-Хүний ач тус санах сайхан сэтгэлээ монгол, орос хүмүүс алдаагүй л байнам-

«БҮГДЭЭРЭЭ ЭРХҮҮ ХОТДОО ДАХИН ОЧИЖ, БАГШ НАРТАА БАЯР ТАЛАРХЛАА ИЛЭРХИЙЛЦГЭЭНЭ ШҮҮ»

Монголын дээд боловсролтой боловсон хүчнийг бэлтгэх гараа ОХУ-ын Эрхүү хотоос эхэлсэн түүхтэй билээ. Монгол Улсаас Эрхүү хотод суугаа Ерөнхий консулын газар байгуулагдсаны 40 жил, Эрхүүгийн их, дээд сургуулиудад Монголын оюутан залуусыг сургаж эхэлсний 85 жилийн ойн арга хэмжээ хориод хоногийн өмнө дээд зэргийн сайхан болж өндөрлөснийг Эрхүүд оюутан насаа үдсэн андаасаа дуулж мэдээд эрхгүй баярлав.
Эрхүүгийн их сургуулийн хуу­лийн факультетэд 1984-1989 онд суралцаж төгссөн анги хамт олноос 10 төгсөгч нь олон жилийн дараа Эрхүү хотоо зорин очиж, эрдэм номын зам мөрд оруулж өгсөн сай­хан багш, сурган хүмүүжүүлэгчидтэй­гээ уулзан, баярын нулимс уна­гаад иржээ.

Энэ талаар тус ангийг төгсөгч өдгөө өмгөөлөгч ажилтай З.Алтан­гэрэл ярих нь «Анх манай курсийн­хэн Эрхүүгийн их сургуулийн хуулийн факультетийг төгссөний­хөө 20 жилийн ойг тэмдэглэх үеэрээ /2009 онд/ «Бүгдээрээ Эрхүү хотдоо дахин очиж, багш нартаа баяр талархлаа илэрхийлцгээнэ шүү» хэмээн ярилцаж тогтсон байсан л даа.
Яг үнэнийг хэлэхэд МУИС ч юм уу дотооддоо сургууль соёл төгссөн хүмүүс эрдэм номын багш нартайгаа хүссэн цаг мөчдөө уулзаж учран, зөвлөгөө тус дэм авах боломжтой байдаг бол Эрхүүгийнхэн бидэнд тийм боломж даанч үгүй нь гомдолтой байсан хэрэг.

Тэгээд ч орос хүний сайхан сэтгэлээр тусалж дэмжин, загнаж буруушаан, алдааг маань засах, хатуу дүн тавьж цаашид улам хичээхийг шавдуулах зэр­гээр шулуухан сайхан сэтгэлээрээ хандаж, сэтгэлд мөнхөрсөн орос багш нараа, оросын ард түмнийг хэрхэн мартаж болохсон билээ.
«Русскай широкая душа» гэж даян дэлхий андахгүй мэдэх жинхэнэ орос сэтгэлийг, тэр өгөөмөр сайхан сэтгэлийг монголчууд дэндүү сайн мэднэ. Гавьяат жүжигчин Жагаа ахын «Эрхүүгийн хавар» дууны клипийг энэ хотод суралцаж байсан, төгссөн үй олон монголчуудад дэндүү ойр буудаг билээ.

Ийнхүү 1989 онд Эрхүүгийн их сургуулийн хуулийн факульте­тийг төгсөж, өдгөө өмгөөлөгчөөр ажиллаж буй З.Алтангэрэл маань хэрхэн 1973 оноос хойш төгссөн төгсөгчидтэйгээ холбоо тогтоосон, Эрхүүд очиж сургуульдаа, багш нартаа ажил мэргэжлийн дөрөөнд мордуулсанд нь талархалаа илэр­хийлье хэмээн мөнгөн хандив цуглуулсан, тэдний 1989 оны төгсөгчдөөс л гэхэд 10 нь аяны замд дөрөө мулталсан, хэр­хэн төгсөгчдөөсөө цуглуулсан хан­диваараа бэлэг дурсгалын зүйлс урлан бүтээлгэсэн гээд л ярив.

