“зэвсэглэсэн” ажилгүйчүүдыг бид нинжа хэмээн цоллоод олон жил өнгөрч байна. Нинжагийн бүлэг малчидтай хүч нийлэн бүл нэмсээр. Гэвч үүсэх хамгийн наад захын сөрөг үр дагавар буюу эвдэж сүйтгэсэн газрын хэвлийг нөхөн сэргээх тухай огт дурсахгүй, хариуцдаг байгууллага, албан тушаалтан ч гэж алга.

Зөвхөн нэг аймгийн нутагт олон мянган нинжа газрын хэвлийг эвдэж, хэдэн зуун мянган ухсан нүх үлдээдэг нь үйлдвэрлэлийн аргаар алт олборлосноос багагүй хор уршиг тарьж байгаа. Нинжа нарын гарт өртөж, хэдэн арван метр гүн ухсан нүхээр дүүрч хоцорсон Төв аймгийн Борнуур, Заамар, Жаргалант, Сэргэлэн, Мөнгөнморьт, Сэлэнгэ аймгийн Баянгол, Шарын гол, Ерөө, Баянхонгор аймгийн Шинэжинст, Баян-Овоо, Өлзийт, Галуут, Бөмбөгөр, Баацагаан, Бууцагаан, Баянговь, Баянлиг, Булганы Бүрэгхангай, Дундговийн Өлзийт, Өвөрхангайн Бат-Өлзий, Уянга, Нарийнтээл, Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал, Өмнөговийн Баян-Овоо, Цогт-Овоо, Увс аймгийн Түргэн, Тариалан, Зүүнхангай, Дорноговийн Хатанбулаг гээд харахаас нүд халтирам болсон газруудыг жагсаавал монголын 365 сумыг бүх багтайгаа бичигдэх байх .

Нүхэлж сүвэлсэн, хордуулж бохирдуулсан байдлаас нь харахад хархнаас ялгаа алга. Тэд өнөөдөөр цэн алтны төлөө байгалиа, газар усаа бохирдуулаад зогсохгүй монголчуудын удмын санд аюул заналхийлж байна. Цаашлаад татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс хумсалж, улсын төсвийн хөрөнгийг шатааж сууна.

Хэдхэн цагийн дотор хэдэн арван метр шороо ухах хүчтэй хүн хархнуудын арми ядуурал нэмэгдэхийн хэрээр улам бүр хүрээгээ тэлсээр байна. Аль ашигтай гэсэн рүү зүтгэдэг нь хүмүүний зан. Малчин монгол морио сольж, геологи, уул уурхайн ажлыг мэргэжлийн түвшинд хийхээр зорих болов. Нинжа нар ганц алт ухдаг ч юм биш. Нүүрс, жонш, үнэт чулуу, чулуужсан мод, барилгын материалын түүхий эд гэх зэргээр мөнгө олж болох бүгд рүү хүрз, жоотуу барин дайрч байна. Зөвхөн нийслэлийн эргэн тойронд элс хайрга олборлодог 229 уурхайнцар байгааг Улсын мэргэжлийн хяналтын газрынхан илрүүлсэн. Эдгээр нь Туул голын сав газарт байрлах бөгөөд үүнээс болж Туулыг ширгээж, тасрах аюулд хүргээд буйг нийслэлийн иргэн бүр сайн мэдэж байгаа.

Уурхайн хаягдалд голдуу тухлан энгэр ээвэр газраар шоргоолж мэт бужигнаж асан нинжанууд өдгөө уулыг нурааж, усыг эргүүлэх дайны томоохон арми болон өргөжлөө. Монгол орныг хэрэн тэнүүчлэх эрдэнэсийн ангуучдын хүрээгүй, ухаагүй газар гэж үлдэхгүй нь.
Анх алтны шороон ордын үлдэгдэл дээр дадлагажиж мэргэшсэн нинжанууд өдгөө бүр зарлигаар дархалсан улсын тусгай хамгаалалттай нутагт, байгалийн цогцолбор газарт, бүр дархан цаазтай газар нутгийг хүртэл зүрхлэн тонож эхэллээ.

Монголын говьд л байдаг хэмээн гайхуулдаг асан чулуужсан мод мөн л нинжа нарын гараар орж урд хөрш рүү хулгайгаар зөөгдөж дууслаа. Налайх гэж хар алтаар баян газар одоо ямар төрхтэй болж хоцорсныг хүн бүгд мэднэ. Доогуур нь нүхэлж ухсаар байгаад эрүүл газар үлдээгүй. Налайхад очвол эгээ л тогоруу аятай гишгэхгүй бол доош цөмөрч, тэнгэрт халихад энүүхэнд гэлцдэг.

Хууль бусаар алт олборлогчид хоёр жилийн өмнө Говийн бага дархан цаазат газрын Б хэсгийн Модон шанд орчмын хэд хэдэн толгодыг ухаж амжсан. Дархан цаазат газарт 150 гаруй нинжа химийн онцгой хортой бодис мөнгөн ус, цианит натрийг их хэмжээгээр хэрэглэж байсан баримтууд нотлогдов. Ханаж, цадахаа мэдэхгүй тэд байгалийн өвөрмөц тогтоц, содон шинж тэмдгээрээ тусгай хамгаалалтад багтсан Сүүж уулыг эрэмдэглэж хаясан жишээ ч бий. Зөвхөн энэ хэсэгт нинжануудын ухсан нүхийг булж, нөхөн сэргээхэд улсаас 6.5 сая төгрөг зарцуулсан байх юм.

