Заамарчууд нутгаа өвс ургамал, ан амьтан тэгширсэн хосгүй үзэсгэлэнт нутаг байсан хэмээн дурсан ярьцгаадаг. Нэгэн цагт тэдний хувьд энэ нутаг юугаар ч сольшгүй баялаг нь болдог байв. Тиймээс ч энэ нутгийг хосгүй үзэсгэлэнт Тосон Заамар гэж нэрлэдэг байж. Туулын үзэсгэлэнт хөндий, буга урамдсан цагаан хусан ой гагцхүү энэ нутагт л байсан…

1999 онд Дэлхийн банкны санхүүжилтээр “Орчлон ертенц” ХХК-ийн хийсэн Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний дүгнэлтээр цаашид уул уурхайн олборлолтын үйл ажиллагаа явагдвал Заамар сумын нутаг дэвсгэрээр дайран өнгөрч байгаа Туул голын эко систем бүрэн устаж үгүй болно гэсэн дүгнэлтийг гаргажээ.

Гэсэн ч өнөөдрийг хүртэл олборлолтын үйл ажиллагаа тасралтгүй явагдсаар. Үнэндээ Заамарын алтны түүх 1970-аад оноос Зөвлөлтийн геологийн алтны экспедиц Заамарт алтны хайгуул хийж эхэлснээр эхэлдэг. 1980-аад оны дунд үе гэхэд Заамарын бүлэг ордын нөөцийг үндсэнд нь тогтоож тооцоог нь гаргажээ. Ингээд оросууд эхний олборолтуудаа хийж эхэлсэн түүхтэй. Тухайн үед социализмын үеийн үзэл суртал баримтлалын дагуу байгаль орчныг нэг их сүйтгэхгүй үйл ажиллагаа явуулж байжээ.

1990 он гарч ардчилсан өөрчлөлтийн үр дүнд Заамарын орд газар ардчилсан хүчнийнхний хараанд өртсөн. Ийнхүү Заамар дахин “моодонд” орох нь тэр. Үнэндээ оросууд Монголд олборлож байсан ашигт малтмалыг үнэгүйгээр авч байв. Үүнийг таслан зогсоохын тулд 1990 оны МоАХ-ны Анхдугаар Их хурлаар Эрдэнэт, Заамар, Асгат, Мардай гэсэн ордуудыг хаах шийдвэр гаргахыг уриалж, нийгмийн анхаарлын төвд эдгээр дөрвөн ордын асуудлыг хөндөж тавьсан.

Эдгээр дөрвөн ордыг хаах болсон шалтгаан тун энгийн. Ач холбогдогтой нь тодорхой. Өнөөдрийн Оюутолгой, Тавантолгойгүйгээр энэ дөрвөн ордоор л Монгол Улсыг Төв Азийн “Кувейт” болгох байлаа. Засгийн газрын 1991 оны 304 дүгээр тогтоолоор “Алт хөтөлбөр” батлагдаж, улмаар дараа жил нь буюу 1992 оноос уг хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлжээ. Санаачлагч нь П.Очирбат, хэрэгжүүлсэн хүн нь П.Жасрай.

Хөтөлбөрийн зорилго нь улс орны эдийн засаг туйлын хүнд үедээ ирээд байгаа учраас эдийн засагт яаралтай “амин тариа” хэрэгтэй гэх гаргалгаа. “Хувьсгалын тохироо” гэдэг шиг энэ сэргээгч тариа нь Заамар болох нь тэр. Харин гадаад валютыг эдийн засагт цутгах гол баялаг нь мэдээж алт. Монголд өрнөсөн Ардчилсан хувьсгалтай залгаж ЗХУ болон социалист систем задран унасан тул оросууд Монгол дахь геологийн үйл ажиллагаагаа зогсоохоос өөр аргагүй болсон юм.

Дээр хэлсэнчлэн ЗХУ-аас эдийн засаг болон улс төрийн хувьд бүрэн хараат байсан Монгол Улс ардчилсан хувьсгалын дараа эдийн засгийн хувьд уналтад орсон. Ийнхүү Зөвлөлтийн геологичдын тогтоосон алтны нөөц ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулах нэрийн дор төрийн бодлого, хараа хяналтгүйгээр “Алт хөтөлбөр”-ийг боловсруулж, алтны шороон ордуудыг гадаад, дотоодын компаниудад ашиглах эрхийг нь өгчээ.

