Гайтай гэсний учир нь сонгууль луйвардах бvрт араас нь хэл ам, хэрvvл тэмцэл тасардаггvйгээс гадна ингэхгvй ч бол vvнээс бvр долоон дор vр дагавар амилж улс орны эсрэг томоохон гэмт хэрэг, ил далд бохир наймаа, хvчирхийлэл газар авч тухайн улсын эдийн засаг, хvн ам нь бvхэлдээ vлэмж хохирол vздэг. Учир нь луйвардана гэдэг хэзээ ч зєв юмны эхлэл байдаггvй. Ийм ажиллагааны цаана заавал хар хvч байж байдаг. Ихээхэн сэхээ самбаатай, ухамсар боловсролтой, єєрсдийгєє хvндэлж чаддаг, єєрсдийнхєє vнэ цэнийг мэддэг ард тvмэн бол ийм зvйл гарахаас урьдчилан сэргийлж чаддаг. Ер нь сонгуулийн будлиан, луйврыг их хийснээр эцэстээ хvмvvсийн ардчилалд итгэх итгэл vгvй болж, сонгуулийн оролцоог бєхєєх ба улмаар дарангуйлал бий болох хєрсийг бэлтгэн ургуулж байдаг. Бvр цаашлаад улс оронд эмх замбараагvй байдал газар авч, зэвсэгт мєргєлдєєн vvсэх, улс орон тогтворгvй байдалд орох vзэгдэл бий болдог нь нийгэмд батлагдсан зvйл.

Сонгуулийн луйврыг хууль бус зvйл гэж vздэг ч хуулийн хvрээнд луйвар хийх аргад гаршсан улс тєрийн хvчнvvд ч байдаг. Хэдийгээр техникийн хувьд сонгуулийн луйвар гэдэг нь зєвхєн хууль бус vйлдлvvдийг хэлж байгаа ч, заримдаа хуулийн хvрээнд харагдуулдаг ч ёс зvйн талаасаа зєвшєєрч боломгvй, ардчиллын зарчимыг зєрчсєн, хуулийн мєн чанараас гадуур vйлдлvvдээр илрэх нь бий. Сонгуулийг зєвхєн шоу байдлаар зохион байгуулж, ганц хvн vнэмлэхvй ялалт байгуулах явдал гардгийг vvний жишээ болгож болох юм. Сонгуулийн луйврын олон сэжмvvдийг судалж тогтоосон хэдий ч энэ асуудал одоо хvртэл тvвэгтэй хэвээрээ л байсаар байна. Хатуу ширvvн торгууль ногдуулах замаар хандах нь луйвар хийгчдийг луйвраа гаднаас нь харахад ардчилсан маягаар явуулж байгаа мэт боловч сонгуулийн кампанит ажил, тооллого, сонгогчдын бvртгэлийн явцад илvv зальжин, зохион байгуулалттай аргуудыг ашиглах хандлагатай болгодог.

Манай улсад ч сонгууль луйвардсан тухай их яригддаг ч одоо бол цаашдаа гарч болох алдаа эндэгдлээс хэрхэн сэргийлэх тухайд анхаарал хандуулах нь илvv чухал байна.Товчхондоо сонгуулийн луйвар гэдэг нь сонгуулийн vйл явцад хєндлєнгєєс нєлєєлєх явдал. Ингэхдээ сонгуулийн дvнд тодорхой нэр дэвшигчийн хувийг єндєр харагдуулах, эсрэг талын нэр дэвшигчийн хувь хэмжээг бууруулах нь гол зорилго. Энэ vvднээсээ хуурамч сонгогч бvртгэж ажиллуулах, сонгуулийн байранд дарамт vзvvлэх, буруу тооллого хийх гээд л эсэн бусын аргууд хэрэглэгдсэн байдаг. Хууль зєрсєн ихэнх хэлбэрvvд нь зєвхєн сонгуулийн хуулийг зєрчсєн байхаасаа гадна зарим нь ерєнхий хууль зєрчих байдлаар илэрч болно. Хvчирхийлэл, зэвсэглэн дайрах, бусдыг гvтгэн гvжирдэх нь vvний жишээ.

