сүргийн тоо, амжилт бүтээл, гээд олон зүйлээр улсад айргийн тавд ордог. 23 сумтай тус аймгийн хойд хязгаар Цагааннуур, Ренчинлхүмбэ, Улаан-Уул, Баянзүрх зэрэг сум түүх домгийн арвин их дурсгал, байгалийн үзэсгэлэнт тогтцоороо алдартай. Энэ нутагт төрж өссөн хэн боловч эх нутгаараа бахархаж, омогшихг үй байхын аргагүй. Гэтэл тэр сайхан онгон тансаг байгаль руу Монголын газар шорооны 350.000 га талбайг аль хэдийнэ хорлон сүйтгэчихсэн “Алтны нинжа” нар улангасан дайрах боллоо.

Тэдний тоо хоёрхон жилийн хугацаанд 2000 хол давж, Улаан-Уул, Цагааннуур сумын нутгийг тэтгэдэг Хөг, Багтага зэрэг томоохон голууд болон Дэлгэр мөрөнгийн ундарга дээр хэд хэдэн хотхон байгуулчихсан байгаа тухай сураг сонсогдсоор удав.

Ногоон голоос таван кг татах цул алт гарч байна гэнэ. Манай голын нөгөө хэн цөм баяжсан гэнэ ээ. Үгүй яахав дээ тийм баялагтай газар луу нэг оччихвол ядаж л банкныхаа өрийг дарах зэргийн аз байх байлгүй дээ... Өө бурхан минь тэр лүү чинь баргийн хүн зүглэх газар биш юм гэнэ лээ...

Тэнд хүний амь эрсдэх нь энгийн үзэгдэл гэх чинь билээ. Тийшээ очиж ясаа тавихаа ч болих уу даа... хэмээн цуурах, амнаас ам дамжих яриа сэтгэлийн минь харшлыг хөдөлгөж гүйцэв. Энэ адын хүсэл бүр сүүлдээ дийлдэхээ байж ногоон түмпэн үүрч, төмөр лоом, шуудай ганзагалсан алтны нинжа нарын багт элсэж, эзгүй тайгыг

Аян замд

Эхэндээ тийш явахаас эргэлзэж байсан хэдий ч “Мянга сонсохоор нэг үз” гэсэн үгээр өөрийгөө зоригжуулж хоол хүнс бэлтгэж, ганзагалаад зургаан хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр аян замд гарлаа. Уг нь Улаан-Уул сумаар дайрч явбал зам боломжийн, хүнд ч, моринд ч зүдэргээгүй очдог аж. Гэвч алтнаас буцаж яваа хүмүүсийн “Яг алт руу очдог улаан зам дээр цагдаагийн пост байрлаж байна.

Тэд очсон хүмүүсийн унаа морь, хоол хүнсийг хураагаад хөөж байна” гэх яриаг сонсоод хүнсээ хураалгахгүйн тулд бид маршрутаа өөрчилсөн юм. Урьд нь ийшээ явж байсан туршлагатай хоёр залуугаар газарчлуулан шавар, бартаа саад ихтэй тайга, түнхэлийг гэтэлсээр бүтэн гурван өдрийн турш явсны эцэст нэгэн мөнх цаст сарьдгийн оргилд гарав. Тэр сарьдаг руу зорих замд Хавхан, Архэм, Хэрээтийн ам гэх мэт хэд хэдэн газар тааралдсан нь бөмбөгдөлтөд өртсөн мэт гүнзгий нүхнүүд, хог новш, өмхий ялзарсан үнэрээр дүүрсэн байлаа.

Бидний зорьж яваа газар сарьдгийн оройгоос тээр дор харагдаж байв. Хоёр талаараа өндөр хавцлаар бүрхэгдсэн ширүүн урсгалт гол улаан өнгөөр урсаж, голын сайран дээр олон хүн язагнаж харагдана. Өмнө нь энэ хавцал хүн, малын хөл бараг хүрээгүй, онгон дагшин газар байсныг гэрчлэх зүйл ердөө л армаг тармаг хожуул, ундуй сундуй цувуулан хаясан модны үлдэгдэл байв. Нинжа нар хоргодох байраа барихын тулд ийнхүү ойг сүйтгэсэн аж. Шороо тоосонд нүүр царай, хувцас хунар нь ялгагдах аргагүй болсон явган хүмүүс, ганзага тэгнээ багатай ч тарга хүч нь сулбайсан морьтнуудын цуваа хөвөрсөөр...