Тэд үнэхээр хүний сэтгэлийг хөдөлгөмөөр сайхан бэлэг дурсгал бүтээж чаджээ. Бас Эрхүүгийн бэлтгэлд суралцаж байсан танил нөхөр Ж.Төмөрбаганаараа их сур­гуульдаа, факультетдаа дурс­галын зүйлс хийлгэснээ ярив. Үе үеийн Эрхүүгийн хуулийн ангийг төгсөгчдөөс тухайлбал 1975 болон 1983, 1985, 1987, 1989, 1990, 1992, 1993 оны төгсөгчид сэтгэлийн хандиваа өргөсөн гэнэ.
Хандиваар цугларсан хоёр сая орчим төгрөгийг сургууль, багш нартаа өргөх бэлэг сэлтэд чүү чай гэж хүргэсэн бөгөөд өөрсдөө нэмж мөнгө гаргасан аж.
Курсийн арван оюутан унаа машин хөлслөн Эрхүүг зорьсон бол их сургуулийн хими, түүх, математик, физик, сэтгүүлийн ангийг төгсөгчид бас хүрэлцэн очсон байв.

Замдаа тэд Алтанбулагийн хил гаалиар дамжин гарах болоход курсийнх нь оюутан «онжав» М.Нямлхагва нь нөхдөө хүлээн авснаар ямар ч сааталгүйгээр хил давсан байна. Буриадын нутгаар зорчих үед Д.Цэндсүрэнгийн үйлчлүүлэгчийн эцэг эх нь сайхан сэтгэлээрээ тосон авч, багагүй хүчин чармайлт гарган байж Иволгын дацанд хадгалагдан буй Итгэлт хамбад мөргүүлсэнд тэд тун их олзуурхаж байсан.
Эцэст нь хүсэн хүлээсээр 20 илүү жилийн дараа зорин ирж буй оюутны муу хотхондоо, «Уланбаторская» гудамжин дахь оюутны алдартай улаан байрандаа хүрэлцэн очиход нь гучаад жилийн тэртээ эрдэм номын мөрд оруулж өгсөн багш нар нь дүрээрээ тосон авчээ. Бөөн баяр хөөр, инээд наадам, дурсамж цалгиан...

«Бид 5 дугаар сарын 11-нд Эрхүү дэх хуулийн факультет дээрээ очсон. Манай курсийн 10 оюутан, 87 оны 2 төгсөгч, 83 оны 2 төгсөгч, манай Д.Батбаярын эхнэр 90-ээд оны төгсөгч гэсэн 15 төгсөгч, хоёр операторын хамт. Яагаад гэвэл манай Г.Бат­мөнхийн 86 онд зохиосон «Эрхүүгийн мөн­гөн хонхны дуу» гэсэн сайхан дурсамжит дуу нь тэр дороо л алдар­шин түгж байсан удаатай. Тэр дуундаа зориулан Батмөнх маань клип хийлгэж байгаа юм билээ. Тэр клипэндээ бидний зураг дүрсийг мөнхжүүлэхээр шийдсэнд бид ч их баярласан, билэгшээсэн л дээ.

Сургуулийнхан маань биднийг үүдэндээ орос маягаар тосон аваад сургуулиа танилцуулж байна. Сургууль маань үнэхээр сайхан болжээ. Эрхүүгийн их сургуулийн Хууль зүйн дээд сургууль гэсэн нэр гуншинтай болсон юм байна. Бидний үед баригдаж байсан шинэ байрандаа орчихож. Тэнд авууштай, олзуурхууштай зүйлс байнаа. Тухайлбал, Ромын эрх зүйн тэнхмийг шинээр нээжээ. Эртний Ромын үед шүүх ажиллагаа явуулахаар суудаг сандал зэргийг нь ч хийчихэж. Хоёрдугаарт, кри­минилистикийн музей нээсэн байх юм.

