Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газар, Швецайрийн хөгжлийн агентлаг, Сумын захиргааны төлөөлөлтэй таван талын гэрээ хийж, дээрх 610 гаруй га талбайгаас 58 га газарт нь нутгийн иргэдээс бүрдэх бичил уурхайчид алт олборлох тухай тусгажээ. Ингээд өнгөрсөн жил "Сентерагоулд" компани "Гүнбилэг трейд" компанид нөгөө газраа дахиад худалдан, шилжүүлсэн байх юм. Ёстой л лиценз бүхий газраа хэн нэгэндээ дамлаад байж. Дээрх газарт хоёр том компани орж олборлолт хийхдээ газар доорх шар тосыг нь бүгдийг хуу хамаад явчихсан гэнэ. Харин "Гүнбилэг трейд" компанид юу ч үлдээгээгүй аж. Гэхдээ иргэдийн ухаж байгаа газарт л нөгөө "шар тос" чинь байгаа гэнэ. Иймээс эрх бүхий компани, зарим нэг хүн иргэдэд огт мэдэгдэлгүй өмнөх таван талт гэрээг өөрчилж, иргэдийн олборлолт хийж буй газрыг "дээрэмдэх"-ээр болжээ.

Энэ нь иргэд компани, сумын захиргааны хооронд үл ойлголцол үүсгэжээ. Одоо сумын Засаг даргын албыг хашиж буй Н.Мөнхбаатар энэ албан тушаалдаа очихоос өмнө нь нутгийнхаа иргэдтэй дээрх нүх рүү орж алт олборлодог байж. Гэхдээ энэ жагсаал болж, иргэд алт ухах газаргүй болсонд нь буруутай хүний нэг нь сумын Засаг дарга Н.Мөнхбаатар гэдгийг нутгийн иргэд хэлж байна лээ. Тэрбээр байгаль орчны байцаагч М.Мөнгөнчимэгийн хамт "Гүнбилэг трейд" компанийг тус газарт олборлолт хийж болно" гэх зөвшөөрөл бүхий гарын үсэг зурчихсан гэнэ. Ингээд сумын Засаг дарга Н.Мөнхбаатартай уулзах гэсэн боловч болсонгүй. Түүний гар утас руу залгахад "Баруунхараад ажлаар явна, уулзаж чадахгүй" гээд утсаа салгасан. Гэхдээ түүнийг сумандаа явж байгаа гэдгийг нутгийн иргэд хэлж байсан. Иймд сумын Засаг даргын орлогч Г.Бат-Очиртой уулзлаа. Тэрбээр "Бид нутгийнхаа иргэдийн хүсэл санаатай нэг байгаа. Энэ талаар "Гүнбилэг трейд" компанитай ярилцаж байгаа. Одоогоор тодорхой шийдэлд хүрсэн зүйл алга. Удахгүй энэ талаар тодорхой хариу ирэх байх" гэлээ. Борнуур сум таван мянга гаруй хүн амтай, үүнээс эрхэлсэн тодорхой ажилгүй мянга гаруй залуу байгаа юм билээ. Эдгээр залуус л Сүжигт уулнаас алт олборлодог юм байна.

ХООРОНДЫН ҮЛ ОЙЛГОЛЦОХ БАЙДЛЫГ ГУРВАН ТАЛЫН ГЭРЭЭ Л ЗОХИЦУУЛАХ ЁСТОЙ

Ингээд Байгаль орчны байцаагч М.Мөнгөнчимэгтэй уулзаж цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Танай сумын иргэд ямар учраас жагсаал хийгээд байна вэ?

-Манай сумын иргэд жагсаал хийсэн. Тэд хоорондын үл ойлголцох байдлаас үүдээд л жагсаал хийж байна. Гэхдээ энэ үймээн самууныг "Гүнбилэг трейд" компани, сумын Засаг даргын Тамгын газар болоод гар аргаар олборлолт хийж буй иргэдийн төлөөлөл болох "Бичил уурхайчдын холбоо"-ныхон хоорондоо тохиролцож гэрээ байгуулаад л болох юм. Түүнээс Сүжигт ууланд ямар нэгэн хууль зөрчсөн зүйл байхгүй.

-Гар аргаар алт олборлож байгаа иргэд сумын Засаг дарга болон таныг иргэдийн алт олборлож байгаа газрыг зарсан гээд тэмцээд байгаа юм билээ?

