болсноор “Цайны зам”-ын ул мөр бүдгэрэн алга болжээ. Монголоор дамжуулан Хятадаас Орос руу цай болон бусад бараа таваарыг тэмээн жингээр тээвэрлэн худалдаалдаг байсан өв уламжлалыг сэргээхээр хөрш гурван улс “Цайны зам” төслийг хэрэгжуулэх гэрээг үзэглэсэн. 300-гаад жилийн түүхтэй “Цайны зам”-ын талаар “Цайны соёл” нийгэмлэгийн захирал Ш.Эгшигтэй ярилцлаа.

-Манай улсын нутаг дэвсгэр цай тээвэрлэгчдиин дамжин өнгөрөх гол зам нь болж байсан түүх бий. Энэ талаар дэлгэрүулэхгүй юу ?

-IX зуунаас цай ард түмний хэрэглээ болж, XVI зууны үед Европын орнуудад тархаж, Англи, Португали, Испани, Голланд зэрэг улс руу далайгаар тээвэрлэдэг байсан. Гэвч энэ тээвэрлэлт осол ихтэй учраас аюулгүй бөгөөд хуурай газрын дөт зам хэрэгтэй байлаа. Хятадаас Орос руу Монголыг дамжсан шинэ гарц нь “Цайны зам” болсон түүхтэй. Энэ шинэ зам нь XVII-XK зууны үед Монгол, Орос, Хятадын худалдаа, эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлж, Ази-Европ тивийг Торгоны зам”-ын дараа орох хэмжээнд холбож байсан. Энэ замаар Хятадаас манай улсад орж ирдэг барааны 95 хувийг зөвхөн цай эзэлдэг байсан гэсэн сонирхолтой түүх үлдсэн байдаг. Эртний худалдааны энэхүү гарц хуурай болон усан гэх мэт олон чиглэлийн замтай. Энэ замаар эхлээд цай зөөвөрлөж, хожим торго, алт мөнгө, үнэт эдлэл, арьс шир, мод, төмөр эдлэлийн бараа таваарыг 8000 км замын туршид сарлаг, тэмээ, морьт хөсгөөр 1-2 жилийн хугацаанд тээвэрлэн Сибирь, Москва, Европт хүргэдэг байжээ.

-Цай нь нэлээд эрэлттэй таваар байжээ. Худалдааны түүх цайнаас эхэлсэн гэж үзэж болох нь ээ?

-Ер нь болно. Маш сайн менежментээр цай худалдаалдаг байжээ. Манай улсад цай XVI зуунаас эхлэн худалдааны гол бараа таваар болон хөгжсөн байхад Оросод энэ үйл явц 100 жилээр хоцорсон байгаа юм. Энэ нь цайг оросууд мэддэггүй байсантай холбоотой. 1608 оны үед оросууд өөрсдийн элчээ Монгол руу явуулснаар Хятад улстай ямар нэгэн байдлаар худалдаа хийх зорилго тээсэн байдаг. Энэ худалдааг далайн замаар хийвэл маш их зардал гарна гэдгийг тооцоод манай улстаи найрамдалт харилцаа тогтоож улмаар худалдааны замыг нээх зорилготой байжээ. Энэ үед Алтан хаан Ойрдуудтай дайтаад Оросын илчүүдтэй тааралдаагүй байх юм. Үүний дараа Оросын хаан 1638 онд дахин нэг хүнийг Монгол руу явуулсан байдаг. 1638 онд Оросын элч нар Алтан хаантай уулзаж найрамдалт харилцаа тогтоосон байна. Эдгээр элчийг Алтан хаан найрсгаар хүлээн авч Увс нуурын ойролцоо найрамдлын гэрээг үзэглэхээр хуралдаж байхдаа цайгаар дайлсан гэдэг. Энэ үеэр Алтан хаан Оросын хаанд 200 боодол цайг бэлэглэсэн түүхийн эх сурвалж бий. Оросууд цайг анх ингэж амталсан байдаг юм.

-Энэ үеэс Орос, Хятадын цайны худалдаа эхэлжээ?

