танин мэдэхүйн цуврал гаргаж байгаа билээ. Энэ дугаарт ШУА-ийн Археологийн хүрээлэнгийн Доктор Г.Эрэгзэн(Ph)- тэй хамтран дараах материалыг бэлдсэн юм.

Хүннүгийн жижиг булшнууд

Хүннүчүүд Цагаан хэрмээс Байгаль нуур, Манжуураас Тэнгэр уул хүрсэн өргөн уудам нутгийг хэдэн зууны туршид захирч байсан учир тэдний үлдээсэн дурсгалууд Монгол, Хятад, Орос, Казак, Киргиз зэрэг олон улсын нутгаас илэрч судлагджээ.

Одоогоор эдгээр улс орны нутгаас 7000 гаруй булш оршуулга, 20 орчим хот суурины үлдэгдэл, хэд хэдэн газраас хадны зураг бүхий дурсгалт газар нээгээд байна. Үүнээс манай улсын нутагт Хүннү нарт холбогдох 5000 гаруй булш оршуулга, 13 хот суурины үлдэгдэл, 5-6 газраас хадны зургийн дурсгал илэрч мэдэгдсэн бөгөөд судалгааны ажлыг тасралтгүй хийж байна.

Монголоос илэрсэн Хүннүгийн булшны дийлэнх нь газрын өнгөн хөрсөн дээр ил цухуйн харагдах чулуун дараас болох гадаад байгууламжтай. Хэлбэрээр нь дөрвөлжин болон дугуй (цагираг) хэмээн хоёр хуваах боломжтой. Дөрвөлжин хэлбэртэй нь өмнө талдаа урт гонзгой үүдэвчтэй байх агаад энэ хэлбэрийн булшийг анх 1924 онд Ноён уулын дурсгалт газарт малтан шинжилсэн юм. Түүнээс хойш Гол мод, Гол мод-2, Дуурлиг нарс, Тахилтын хотгор, Өвөр Байгалд Ильмийн ам, Царам зэрэг газарт судалснаар Хүннүгийн язгууртнууд, ялангуяа Хүннү гүрний төрийг барьж байсан Шаньюйн удмынхны оршуулга болох нь тогтоогджээ.

Дугуй хэлбэрийн булш шаньюйн удмын ноёдынх байх магадлалтай

Харин дугуй буюу цагираг хэлбэрээр тойруулж тавьсан чулуун байгууламжтай булшнууд хэмжээний хувьд харьцангуй жижиг бөгөөд илэрсэн олдвор эд өлгийн зүйлс нь ч ядмаг байдаг. Тиймээс энэ хэлбэрийн булшийг “жирийн иргэд”-ийн оршуулгын дурсгал хэмээн тайлбарлаж ирсэн юм. Гэвч сүүлийн үеийн судалгааны үр дүнд эгэл жирийн хүмүүсийн оршуулга гэхээс илүүтэй Шаньюйн удмын биш боловч Хүннү улсыг бүрдүүлж байсан олон аймгийн захирагч ноёд, тэдний угсааныхны булш байх магадлал өндөр болж байна. Ийм булшнууд хамгийн өргөн уудам газар нутагт тархсан ба хамгийн олон тоотой юм. Тэр хэрээр цагираг хэлбэрийн жижиг булшнуудыг харьцангуй олныг малтан шинжлээд байна.

Анх цагираг хэлбэрийн булшийг XIX зууны төгсгөлд манай хойд хилийн орчим Хиагтад Оросын эмч Ю.Д.Талько Грынцевич малтан судалж Хүннү нарт холбогдох боломжтой талаар өөрийн саналыг дэвшүүлж байжээ. Түүний дараагаар Ноён ууланд Хүннүгийн язгууртны булш малтсан П.К.Козловын шинжилгээний ангийнхан цөөн хэдийг малтсан байна. 1950-иад оноос манай үндэсний археологич боловсон хүчин бий болсноор олон газарт Хүннүгийн жижиг булшнуудыг малтан шинжилсэн юм.