Засгийн газрын мэдээлж байснаар, “Тухайн үед улсын хэмжээнд жилдээ 0.7 тонн алт олборлодог байжээ.”‘ Харин “Алт хөтөлбөр”-ийн эхний шат хэрэгжиж дуусахад буюу 1996 онд 5.9 тонн алт жилдээ олборлосон гэх тоо баримт байх юм. Энэ үеэс П.Жасрай, П.Очирбат нар “Алт хөтөлбөр”-өөр дөрөөлж, “улс орны эдийн засгийг өөд нь татна” гэдэг чамин нэрээр ард түмний тархийг угааж эхэлсэн.

Ингээд хамгийн хялбар аргаар ашиглаж болох ордуудын нэг болох Заамарыг хөтөлбөрийнхөө золиос болгожээ. Учир нь Заамарт олборлолт явуулж ирсэн компаниуд байгалийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах талаар огт анхаараагүй.

Энэ үеэс л МАХН-ын гол гол хүмүүсээс бүрдсэн уул уурхайн чиглэлээр байгуулагдсан мэргэжлийн бус компаниуд Заамар руу уулгалан дайрж эхэлсэн байна. Үүн дээр нь нэрмээс болж, 1997 онд Ардчилсан холбоо эвслийн Засгийн газар МАХН-ын цөөнхийн бүлэг одоогийн МАН-тай нийлэн Ашигт малтмалын тухай шинэ хуулийг баталж, хууль бусаар алт олборлож хялбар аргаар хөрөнгөжих, мөн зөвшөөрөгдөөгүй арга технологийг ашиглан алтолборлох боломжийг нь хуульчлаад батлаад өгсөн байна.

Харамсалтай нь, тэдний уйлдэл хууль ёсны харагдах учир тэднийг хэрхэвч “нинжа” гэж нэрпэж боломгүй: П.Жасрай, П.Очирбат нар өөрсдийн төлөөний хүмүүсээ давуу эрхтэйгээр хамгийн түрүүнд уг үйл ажиллагаанд татан оролцуулж байв. Хяналтгүй төрд хүн ёсны “байх” л зүйлс.

“МАК”-ын Н.Нямтайшир, “Гацуурт”-ын Л.Чинбат, одоогийн Ерөнхий сайд Сү.Батболд, Ардчилсан холбоо эвслийн Лу.Болд, “Монгол газар”-ын Ц.Мянганбаяр гэх мэт хүмүүс гол гол нөөцтэй ордуудын лицензийг авч, ямар ч хяналтгүйгээр технологийн бус аргаар олборлолт явуулж, байгаль орчинд хэзээ ч нөхөшгүй хор хохирлыг учруулсан.

Ийнхүү орчин үеийн гэх техник технологигүйгээр анх олборлолт явуулж байсан тэд асар богино хугацаанд Монголын тэргүүлэх хөрөнгөтнүүд болж чадсан юм. Бизнесийн амжилтын гайхалтай хурд…

Магадгүй Монголын “америк мөрөөдөл” Заамарт л биеллээ олсон байх. Тиймээс ч эдгээр эрхмүүд “нээлттэй засаглал” гэдэг гоё үг шиг тийм ч нээлттэй биш.

1800-аад оны үед Америкт бий болсон “алтны солиорол” шиг үйлдэл Монголд ингэж өрнөжээ. Үнэндээ “алтны солиорол” амжилт авчирсан юм. Гэхдээ улс орны эдийн засагт гэж ойлговол эндүүрэл болно. Мөнгөтэй болъё гэвэл уул уурхай руу ор гэх бизнесийнхний нууц уриалга энэ үеэс эхтэй болов уу? Явсан нохой яс зууна гэдэг шиг олсноо хоосон яс мэт харагдуулах аргыг тэд бодож олжээ.

Тэд олборлосон алтаа Монголын төрийн хяналтан дор Монголбанканд тушаах биш, гадаад худалдааг либеральчлах нэрийдлээр шууд экспортлох эрхийг Засгийн газраар баталгаажуулж чадсан юм. Уг нь алт гэдэг бол үндэсний валютын нөөц байх учиртай. Гэтэл тэд алтыг зүгээр л барилгын түүхий эд мэтээр хандаж гадагш гаргацгаажээ.