-Тийм зүйл огт байхгүй. Байгаль орчны байцаагчид тийм эрх мэдэл байхгүй гэдгийг хүн бүр мэдэж байгаа. Хэрэв тийм зүйл болсон бол хууль хяналтынхан шалгаж тогтоох болохоос биш иргэд үүнийг тогтоохгүй шүү дээ. Мөн иргэдэд зарим нэг хүмүүс ийм худал мэдээлэл өгөөд байгаа юм билээ.

-Иргэдийн орж буй нүх нурах аюултай гэсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Нэлээд хүнд нөхцөлд л ажиллаж байгаа. Гэхээд "Бичил уурайчдын холбоо" байгуулагдаад уг нь овоо л болоод байгаа. Өмнө нь тэнд чинь мөнгөн усны хэрэглээ дэндэж, тэсэрч дэлбэрэх бодис ч замбараагаа алдаж байсан. Осол ч их гарч хүмүүс олноор амь насаа алдаж байсан. Гэхдээ одоо энэ зүйл алга болсон гэж хэлж болно гэв.

ХАМГААЛАГЧ ЗАЛУУСТАЙ "НИНЖА" НАР МОД ЧУЛУУГААР БАЙЛДЖЭЭ

Ингээд Сүжигт ууланд байх "Гүнбилэг трейд" компанийн байрлаж буй газар руу явсан юм.Сумын төвөөс зүүн урагшаа 30 гаруй км-ийн цаана байх ууланд очлоо. Бүхэлдээ модтой газар жижиг тэрэг очдоггүй юм байна. Ингээд Сүжигт уулын орой руу мацаж гарлаа. Нэлээд өгсүүр газар байх бөгөөд уулын орой хэсэгт л нөгөөх алт олборлож буй газар байх аж. Модон дундуур явсаар очих үед арав гаруй шинэ цагаан гэр харагдав. Энэ бол "Гүнбилэг трейд" компанийн ажилчдын гэр аж. Мөн хэд хэдэн хамгаалалтын ногоон хувцастай залуу биднийг тосоод ирлээ. Тэд "Дотогш нэвтрүүлэх боломж байхгүй" гэдгээ хэлж байна лээ. Мөн бидэнд мэдээлэл өгөх хүн байхгүй гэв. Ингээд бид уурхай байгаа газар дээр очиж чадсангүй. Олборлолт хийж буй газар нь Ашигт малтмалын хуулийн ойн сав газарт ашигт малтмалын чиглэлээр олборлолт явуулахыг хориглоно гэх заалтыг зөрчиж байгаа юм билээ. Мөн нөхөн сэргээлт огт хийж байгаагүй энд тэндгүй овоолсон шороо байгаа харагдсан. Ажилчид нь оройн хоолоо идэж байгаа бололтой. Мөн том техник төхөөрөмж огт байхгүй хэдэн гэр л байсан. Тус газрыг "ALPA" хамгаалалтын албаны залуус хамгаалж байгаа юм билээ. Өнгөрсөн долоо хоногийн мягмар гаригийн өдөр эдгээр хамгаалагч залуус болоод нинжа нарын дунд үймээн болсон юм байна. Нинжа нар мод чулуугаар зодолджээ. Хэд хэдэн нинжа нарын нүдийг эдгээр хамгаалагч нар булуу болтол цохисон аж. Ийнхүү нинжа нар хамгаалагч залуустай мод чулуундаа тулж байх үед Бичил уурхайчдын нэгдсэн холбооныхон ирж нинжа нарыг аваад явцгаасан юм байна. Биднийг очихоос өмнөхөн гурван морьтой залуус ирээд "Нүхэнд орж алт ухна" гээд мөн л хамгаалагч залуусыг бужигнуулж байгаад явсан байна. Ер нь бол 300 гаруй нинжа нар мянга гаруй метрийн урттай нэг нүхэнд л орцгоодог юм билээ. Гэхдээ тэд нөхөрлөл гэх бүлэг байгуулж арван хүнтэйгээр нэг өдөр нь нүхэндээ ороод маргааш нь өөр нэг нөхөрлөл гэх зэргээр ээлжээр ордог байна.