Орой нь биднийг А.И.Хаснут­динов тэргүүтэй багш нар маань хүлээн авлаа. Хаснутдинов бол ОХУ-ын Хууль зүйн яамны харьяа Эрх зүйн академийн Хууль зүйн салбар дээд сургуулийн захирлаар ажиллаж байгаа аж.
Харин орлогч захирал нь В.В..Онохова, хүмүүжил эрхэлсэн захирал нь Л.А.Корчагина багш ажилладаг юм билээ. Энэ гурав дээр В.С.Абраменкова багш нэмэгдээд сургуулийнхаа гуанзанд ширээ засан хүлээж авсан даа. Гэтэл ширээн дээр үхрийн чанасан хавирганууд тавьсан байх юм. «За энэ чинь яаж байгаа хэрэг вэ» хэмээвэл «Монголчуудыг махгүйгээр төсөөлөхөд хэцүү шүү дээ» гэсэн үнэн хариу өгч инээлдлээ. Дараа нь шөнө дөл болтол дуу хуур, дурсамж яриа өрнүүлж, бас бидэнд бэлэг дурсгал барьсан шүү.

ТЭР ҮЕИЙН ХУУЛИЙН МОНГОЛ ОЮУТНУУДЫН МААНЬ ДУУЛЖ БАЙСАН НАЙРАЛ ДУУ ДАНДАА САНАГДДАГ

Үндсэн арга хэмжээ маань 12-ны өдөр болов. Бидний үеийн Нархоз буюу Улс ардын аж ахуйн дээд сургууль /одоо Байгалийн их сургууль/ дээр үргэлжилсэн. Нээлтийн ажиллагаа, баярын хурал, илтгэлүүд тавигдсаны дараа манай төр засгийн шагналыг гардуулав.
Бидний үед хуулийн хичээл зааж, монголчуудыг хариуцсан куратор багш байсан Л.А.Корчагина, Н.А.Пьянов гэдэг 1971 оноос хойш багшилж, төр эрх зүйн хичээл зааж байсан багш маань мөн «Алтан гадас» одонгоор шагнагдаж, бид ч өөрсдөө шагнуулсан юм шиг л хөөрч баярласан даа.
Төр эрх зүйн тэнхимийн эрхлэгч байсан А.И.Хаснутдинов, В.В.Онохова, В.С.Абраменкова багш нар маань «Найрамдал» медаль, Засгийн газрын шагнал болох «Ардын боловсролын тэргүүний ажилтан» тэмдгээр Хууль зүйн дээд сургуулийн захирал О.П.Личичан, А.И.Хаснутдинов дахиад, Л.А.Корчагина, В.И.Онохова нар хүртсэн. «Хууль зүйн тэргүүний ажилтан» тэмдгээр С.С.Акманов, О.А.Парягина, хөдөлмөрийн эрх зүй зааж байсан Г.А.Фоменко, иргэний эрх зүйн доктор В.А.Семеусов нар шагнагдлаа.

Мөн Монголын багш нарын холбооны «Есөн эрдэнэ» шагналыг Е.В.Горбачёва, М.М.Зубович, гадаад деканатад монголчуудыг хариу­цаж байсан Л.П.Шаулина багш нар мань хүртлээ.
Үүний дараа их сургууль дээр 14 цагт биднийг урьсан ёсоор очиход үе үеийн хариуцсан деканууд хү­лээн авч, биднийг хариуцан ажил­лаж байсан Л.П.Шаулина багшаа­раа үг хэлүүлэв. Тухайлбал, дэл­хийг ч донсолгосон Чернобылийн ослын үеэр монголчууд хэрхэн гоймонгийн үйлдвэрт ээлжинд ажиллан хандив тусламжийн мөнгө цуглуулж байсан тухай, одоо ч гэсэн оюутны найрал дуу тоглох үеэр тэр үеийн хуулийн монгол оюутнуудын маань дуулж байсан найрал дуу дандаа санагддаг хэмээн яриад уйлсан нь бүхний сэтгэлийг хөдөлгөж байлаа.