Сонгуулийн луйвар нь зєвхєн санал авах байранд л явагдаад байгаа юм биш, харин олон нийтийн байгууллагын сонгууль, арга хэмжээ, кино ном хэвлэлээр аль нэг талд давуу тал олгох гэх мэтээр уг хууран мэхлэгчийн хувьд эрсдэлгvй байх боломжтой бvхий л сувгуудаар явагдаж байдаг. Сонгуулийн луйврын хоёр томоохон хэлбэр байдгийн нэгдvгээрт сонгогчдыг чєлєєтэй сонгууль єгєхєд нь саад болох, vгvй бол vр дvнг єєрчлєх явдал нэрлэгдэнэ.

Ихэнх булхайнууд сонгуулийн кампанит ажлын vеэр буюу тvvний дараахан тэр зуур болж єнгєрдєг. Сонгуулийн vйл явцад хєндлєнгєєс саад хийхээс гадна, сонгогчдыг тоолох явцад будлиан vvсгэж болдог. Vvнээс гадна сонгуулийн vйл явцыг дэглэн найруулах замаар алсаас нь ихээхэн стратегийн шинжтэй луйврыг бvр эртнээс эхлvvлсэн байж ч болдог. Жишээ нь, урьдаас тєлєвлєсєн vр дvнгээ гаргаж авахын тулд сонгуулийн тойргийг тєлєвлєж ашиглах явдал бий. Ерєнхийдєє, сонгогчдын нийт бvрэлдэхvvн тvvнд тєдийлєн жин дарахааргvй тодорхой бvлгvvдийг ч дотроо агуулж байдаг. Гэтэл тэдгээр нь хэдийгээр сонгогчдын дийлэнхийг бvрдvvлэхгvй ч тойргуудад ялалт байгуулахад хvргэж болох учраас олон санал авсан нам ч ялагдах байдлыг vvсгэж болдог. Манай улсын намуудын дотор энэ чиглэлээр ихээхэн маргаантай байдаг ч олон улсын тvвшинд vvнийг хуулиар зохицуулж сонгуулийн луйвар хийх аргын хvрээнд авч vздэг гэдгийг хууль тогтоогч эрхмvvд эрх биш мэддэг байлгvй дээ. Мєн нэлээд тохиолдолд урдаас тєлєвлєсєн vр дvнгээ гаргаж авахын тулд зохиомол хяналт хийх аргыг хэрэглэдэг. Vvнд тухайн сонгуулийн тойрогт янз бvрийн сонгогчдыг нэмж оруулах, тусгай газар хооллож ундлах, архидуулах зэрэг хэлбэрvvдийг оруулна. Олон улс оронд vvнээс урьдчилан сэргийлэхийн тулд тухайн сонгогч тойрогтоо дор хаяад зургаан cap амьдарсан байх тохиололд сонгуульд оролцох эрхтэй байхаар зохицуулдаг ч уг хуулийн хvрээнд хаяггvй оршин суугчид, гэр оронгvй хvмvvс, жуулчид, тvр хугацаагаар ажиллагсад гээд олон янзын хvмvvсийг урвуулан ашиглах боломж vлдсээр л байгаа.

Сонгуулийн найруулга зарим тєрлийн хvмvvсийг сонгуульд оролцох боломжгvй болгосноор нєхцєл байдал єєрчлєгдєж болно. Бvр энэ нь хуулийн дагуу хийгддэг. Жишээ нь гэмт хэргийн сэжигтэн, саяхан ирсэн цагаачид, шашны болон зан vйлийн бvлгvvдийг сонгуульд орохыг хориглосон хуулиудыг хэрэгсэхгvй болгох, зарим бvлгvvдийг vгvйсгэх шалгуур тавих зэргийг энд дурдаж болох юм. Гэхдээ тухайн сонгогдсон бvлэглэлvvд нэг тєрлийн сонголт хийх хандлагатай байх тохиолдолд шvv дээ.