Хүннүчүүдийн амьдралын хэвшил, аж ахуйг харуулах сонирхолтой хэрэглэгдэхүүнийг олж судалжээ

Нийт 103 булш буюу нэг оршуулгын газарт байгаа бүх булшийг малтан шинжилж, булшны бүтэц зохион байгуулалт болон олдворын талаарх харьцангуй цэгцтэй судалгааны хэрэглэгдэхүүн цуглуулж чадсан. Мөн хүний ясны генетикийн судалгааг хийж уг газарт оршуулсан хүннүчүүдийн ДНК одоо тэнд амьдарч буй Монголчуудынхтай хамгийн ойр болохыг тогтоож чадсан явдал нь шинжлэх ухааны чухал ололт болжээ.

1990-ээд оны төгсгөлөөс Хүннүгийн жижиг булшийг судлахад доктор Ч.Амартүвшингийн удирдан ажиллаж байгаа Монгол-Америкийн хамтарсан төсөл, зохиогчийн оролцон ажиллаж буй Монгол-Солонгосын хамтарсан “Мон-Сол төсөл” зэрэг хамтарсан шинжилгээний ангиудын судалгааны ажил багагүй хувь нэмэр оруулж байна.

Тухайлбал, Монгол-Америкийн хамтарсан шинжилгээний анги Дундговь аймгийн Дэлгэрцогт сумын нутаг дахь Бага газрын чулуунд археологийн нарийвчилсан хайгуул судалгаа хийж шинээр найман оршуулгын газар илрүүлсэн бөгөөд эртний Египетэд хийсэн Бес бурханы дүрстэй чимэг, салаавчилсан гарын хэлбэртэй шаазан зүүлт зэрэг Хүннүгийн гадаад харилцаанд холбогдох сонирхолтой олдворуудыг олж судалсан байна.

Монгол Солонгосын хамтарсан төслийн баг Төв аймгийн Алтанбулаг сумын Моринтолгой, Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын Худгийн толгой зэрэг газруудад малтлага хийж модон таваг, ясан савх, хүрэл толь, чий будагтай аяга, төмөр амгай зуузай зэрэг хүннүчүүдийн амьдралын хэвшил, аж ахуйг сэргээн төсөөлөхөд хэрэг болохуйц сонирхолтой хэрэглэгдэх үүнийг олж судалжээ.

Газар нутаг, цаг хугацаанаас үл хамаарч оршуулгын тогтсон нэг зан үйлтэй байжээ

Олон жил хийсэн малтлага судалгааны үр дүнд Хүннүгийн жижиг булшнуудаас газар нутаг, цаг хугацаанаас үл хамааран оршуулгын тогтсон нэг зан үйлийн дагуу байгуулагдсан болох нь илүү тодорхой болж байна.

Тухайлбал, энэ төрлийн булшнууд бараг бүгдээрээ гадаад байгууламжийн төв хэсэгт чулуугүй талбайтай байдгаас цагираг хэлбэртэй харагддаг. Төв хэсгийн чулуугүй талбай өнгөн хөрсний түвшингээс доош бага зэрэг хонхор ба ижил түвшинтэй, хоёр янз. Хонхор байх нь голчлон хэмжээгээр том булшнуудад ажиглагдах ч үүдэвчтэй булшнуудтай харьцуулахад төдий л гүн биш 0.2- 0.5 м-ээс хэтрэхгүй байна.

Цагираг хэлбэрийн булшны гадаад байгууламжийн хэмжээ харилцан адилгүй юм. Дийлэнх оршуулгын газарт байгаа дугуй хэлбэрийн булшнууд жижиг нь 3-5 м, дундаж нь 6-8 м, том нь 9-14 м хэмжээтэй байна. Гэхдээ Хойд Тамирын голын хөндийд байрлах Худгийн толгой, Солби уул, Тамирын улаан хошуу зэрэг зэргэлдээ орших дурсгалт газруудад 20 м хүртлэх голчтой харьцангуй том хэмжээний дугуй булшнууд ч цөөнгүй тоотой байгаа юм.