Бид ч багш нартаа бэлэг сэлт гардуулж, сургуульдаа Ж.Төмөр­баганыхаа урласан дурсгалын зүйлээ гардуулсан. Энэ нь кал­лиграфаар шармал төмрөөр товойл­гож «Эрхүүгийн их сургууль» хэмээн хуучин монголоороо бичиж бархатан фон дээр байрлуулаад дээр нь Эрхүү хотын эмблемийг хөөмлөөр хийн байрлуулж, доод талд нь «С вечной благодарностью от Монгольских выпускников» хэмээн бичсэн маш гоёмсог жаазтай дурсгалаа гардуулахад багш нар маань жигтэйхэн их баярлаж «Ер нь бид ийм бэлэг авч байгаагүй шүү» хэмээлдэхийг сонсох сайхан л юм билээ.
«Энэ сэтгэлийнхээ дурсгалыг бид ганцхан хувиар Эрхүүгийн их сургуулийн хэлний бэлтгэлийг дүүргээд Москвад төгссөн зураач Ж.Төмөрбаганаар урлуулсан бүтээл юм шүү» хэмээн тайлбарласан.

Мөн Хууль зүйн дээд сургуульдаа Ж.Төмөрбаганын урласан шилэн хоргон доторх мөнгөлсөн гэрэгэ бэлэглэв. Энэхүү шилэн хоргонд байрлуулсан навчтай, гэрэгэн дээрх үсэгнүүдийг зориуд алтадсан, маш үзэмжтэй ногоон чулуун суурьтай, модон суурь бүхий мөнгөн гэрэгэг дурсгахад бүгдээрээ л дуу алдаж, «Маш сайхан бэлэг» хэмээн бүгд алга ташиж байлаа. Ингэхдээ «Чин­гис хааны үеэс монголчууд гэрэгэг халдашгүй дархан эрхийн илэрхийлэл, баталгаа болгон ашиглаж ирсэн түүхтэй юм.

Эрхүүгийн их сургуулийн хуу­лийн факультетэд суралцаж төгссөн бидний монгол шавь нар тань Монгол эх орноо төлөөлөн суралцаж байс­ны дурсгалыг өргөн барьж байна шүү» гэсэн үг хэлсэн л дээ.
Үүний дараа «Жил жилийн оюутныхаа найрал дуу сонсох болгондоо монгол оюутнуудаа дурсан санадаг байсан» хэмээн сэтгэлийнхээ үгийг хайлсан Л.П.Шаулина багшдаа зориулан олон жил урлагийн үзлэгт дуулдаг байсан «Мөнх цастай» дуугаа өргөн барьлаа. Дараа нь Батмөнх маань нөгөө алдартай дуугаа дуулж, улмаар орос дуунуудаас дуулж, Шаулина багштайгаа дурсгалын зураг татууллаа.

«БИ ОЛОН ОН ЖИЛ МОНГОЛ ЗАЛУУСТАЙ ХАМТРАН АЖИЛЛАЖ ИРСЭНЭЭ ДУРСАН ДУРДАТГАЛ БИЧСЭЭН»

Шаулина багш нэг цаас барьчихаад л зогсоод байсан л даа. Тэгсэн «Би олон он жил монгол залуустай хамтран ажиллаж ирснээ дурсан санагалзаж нэгэн дурсгал бичсэн юм аа.
Одоо үүнийгээ сайтар засч янзлаад та бүхэнд өгвөл хэвлүүлж чадах уу» гэхэд нь бид уухайн тас баярлалдан, хэвлүүлж өгөхөө шавь нарын ёсоор амласан.
Ленинградын их сургуулийг дөнгөж төгсөж ирээд орос хэл зааж байсан О.В.Сокольникова багш маань Дэнсмаа, Цэндсүрэн нарын нэгдүгээр курсийн дөрвөн шавьтайгаа 26-27 жилийн тэртээ дурсгал болгон авахуулж байсан патиараа бариад ирсэн байх юм. Гэтэл хамт зургаа татуулсан тэр дөрвөн шавь нь мөн л сэтгэлийнхээ дуудлагаар дөрвүүлээ зорин ирсэн байсанд хэн хүнгүй ихэд баярлан бэлэгшээсэн дээ. ­