Сүжигт уулнаас доохно алт, хүдэр баяжуулах фермер ажиллуулдаг "ХАМО" компани үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм билээ. Тус компани нь тэр хавийн иргэдийн гаргаж ирсэн шороог ямар ч химийн бодис ашиглалгүй тээрэмдээд алтыг нь ялгаад өгдөг аж. Шуудай шороог таван мянган төгрөгөөр л тээрэмдээд өгчихдөг байна. Үүнээс гадна "ХАМО" компанийн тусламжтайгаар сумын иргэд мөнгөн ус ашиглахгүйгээр алтаа баяжуулах болсон байна. Сумын иргэд 1990 оны үед мөнгөн усанд хордсон байсан бол дээрх "ХАМО" компани ашиглалтад орсноор мөнгөн усны хордлогоос бүрэн гараад байгаа юм билээ. Гэхдээ тус компани нь мөнгөн ус хэрэглэсэн гээд хууль хяналтынханд шалгагдаж байгаа юм билээ.

Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газар, Тагнуулын ерөнхий газар хамтраад шалгалт хийх үеэр 800 грамм мөнгөн ус тус компанийн шүүгээнээс гарсан байна. Ингээд бид тэндээс Бичил уурхайчдын холбооны тэргүүнтэй уулзахаар хөдөллөө.

58 ГА ГАЗАР БОЛ БИДНИЙХ

Биднийг Сүжигт ууланд очоод ирэх зуур тус холбооны удирдлагууд хурал хийсэн байв. Тэд сумынхаа Засагт даргад гар аргаар алт олборлож буй нутгийнхаа иргэдийг хамгаалж газрыг нь эргүүлж олж өгөхийг шаардсан бичиг хүргүүлсэн байна лээ. Хэрэв энэ талаар дорвитой арга хэмжээ авахгүй бол нутгийн иргэд жагсаал хийж "Гүнбилэг трейд" компанийн үйл ажиллагааг хүчээр зогсоохоор ярилцжээ. Ингээд холбооны тэргүүн Н.Ундрахбилэгээс цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Танай холбооныхон "Гүнбилэг трейд" компанийн үйл ажиллагааг зогсоох талаар ярилцаж байгаа гэсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Манай холбоо байгуулагдаад олон жил болж байна. Сүжигт ууланд гар аргаар алт олборлож байгаа иргэд өмнө нь зохион байгуулалт муутай мөнгөн ус хэрэглэдэг. Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал байхгүйгээс амь насаа алддаг байсан. Манай холбоо байгуулагдсанаар дэг журамд орж осол гарахаа байсан. Гарлаа ч аврах баг байгаа болохоор шороонд хүн дарагдвал тэр дор нь амь насыг нь аврах юм. Өөрөөр хэлэх юм бол Манай улсад гар аргаар алт олборлож байгаа иргэд дэг журамд орж зохион байгуулалттай болсон ганц газар нь манай сум шүү.

-Та бүхэн бусдын эзэмшил бүхий талбайд алт олборлох гээд байгаа юм биш үү?

-Нэг талаасаа бол тийм. Нөгөө талаасаа бол үгүй. Яагаад гэхээр энд анх "Сентерагоулд" компанийн иргэдтэй байгуулж байсан таван талт гэрээ бий. Гэрээний долдугаар зүйлд Талууд гэрээг цуцлах, өөрчлөлт оруулах бол зургаан сарын өмнөөс бичгээр мэдэгдэх ёстой. Хэрэв мэдэгдээгүй бол энэ гэрээ хүчин төгөлдөр байна гэх заалттай. Манай холбооны өмнөх тэргүүн "Гүнбилэг трейд" компанитай нууц гэрээ байгуулсан юм. Тэр гэрээ нь хууль бус. Бидэнд огт мэдэгдээгүй учир хуучин гэрээ хүчин төгөлдөр болно. Иймд 58 га газар бол иргэд бидний эзэмшил газар. Тиймээс бидний газрыг дээрэмдэж байгаа юм гэв.

Ийнхүү Борнуур сумын иргэд бухимдалтай байна. Засаг дарга нь иргэдээсээ зугтаагаад байгаа юм билээ. Иргэд амьжиргаагаа залгуулж буй газраа бусдад алдахгүй гээд тэмцлийн хурц хэлбэр сонгож магадгүй гэдгээ онцолж байсан.

Э.ХҮРЭЛБААТАР