Тэдний зарим нь “Баянхангай хишгээ хайрлаж бурзайлаа шүү” хэмээн инээмсэглэл тодруулж байхад зарим нь дуу ч гарахгүй толгой гудгар.

Алтчины хотхонд

...“Энд ухах нүх олдохгүй болчихсон.

Хүмүүс ойролцоох газраа өмчилж аваад гурваас гучин сая төгрөгөөр зардаг. Хэдхэн хоногийн өмнө 200 гаруй цагдаа ирж буулгах оролдлого хийсэн ч хүчин мөхөстөж, хад чулуугаар зодуулан буцаж зугтсан...” гэх мэдээллийг дуулсаар Ногоон голын эх рүү орлоо.

Алтны хотхон үнэхээр төсөөлж байснаас ч долоон дор тамын газар ажээ. Голын эх рүү орж ирэв үү, үгүй юү өмхий ялзарсан үнэр хамар цоргиж, морьд хүртэл уйтан хавцал газар ийм үнэр дунд амьсгалж чадахгүй байгаа аятай байн байн тургична.

Хаа сайгүй хүний ялгадас, хог хаягдал хөглөрнө. Уулын бэлээр нэлэнхүйд нь нойтон мод тайрч хурга, тугалын пинтэй төстэй оромж барьсан байх агаад оромжууд харилцан адилгүй. Голын эхэнд байрлах оромжуудын дээвэр дээгүүр борооны ус орохоос сэргийлж гялгар уут, эрээн сийрс татаад, дотор нь зуух тавьсан байх бол голын дунд хавьцаах оромжууд ямар нэгэн бороо усны хамгаалалтгүй, гаднаа ил гал түлсэн харагдана. Харин голын амаар байрлах хүмүүс майхантай байх бөгөөд зарим нь бүр толгой хоргодох юу ч үгүй, эд хогшлоо цуглуулаад цуваар бүтээсэн байв. Энэ нь алтны хотхон дахь баян, хоосны ялгаа гэнэ.

Тухайлбал, голын эхээр суурьшигчдыг “Тэрбумтны хорооллынхон” гэх бөгөөд тэр хавь алтны гарц сайтай гэнэ. Голын дунд хавьцаа нь “Саятан хороолол” нэртэй. Алдаг оног том ширхэгтэй алт гардаг газар гэнэ. Харин голын амныхан бол “Ядуусын хороолол” буюу “Тоосны хөндий” ч гэж нэрлэгдэнэ. Дандаа тоосонцор алт гардаг гэнэ. Тэр ч бүү хэл хороолол тус бүрийн хоол унд хүртэл өөр. Тэрбумтан хороололд үнэтэй, захиалгын, чанартай, тансаг хоол байна. Саятан хороололд бууз, хуушуур, гурилтай шөл гэх мэт хоолтой. Тоосны хөндийд бол дандаа үнэ багатай, малын гэдэс дотор, цувдайгаар хийсэн хоол худалддаг аж. Хүн бүр түрхэн зуур ч амсхийлгүй шөнөжин мотор асааж, гэрэл тусгаж ажиллана.