Ингээд тэд 27 жилийн өмнө ямар байрлалтайгаар зургаа татуулж байсан тэр л байрлалаараа зогсож дахин дурсгалаа мөхжүүллээ. Сонин тохиолдол шүү. Одоо Сокольникова багш нь мөн л ардын хүүхдийг эрдэм номд сургасаар яваа бол эдгээр шавь нар нь мэргэжлээрээ үр бүтээлтэй ажиллаж байна.
Дараа нь «Художественный» кинотеатрт одоо суралцаж буй монгол оюутнууд концерт тог­лож, орой нь Монголын консул А.Баатарцогт бидэнд зориулан хүлээн авалт зохиоход Эрхүү хотын даргаас эхлээд бүх л хариуц­лагатнууд оролцохын сацуу Монголоос зорин ирсэн манай урлагийн мастерууд, хийлч Дэл­гэрцэцэг, дуучин Наран, «Алтан ураг» хамтлаг, «Торго» салоныхан тоглолтоо өргөн барьсан.

Маргааш өдөр нь бид төлөв­лөсөн ёсоороо Байгал далайд очиж, усан онгоц хөлслөн, ширээ засаад нөгөө дууныхаа клипний зургийг үргэлжлүүлэн авсан даа. Монголоос авч очсон хийн плитк далайн эрэг дээрх хүмүүст мөнгөөр хөлсөлдөг саравчинд хоол унд хийж идэцгээсэн нь сэтгэлээс гарахаар­гүй сайхан дурсгал болон хоцор­сон. Эрхүүдээ буцаж очоод шагнал авсан багш нарынхаа шагналыг угааж тэнд нээгдсэн «Алтай бар­бекью»-гийн салбарт хоолонд оруулж, сэтгэлийнхээ нандин үгсийг хэлэлцэн, бас бэлэг дурсгал өгөлцөн, шөнийн 12 өнгөртөл дуулж хуурдацгаалаа.
Маргааш нь оюутан ахуй цагийнхаа оюутныхаа байранд очин клипнийхээ зургийг татуулсан. Энэ үеэр нэгэн сайхан зүйл тохиосон нь манай курст суралцахын зэрэгцээ оюутнуудад цагаан хэрэглэл тараадаг байсан, одоо шүүгчээр ажиллаж байгаа Лена Фролова хүрэлцэн ирлээ.

Яг тэр үед нь Г.Батмөнх дуугаа дуулж таарсан л даа. Гэтэл Лена биднийг бүгдийг нь нэр усаар нь дуудаад л «Хөөе Батмөнх өө» гэж дуу алдаад л, сайхан байна лээ шүү. «Чи ээжийн тухай «Милая мама, как я тебя люблю...» гэдэг дуу дуулдагсан, түүнийгээ дуулаач» гэсэн чинь үг дуугүй дуулаад л... Бөөн дуу хуур болж хувираад л, бидний ингэж баясалдан хөгжилдөхийг оюут­нууд цонхоороо харж дэмжин түрлэг өгөөд л. Тэр үед манай түүгээр «4» номерийн ганцхан автобус явдаг байсан. Тэр буудал хавиар эргэн дурсаж алхалц­гаалаа даа. Улмаар дэлгүүр хоршоогоор бэлэг дурсгал хайн явцгаагаад маргааш нь өглөө эртээ буцах замдаа гарцгаав.