-Оросууд Алтанхааны өгсөн цайг их содон амттай байсан гэж түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг. Цай бэлэглэсэн энэ үйл явдал 1638 онд болсон.Харин 1666 онд Хятадаас Орос руу анхны худалдааны жингийн цуваа гарсан. Энэ жингийн цуваа хувь хүнийх биш, Орос улсад хүрэх албан ёсны жингийн цуваа байсан. Уг цувааг 100 казах хүн хамгаалдаг, хоёр удирдагч, татвар хураагч даамал гэх мэт 200 хүн хамгаалж явсан байгаа юм. Ийм асар том цуваа Монголоор дайрч Орос руу хүрч байжээ. Гэвч энэ цувааг монголчууд болон халимагууд дайрч нэлээд хэмжээний хохирол учруулсан байдаг. Ер нь хөрш хоёр улсын хоорондын худалдаа маш их ашигтай байжээ. Оросоос авч очсон бараагаа Бээжинд нэг дахин нугалдаг байсан бол Хятадаас авсан бараагаа Оросод гурав дахин нэмж худалдаалдаг байсан байна. Ер нь ХЖ зуун Орос, Хятадын худалдааны хамгийн оргил үе байсан.

-Манай улсад энэ төрлийн худалдаа хэрхэн цэцэглэж байсан тухай түүх сөхөгдөх үү?

-1700 онд Даашинхүүгийн пүүс байгуулагдаж маш уян хатан худалдааг бий болгосон. Ингэхдээ Хөх хот дахь төв пүүсдээ цай тээвэрлэхэд хэрэглэгдэх сав, баглаа, бооддыг бий болгосон байна. Ингэснээрээ бүхэл бүтэн худалдааны төв бий болгож чадсан. Хил дамнасан худалдааны энэ сүлжээндээ тэмээн жинг ашигладаг байжээ. Хятадууд тэмээг адгуулдаггүй байсан учир монголчууд тээврийг нь хариуцдаг байсан байна. Даашинхүүгийн пүүс нь нэг удаадаа 196 тэмээ бүхий цувааг хилийн наана, цаана гаргадаг байж. Энэ нь нэг удаагийн жингийн цуваа юм. Ийм 15 тэмээн жинг өөрийн мэдэлд явуулдаг байжээ. Худалдааны маш нарийн менежментийг энэ пүүс хийж чаддаг байжээ. Монгол нутаг өргөн уудам учраас Даашинхүүгийн пүүсэд бараа таваараа аль нэг тийшээ хуваарилах, хадгалах төвүүд хэрэгтэй болсон. Тиймээс Ховд, Улиастай, Хүрээнд төвөө нээсэн байгаа юм. Учир нь энэ газруудад манжийн амбан сууж байсан. Улиастайд ч мөн ийм хоёр том агуулах нээсэн байдаг. Эдгээр төвүүддээ Монгол, Оросоос авсан бараагаа хадгалдаг. Цайгаа ч мөн хадгалж хуваарилдаг байжээ.

-Манай улсын “Цайны зам” хаагуур байсан нь түүхэнд үлдэв үү?

-”Цайны зам” хаагуур байсныг гаргах боломжтой. Бид давхцалгүй явсан замуудыг олсон. Түүхэнд 8-9 зам бий гэсэн тэмдэглэгээ байна. Гэхдээ эдгээр зам давхцаж байгаа үгүйг хэлэх аргагүй.