Тэгэхээс ч аргагүй. Эндхийн бүх ажил өрсөлдөөн, тэмцэл. Голын сайран дунд нүх ухдаг тул байнгын ус оргилоостой. Хоёр мотор зэрэг асаан нүхнийхээ усыг тасралтгүй татуулна. Нэг моторынх нь бензин дуусах юм уу, ямар нэгэн шалтгаанаар унтарвал хормын төдийд нүхийг ус авахаас гадна ажлаа орхиод жаахан л амсхийж байгааг зэргэлдээх нүхнийхэн харвал хажуугаас нь чимээгүйхэн ухаж эхэлнэ. Нүхнээс болж зодоон их гарна. Зодоон гэж ойлгоход ч хэцүү. Хүрз лоом, хад чулуу гээд гартаа тааралдсанаараа зэвсэглэсэн хүмүүс нүх нүхээрээ хуваагдан бага хэмжээний дайн болно гэсэн үг. Тэднийг салгах, зохицуулах хүн үгүй.

Харин ч хөлд нь өртчихгүйн тулд зайтай зогсоод сонирхон харна. Эхлээд ирсэн хүмүүст аймшигтай санагддаг ч удалгүй дасчихдаг юм билээ. Энд хэд хоносон хүн хамгийн наад зах нь сэжиглэх мэдрэхүйгүй болдог нь үнэхээр үнэн аж. Хүний гишгэж, туучсан булингартай усаар хоол цайгаа хийнэ. Тэр ч бүү хэл бохир уснаас ундааны лаазаар хутгаж аваад залгилах нь энгийн үзэгдэл.

Байхгүй зүйл гэж үгүй

Хаа холын Хөвсгөлийн тайгад “Иридиум” хэмээх монгол орны аль ч өнцөг булан руу ярьж болох гар утас, металл хайгч гээд сайн муу юм бүхэн байх нь гайхалтай. Гэм нь зах зээлийн үнээс гурваас дөрөв дахин илүү. Жишээ нь: Утсаар ярихад нэг минут нь 5000, нүхэндээ металл хайгчтай хүн оруулаад алт илэрвэл олсон ашгийнхаа 30 хувийг түүнд өгдөг бичигдээгүй дүрэмтэй. Түүнчлэн өргөн хэрэглээний бараа болох тамхи 3000-7000, архи 25.000-70.000, гурилан боов

4000-аас дээш... Тэр ч бүү хэл “Нойл тав” хэмээн нэршсэн биеэ үнэлэгч хүртэл байдаг гэнэ. (0.5 грамм алтны үнтэй гэсэн үг л дээ) Тэнд өнгөрүүлсэн ес хоногт үнэндээ ганц ч сайхан зүйл хараагүй. Харин алт гарсан газарт юу ч үлддэггүй. Алт олсон хүн яагаад ч баяждаггүй гэдгийг л ойлгосон юм.

Алт байгаа гэж хэн хэлэв?

Зургаан жилийн өмнө жуулчин нэр зүүсэн хүмүүс, Улаантайгын хормойд ирж, үнэт чулууны орд нээгээд техник хэрэгсэл татаж эхэлснийг нь нутгийн ардууд мэдээд хөөсөн. Түүнээс нэг жилийн дараах өвөл Дэлгэр мөрөнгийн дагуу битүү төмөр бүхээгтэй хоёр машин ямар нэгийг хайн тэнэж байгаад буцсан. Бас л жуулчин нэр зүүсэн тэд шөнийн цагаар загасны ичээ цоолж, Мөрөн голын загасыг үй түмээр нь хядчихсаныг нутгийн ардууд гэрчилдэг. Өмнө нь элбэг байсан тул загас Мөрөнгийн голд тэр бүр харагдахгүй болсон.

Жуулчин нэртэй гадаадынхан ногоон сонгино малтахаас эхлээд очсон газрынхаа үржил шимт бүхнийг устгаж байхад хараа хяналт гэж алга. Тэдний мөрөөр учрыг ухаж ойлгох чадвар хомс нутгийнхан орж байгаль орчноо, эрүүл биеэ, хүн чанараа хөнөөж эхэлжээ. Сонгууль болохоор улстөржиж, сонгуулийн бус цагаар амь тэмцэх мэт өнгөтэй өөдтэй бүхэн рүүгээ уулгалан дайрах

ТАХАЛ Хөвсгөлийн их тайгыг бүрхээд байгаагийн зах зухаас өгүүлэхэд ийм буюу.

Б.Дэлгэрхишиг

onoodor