Хүннүгийн дугуй булшны нүх язгууртны гэгдэх дөрвөлжин хэлбэрийн булштай харьцуулахад гүехэн байдаг. Хамгийн гүн нүх 5 м хүрэх агаад дийлэнхи нь 2-3 м гүн байна. Нүхийг голчлон хүн багтахаар гонзгой дөрвөлжин хэлбэрээр ухсан байх ба оршуулгын хэсэгт модон хашлага зэрэг ажил ихтэй байгууламж үйлдсэн харьцангуй том булшны нүхийг дөрвөлжин хэлбэрээр дээрээс доош багасган шатлаж ухсан байх нь бий.

Булшны бүтэц нийгэмд эзлэх байр суурь, зэрэг дэв, хөрөнгө чинээтэй шууд холбоотой

Нүхний ёроол буюу оршуулгын үндсэн хэсэгт нас барсан хүний шарилыг тавихдаа чулуу, мод зэрэг материалаар тусгай хайрцаг тасалгаа хийж ихэд хүндэтгэлтэйгээр оршуулсан байдаг. Зарим тохиолдолд газрын хөрсөн дээр эсгий юм уу, үйс дэвсч дээр нь шарилыг шууд тавьж оршуулсан байх нь ч бий. Оршуулгын хэсгийг хэрхэн зассанд тулгуурлан хэд хэд ангилах боломжтой юм.

Тусгайлан хайрцаг тасалгаа хийлгүй шарилыг хөрсөн дээр тавьсан оршуулгыг “шороон булш” хэмээн нэрлэдэг. Харин чулууг эгнүүлэн дэвсч шал болгоод түүнийг тойруулан хавтгай чулууг хавиргалан босгож хана хийн дотор нь шарилыг оршуулсныг “чулуун авст булш” хэмээнэ.

Хүннүгийн дугуй булшны дийлэнх банзаар тусгайлан хийсэн австай юм. Модон авсыг дангаар тавих нь их ч авсны гадуур хавтгай чулуу босгож хаших, эсвэл нүхний ёроолд дүнз болон зузаан модоор зангидсан хайрцаг байрлуулж дотор нь авсыг тавьсан давхар байгууламжит булшнууд ч илэрдэг. Дан модон авс бүхий булшийг “модон авст”, авсны гадуур чулуугаар хашсаныг “чулуун хашлагат”, дүнзээр хийсэн хайрцагтайг “модон хашлагат” хэмээн ялгадаг.

Хүннүчүүд нас барсан хүнийг ийнхүү олон янзын байгууламж үйлдэн оршуулсан нь оршуулга хийх үеийн нөхцөл байдал, ашиглах материалын олдоц зэрэг олон шалтгаантай бөгөөд гол нь оршуулгын зан үйлтэй нягт холбоотой юм. Хүннүгийн булшны бүтэц оршуулж буй хүний нийгэмд эзлэх байр суурь, зэрэг дэв, хөрөнгө чинээтэй шууд холбоотой болох нь язгууртны булшны хэрэглэгдэх үүнд тод харагддаг.

Жижиг булшнаас олдож байгаа олдворуудаас ч энэ шинжийг ажиглаж болно. Тухайлбал, шороон булш, чулуун авст булшинд нас барагчийн хэрэглэж байсан эд өлгийн зүйл болох нумын ясан наалт, төмөр хутга гэх мэтийн цөөн тооны зүйлс, тахилын зориулалттай ганц нэг шавар ваар дагуулан тавьсан байдаг бол модон авст булшнаас гоёл чимэглэлийн зүйлс, зэр зэвсэг, тахил болон хойлгын зүйлс зэрэг харьцангуй баялаг олдворууд олддог.

Үүнээс илүү ажил орсон давхар байгууламжит модон хашлагат булшны олдвор нь дугуй булшнууд дотроос хамгийн баялаг олдвортой бөгөөд энэ хэлбэрийн булшны зарим олдвор нь язгууртны булшнаас илэрдэг зүйлстэй төстэй байх нь бий. Авсны төмөр болон үйсэн чимэгүүд модон хашлагат булшнаас голчлон илэрдэг байна.

Х.Хатан

Эх сурвалж: “Зууны мэдээ”