«ХҮҮЕ ЭЭ, ТА НАР ЮУ ГЭЖ БУУЗ ИДЭЭД СУУЖ БАЙДАГ БИЛЭЭ? ҮТЭР ТҮРГЭН ЯВЦГААЯ»

Улаан-Үдийг зорин явж байтал замд нөгөө Цэндээгийн маань үйлчлүүлэгч авгай биднийг залаад аа.
«Замд чинь хоолны газарт та нарт бууз бэлдчихээд байна. Та нар ороод гараарай» гээд. Гэтэл бид мэдэлгүй хажуугаар нь өнгөрчихөж. Улаан-Үд ороод бензин аваад зогсож байтал дахиж утасдан хаа байгааг минь мэдчихээд «Буцаад ир» гээд болдоггүй ээ.

Хүний тэр сайхан сэтгэлийг нь яаж үл хэрэгсэх билээ. Эргээд л шидчихсэн. Гэтэл Улаан-Үдээс курсийнхэн маань бас залгаад «За одоо та нар маань хаа явж байна, та нарыгаа тосч авахаар ресторан бэлтчихээд байна» гээд сүйд болов. Буцаад очвол ширээ засч, архи дарс сөгнөөд, хүн бүрт нударганы чинээ 5 бууз бэлтгэчихэж. Түүнийг нь барахгүй сууж байтал нөгөө Улаан-Үдийнхэн давхиж ирээд «Хүүе ээ, та нар юу гэж бууз идээд сууж байдаг билээ? Үтэр түргэн явцгаая. Цаана чинь ресторанд ширээ засчихаад байхад юун бууз мууз» гэдэг байгаа.
Холын замд гарсан бид чөлөөтэй хувцасласан байсан тул «Ресторанд орох тул хувцас хунараа сольё» гэвэл «Хувцсаа сольж яахнав? Тэнд бид нараас өөр хэн ч байхгүй» хэмээн шахамдуулсаар яваад очвол Улаан-Үдийн хамгийн тансаг 14 давхар «Цагаан морь» гэдэг зочид буудлын дээд давхрын «Панорама» гэдэг ресторанд ширээ засчихаж. Үнэхээр биднээс өөр хэн ч алга. Улаан түрс, элдэв загас жараахай, дарс идээ болсон орос маягийн тансаг сайхан ширээ засчихаж.

Курсийнхэн маань сайн сайхан л яваа юм байна лээ.
Бас дээрээс нь хорхог хийлгээд тавьчихжээ. Тэгээд л оюутан цагийнхаа гэрэл зурагнуудыг гаргаж ирээд л шүүн хэлэлцэж, халуун дулаан яриа ч өрнөлөө, «Тэр хаана явна, хэн маань хаа байна» гэх зэргээр. Бөөн инээд наадам болж, өмгөөлөгч Саня Николаев гэнэт «Анх та нар ирэхэд Нарантуяа «Журавли» дууг дуулж байж билээ» гэхэд бүгдээрээ сэтгэл хөдлөөд, тэр сайхан цаг үеэ дурсаад л...
Алтангэрэл маань ярьж байнаа. Эрхүүгээсээ буцаж ирээд тэнд суралцаж байсан олон ч хүнтэй уулзахад бүгдээрээ л яриаг нь шимтэн сонсож, муу багш нараа асууцгааж, энэ удаад Эрхүүд очиж чадаагүйдээ үнэхээр харамсацгааж байна гэнэ.
«Сая нэр дурдсан хэдэн багш нар маань л одоо үлдээд байна. Гэтэл энд тэнд байгаа, нас нь 80-90 хүрсэн багш нараа бид нар олоогүй л дээ. Улаанбаатарт Эрхүүгийнхэн уулзахаараа л биднээс «За яаж явав? Тэр багш сайн уу?...» хэмээн чин сэтгэлээсээ асууж лавлаад л, бидэнд атаархаад л, «Хэзээ дахин Эрхүү рүүгээ явах вэ...» гэсэн яриа өрнүүлээд л... Үнэхээр орос, монгол хүмүүс үерхэж нөхөрлөсөн шиг үерхэж нөхөрлөж чаддагийг, багшаа хүндлэх шавийн сэтгэл, ухаан хэзээ ч бөхдөггүйг жинхэнээр нь олж харсандаа бахархаж сууна даа, найз нь.
Бид бүхнийг хуульч хэмээх нэр төртэй мэргэжилд сургаж боловсруулсан, хүмүүжүүлсэн тэр гавьяат хүмүүсээ шавь нар нь дурссаар л явдаг, сэтгэлдээ тээсээр л явдаг юм байна. Үнэхээр сэтгэл хөдөлдөг юм билээ л» хэмээн Алтангэрэл өгүүллээ.