Эдгээр компаниудад алт гаргах эрхийг Засгийн газар өөрөө олгосон учраас Монгол Улсын валютын нөөц нэмэгдэх бус, өөрөөр хэлбэл улс орны эдийн засгийг өөд нь татах биш харин байгаль орчинд халтай тиим үр дагаврыг л авчирсан хэрэг. Жасрай, Очирбатын дэвшүүлсэн улс орны эдийн засгийг хөл дээр нь босгох алт хөтөлбөр Монголын эдийн засагт нэмэр болоогүй бөгөөд харин ч нэрмээс болж, улс орныг иргэний дайны байдал руу түлхэн оруулж байна.

Энэ нэг талаас хууль бусаар алт олборлогч нинжа нар, хуулийн дагуу гэх зэрлэгээр алт олборлогч компаниудын эсрэг нутгийн иргэд иргэний нийгмийн байгууллагууд хоёр тал болон, зарим тохиолдолд буу шийдэмдээ хүрэн тэмцэлдэж байна. Өнөөдөр энэ тэмцэл жижиг мэт харагдаж байгаа боловч хожмын өдөр иргэний дайны хүрч болзошгүй херс суурийг бий болгож ч болох юм.

Монгол алтны ордууд, түүнийг эзэмшиж байгаа этгээдүүд алтнаас олсон мөнгөө эрх мэдлийн төлөө зарцуулж, эрх мэдэлдээ очмогц зарцуулсан мөнгөө олж авахын тулд дахин уул уурхай руу орж, Монгол орны онгон байгалийг эвдэж, олон зууны турш нүүдэллэн амьдарч ирсэн нүүдлийн мал аж ахуйг шахаж, нутаглах талбайгүй, бэлчээрлэх газаргүй болгосон. Тэгээд зогсохгүй Монгол Улсыг цэвэр усны нөецгүй болгож байна. Яндаж болшгүй далай шиг яасан баян нутаг вэ… Монгол минь!

Эцэст нь тэмдэглэхэд Монголын уул уурхайд П.Очирбатын тарьсан гай бол “Алт хөтөлбөр”-өөр зогсохгүй уул уурхайн бүх л салбарт нөлөөлсөн. Тухайлбал, Шарын гол, Налайх, Багануур, одоо Таван толгой руу нөлөөлж байна. Заамарын сүйтгэсэн байгаль орчин хэзээ ч нөхөн сэргээгдэхгүй. 1800-аад оны үед АНУ-д бий болсон “алтны солиорол”-ын үр дагавар өнөөдөр ч арилаагүйг түүх бэлээхэн нотолж байгаа.

АНУ-ын Калифорни муж тэр чигтээ алтны солиоролд өртсөн. Тэр үед ашиглаж байсан алтны уурхайнууд өнөөдөр ч нөхөн сэргээгдээгүй байгаа. Өнөөдөр хүртэл тус улсын одоогийн төр засаг тэр үед бий болсон алтны компаниудаар нөхөн төлбөр гаргуулж, эсвэл төрөөс татвар төлөгчдийн мөнгөөр нөхөн сэргээлт хийлгэсээр байгаа.

Ингэхэд тосон Заамарыг тоосон Заамар болгочихоод хэдэн тонн алт олборлосон нь бас л тодорхойгүй байгаа. Албан ёсны тоо баримтаар Заамараас 50 гаруй тонн алт олборлосон гэдэг ч итгэхэд бэрх.

Гагцхүү казинод зуун саяыг шижим ч үгүй алдчихдаг, “Bentley” машинаас хотыг тольддог Заамараас төрсөн тэрбумтнууд л жинхэнэ тоог хэлж өгч чадах байх. Хэрэв энэ үнэн илэрвэл Монголын улс тер хүнд байдалд орно. Тиймдээ ч жинхэнэ үнэнг илрүүлэхгүйн төлөө ихээ олон хүн хүчин зүтгэсэн. Эцэст нь тэмдэглэхэд өмнийн шаргал говь минь дараагийн Заамар л бүү болчихоосой.

Х.Толбо
Эх сурвалж: “Улаанбаатар таймс”