Судлаад үзвэл давхцалгүйгээр хотуудыг холбож байсан хоёр том гол зам байсан гэх санаа цухалзаж байгааг анзаарч болно. Одоогийн манай зам харилцааны гол тэнхлэг болсон Бээжин, Москвагхолбосон галт тэрэгний зам нь яах аргагүй манай “Цайны зам” дагуу бий болгосон өртөө юм. Нөгөө нь Хөх хотоос Улиастай, Ховд руу шууд тээвэр хийдэг байжээ. Монголын зам бартаатай. Аптай нуруу гэх мэт жин тээхэд бэрхтэй замууд бий. Эдгээр бэрхшээлтэй зам дагуу өртөөг бий болгож байжээ. Хөххотоос Улиастай, Ховд, Цагааннуураар дамжаад Оросын Бисек рүү гардаг байжээ. Одоо ч мөн Цагааннуур манай худалдааны том гарц хэвээр байна. Харин түүхнээ Хаалган, Хүрээ, Хиагт гэсэн цайны гол төв зам байсныг тэмдэглэжээ. 300-аад жилийн түүхтэй гурван улс дамнасан “Цайны зам”-ын түүх ийм буюу. Түүхээс үзвэл Европ, Америк, Азийг холбосон том төв ньХиагт байжээ гэж хэлж болохоор байгаа юм. Мөн одоогийн Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сум (Маймачен хот), Хятадын Цагаан хэрмийн дагуух Хаалган хот, Оросын Хиагт хот, Улаан-Үүд (Верхнеудинск), Эрхүү, Москва хотууд худалдааны гол боомт байсныг мэдэж болно.

-”Цайны зам” төслийн үр ашгийг та хэрхэн харж байна вэ?

-Манай тал урд, хойд хоёр хөрштэйгөө хамтран үндэстэн дамнасан аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх, гурван улсын болон Евро-Азийн аялал жуулчлалын шинэ брэнд бүтээгдэхүүн бий болгон дэлхийн зах зээлд гаргах, хил орчмын худалдаа эдийн засгийн харилцааг хөгжүүлэхэд хоёр их хөршийн хооронд “гүүр” болох зорилттой хамтарна. Тиймээс олон улсын энэ төсөлд Монголын орол-цоог тодорхойлох судалгаа шинжилгээний ажлууд хийх, архивын материалууд гаргаж ирэх, дэлхийн жишигт чшйцсэн аяллын маршрутууд боловсруулах, “Цайны зам” дээрх монгол онцдогыг хадгалсан аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн бий болгох, монгол цайны үйлдвэрлэл, худалдааг хөгжүүлэх, цайны соёлыг сурталчилан таниулах зэрэг ажил эхлээд байгаа нь сайшаалтай.

-Урд хөршид үүслээ олсон цайг бид өөрийн хөрснөө нутагшуулах бололцоо бий гэж үү?

-Байгаа. Хөвсгөл, Сэлэнгэ гэх мэт газруудад цайны ургамал ургаж байна. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед хятадууд манай улсыг цайгаар хавчих бодлого явуулж, манай ихэс дээдсүүд үүний эсрэг цайны тариалалт хийж нэг жилд 80 тонн цай бэлдэж авсан түүхэн мэдээ байдаг. Ингэхдээ хөвөн оройт гэх ургамлыг хандалж нэлээд уудаг байсан байгаа юм.

-Бидний дээд өвөг цайнаас ихээхэн энерги авдаг байсан гэсэн яриа бий. Цайны ач тусын тухайд та юу хэлэх вэ?

-Төвдүүд уулархаг, өндөрлөг газар аж төрдөг болохоор сүү махнаасаа гадна ямар нэгэн юмнаас хүч, энерги эрж хайдаг байжээ. Ийм хүч, энерги авахад цай их сайн таарсан гэдэг. Сүүтэйгээ холиод давс идээгээ хийснээр хамгийн сайхан цайг бий болгожээ. Цай судлаачид Төвдийн цайг андахгүй. Багсарсан арвайтай сайхан цай байдгийг мэднэ. Монголчуудын хувьд байгаль цаг уурын хатуу ширүүн уур амьсгалтай учир шахмал буюу халуун чанарын цайг хэрэглэдэг. Цай нь арга билэг шиг сэрүүн болон халуун чанартай байна. Хятадын зүүн өмнөд хэсгийнхэн болон япончууд уур амьсгалдаа тохируулан ногоон цайг ихээр уудаг. Энэ нь сэрүүн чанарын цайг хэрэглэж байгаа юм. Шахмал цайг анзаарвал иш навчийг нь нунтагласан байдаг. Энэ нь цайны ургамлын ишэнд оюун ухаан сэргээдэг бодис байдаг. Тиймээс хүч, энерги сэргээдэг нь ч үүнтэй холбоотой.

М.Мөнхтунгалаг

Эх сурвалж: “Нийгмийн толь сонин”