Анхны долоон монгол залуу 1925 онд Эрхүүд суралцахаар ирж, 1934 онд Даш Багшийн дээд сургуулийг, 1938 онд Ю.Цэдэнбал СЭЗДС-ийг санхүү, зээлийн мэргэжлээр гэхчилэн төгсөж байжээ. Түүнээс хойш 85 жилийн туршид монгол залуус Эрхүүгийн хавраар шалгалт шүүлгэндээ бэлтгэн нойр, хоолоо умартсаар иржээ.
Өнгөрсөн хугацаанд 4800 гаруй залуус Эрхүүгийн их, дээд сургуулиудыг төгсчээ. Үүн дээр техник мэргэжлийн сургууль төгсөгчдийг нэмбэл 16000 гэсэн тоо гардаг аж.
Зөвхөн манай гэр бүлийн хувьд л гэхэд дөрвөн хүү нь дөрвүүлээ Эрхүүгээр дамжсан байх юм. Миний бие 10 дугаар ангиа дүүргээд 1982-1983 онд Эрхүүгийн их сургуулийн хэлний бэлтгэл ангид суралцан төгссөн хэдий ч өвчний улмаас нутаг буцсан нэгэн.

Иймээс Эрхүүгийн алдарт хав­рын тухай сонссон төдий нэгэн биш. Хоёр ах маань хоёулаа л Эрхүүгээр дамжиж, том ах Энхбаатар их сур­гуулийн хэлний бэлтгэл төгсөөд Москвад суралцаж төгссөн бол удаах ах Энхэл «яс таван жил» Эрхүүгийн полид суралцан төгсөж, хань ижлээ ч эндээс л олсон билээ.
Харин талийгаач дүү Энхсай­хан маань 1985 онд Эрхүүгийн бэлтгэлд суралцаад Ригад нисгэгчийн мэр­гэжил эзмшсэн нэгэн байсан сан. «Өвчний учир хасагдсан» гэсэн хүндэтгэх шалтгаантай тул 1984 онд дахин конкурс өгч тэнцээд нэг бол хуулийн мэргэжлээр Эрхүүг зорих, эсвэл МУИС-ийн түүхийн ангид суралцахын аль нэгийг сонгох болоход хар багын анд найз Д.Мөнхбат маань «Хамтдаа Эрхүү явья» хэмээн нэлээд ятгасан ч түүхийн ангийг сонгосноор Эрхүүг дахин зорилгүй үлдэж билээ л...

Хүний ач тусыг үл мартах сайхан сэтгэлийн оч хаялсан энэ алхмыг хийсэн дээрх 1989 оны хуулийн ангийн олон хөвгүүнтэй нь өнөө хэр сэтгэлийн зузаан харилцаатай байдаг билээ.
ЖиЧ: Бид олон жилийн турш Монгол, Зөвлөлтийн /Оросын/ «Найрамдал» гэж хэлж ярьсаар ирсээн. Гэтэл «Найрамдал» гэдэг нь «Найрамдах» гэсэн утгыг илэр­хийлдэг. «Найрамдах» гэхээр өмнө нь «муудсан, дайсагнасан» болж таараад байдаг, нэг жигтэй еэ. Тэгээд ч «дружба» гэдэг үг нь «друг» буюу «нөхөр» гэсэн үгнээс үүсэл­тэй тул энэ үгийг «нөхөрлөл» гэж орчуулах ёстой байх. «Монгол, Оросын ард түмний нөхөрлөл үүрд мөнх бадран мандах болтугай».

"Монцамэ"