Эдгээрээс гадна сонгуулийн процессын гvнд нь ажиллаж байгаа зохион байгуулалттай бvлгvvдийн vйлдлvvдээр зарим тохиолдолд тухайн сонгогчийн хувьд сонгогчдын нэрсийн жагсаалтаас хасагдсан байх зэргээр сонгуулийн эрх нь хаагдах явдал бий. Сонгуулийн явцад тэдгээр худалдагдсан ажилтнууд шаардлагатай, хууль ёсны зохицуулалтуудыг хэрэгжvvлэхгvй байж болно. Бичиг vсгийн тест хийхгvй, нягтлан шалгах ажлыг зориуд цалгардуулах, хэн нэгнийг сонгууль єгєхєд тvвэгтэй болгох vйлдлvvдийг тэдгээр хvмvvс хийж байдаг. Иймэрхvv байдлаар шашны болон ёс зvйн бvлгvvдэд ялгаварлал vvсгэх ч боломж гарч болно. Заримдаа санал авах байран дээр сонгуулийн байр, санал авч эхлэх болон дуусах цаг хугацааг худлаа зарлах зэргээр vймээн самуун vvсгэх нь бий. Эдгээр vйлдлvvд нь мєн зарим тохиолдолд хийгддэг замбараагvй, эргэлзээтэй саналын хуудас гаргах, намуудын нэрсийн байрлалыг хахуульдан худалдаж авах, намуудын нэрсийг андуурахуйц бичиглэлийн хэлбэрт оруулан саналын хуудсаар хvмvvсийг луйвардан мэхлэх зэрэг нэлээд ємнєєс бэлтгэгдсэн луйврын кампанит ажлуудтайгаа гайхалтай нийцэж байдаг. Энэ мэт урдаас тєлєвлєгдсєн луйврын vр дvнд зарим бvлгvvд сонгох эрхээ амьдралд хэрэгжихгvй зvйлээр боомилуулах нь бий. Жишээ нь зєвхєн тойрогтоо санал єгєхийг шаардах нь цэргийн албан хаагч, шоронгийн хоригдол, оюутан, євчтєн, гадаадад амьдрагсад зэрэг гэртээ харих боломжгvй хvмvvсийг хохироодог. Хугацааны хувьд ч, хол ойрын хувьд ч зарим группvvд иймэрхvv хязгаарлалтаас болоод сонгууль єгєх боломжгvй болох нь бий.

Зарим нэр дэвшигч сонгогчдыг шууд ба шууд бусаар худалдан аваад санал єгсєн эсэхийг нь батлуулж байж тєлбєр єгєх арга ч гардаг. Ингэхдээ настай хvмvvс, овгийн ахлагч нар, санваартан, тєрєл тєрєгсдийн дунд нєлєєлєл бvхий этгээдvvдээр дамжуулан энэ vйлдлээ гvйцэлдvvлэх, санал худалдан авах, нєлєєлєх оролдлогууд тvгээмэл тэмдэглэгдсэн байдаг.
Сонгуулийн vйл явц буюу процессын хажуугаар зарим хvмvvс сонгогчдод буруу, замбараагvй мэдээлэл єгєх замаар сонгуулийн vр дvнд нєлєєлєхийг оролддог. Хамгийн нийтлэгтааралддаг єргєн хvрээтэй арга нь бусдын эсрэг юм уу тодорхой намын эсрэг зохион байгуулалттай гvжирдлэг явуулах хандлага юм. Тэгэхдээ тэдгээр нь бvгд хууль бус байх албагvй шигээ хvний нvдэнд заавал сонгуульд чиглэгдсэн байхаар харагдах бас л албагvй байдаг.

Л.Баярдалай