Цаашлаад Өмнөговь аймгийн Хатанбулаг сумын Тэнгэр нуурын орчмын гурван газарт тэсэлж дэлбэрэх бодис ашиглан 10 гаруй метр гүн ухсан байв. Техникээр нөхөн сэргээлт хийх ямар ч боломжгүй иймэрхүү газрыг цэвэрлэх ял байгаль хамгаалагчдад ногддог жишиг тогтчихоод байна.

Нинжа нарыг доорх баялгийг нь хуу хамсан газар нутгаа эргээд унаган төрхөнд нь оруулна гэж хүлээх байтугай, ухсан нүхэндээ шороо дүүргээд битүүлчихнэ гэж найдаад нэмэргүй. Нэгэнт л хууль бусаар үйл ажиллагаа явуулж байгаа тул тэднийг хянах, хариуцлага тооцох арга ч байхгүй. Дэмий л цагдаагаар далайлгаж, хөөж туухдаа тухайн орон нутагт оршин суух зөвшөөрөл нэхэхээс хэтрэхгүй. Ямар ч хамгаалалт, бэхэлгээгүйгээр хэдэн арван метр гүн ухсан нүх рүү аз сорин шургалах нинжа нарын цөөнгүй нь шороонд дарагдан цаг бусаар хорвоог орхидог.

Yүн дээр олсон жаахнаа булаалдаж нэгнийгээ хөнөөдөг хэргийг нэмэхээр бидний цөөн монголчуудын хэд нь алтны золиосонд явчихаж байгаа юм бэ дээ. Нинжа ганц манайд ч байдаг юм биш. Хэт олширч, байгаль экологи, улс орны эдийн засагт хохирол учруулахаар хэмжээнд хүрсэн хойно нь арга хэмжээ авах гэж толгойгоо гашилгаж суугаа нь зөвхөн Монгол байх.

Чили, Перу, Вьетнам, Индонез, Кампучи, ӨАБНУ гээд “будаа идчихмээр” хуультай газар хэд хэд байдаг юм гэсэн. Орост Yнэт металл ба үнэт чулууны тухай хуульдаа өөрчлөлт оруулж хувь хүмүүст олборлолт явуулах эрх олгох тухай яригдаж байна. Гэвч үүнийг дэмжихээсээ дэмжихгүй нь олон байгаа бололтой.

Уг нь хуулиараа бол ашигт малтмал олборлох зөвшөөрлийг зөвхөн хуулийн этгээдэд олгодог. Хувиараа олборлох нь хууль бус аж. Гэвч сүүлийн жилүүдэд нинжа нарын тоо нэмэгдэж нэг хэсэг хүн зөвхөн ийм ажлаар амьдралаа залгуулж байгаа тул хуульд өөрчлөлт оруулах замаар тэднийг ажлын байртай нь үлдээх санаачилга гарчээ. Гэвч нэг хэсэг хүнийг бодсон энэ хуулийн уршиг их тухай ихээхэн ярих болжээ. Тэгээд ч алтны шороон ордын нөөц бараг дуусч байгаа тул үндсэн ордоос гар аргаар хүрз жоотуугаар зэвсэглэсэн хувь хүмүүс алт олборлоно, ашигласан газраа нөхөн сэргээнэ гэдэг үнэндээ үлгэр гэж үзэх хүн ч олон байгаа гэнэ.

Орост жилд олборлож байгаа алтны 50-иас илүүг нь үндсэн ордод ажилладаг компаниуд нийлүүлдэг. Шороон ордоос алт олборлоход ч амар биш. Хэдэн арван метрийн зузаан хөрс хуулж, хэдэн зуун шоо метр газар шорооны ажил хийхэд хүрдэг. Ийм нөхцөлд хувь хүмүүст хуулиар зөвшөөрч алт ухуулахад хүрвэл сайнаасаа муу үр дагавар нь давна гэж мэргэжлийн хүмүүс саналаа илэрхийлсэн байна.

Уг нь Бичил уурхайн тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн бариад багагүй хугацаа өнгөрлөө. Цаад утгаараа энэ асуудал үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой ч хойшлогдсоор байна. Юутай ч ирэх чуулганаар хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад багтжээ. “Бичил уурхайн тухай хуулийн төслийг дахин нягтлах, илүү боловсронгуй болгох цөөнгүй асуудал бий. Иймд хэлэлцэх хугацааг хойшлуулсан” хэмээн төсөл боловсруулагчид тайлбарлаж байна. Гэтэл хуулийн сургаар нинжанууд улам бүр газар авч, догширч байх. “Төр, засгаас биднийг дэмжиж байгаа. Удахгүй хууль батлагдахаар дуртай газраа алт угааж болно. Тэр үед та нар ингэж хөөж чадахгүй” хэмээн омогдох олонширсон. Үнэндээ тэдэнд хууль батлагдсанаар юу өөрчлөгдөх, ямар журманд орох, хэдэн төгрөгийн татвар төлөх вэ гээд наад захын мэдлэг, мэдээлэл алга.

Монголд маань төр засаг гэж байдаг юм болов уу...

Ногоон хөтөч Холбооны тэргүүн Г.Эрдэнэбаяр