Халхын алдартай есөн хутагтын тухай мэдэхгүй хүн цөөн биз ээ. Богдын тамгатай хутагт гэдэг жирийн байтугай жирийн биш хүнд ч олдоод байдаг хэргэм зэрэг биш.

Маш их эрдэм номтой, далдыг харах, ирээдүйг зөгнөх ид шидтэй, эхээс төрөхөд нь тодруулсан хувилгаад байжээ. Жамбацэрэн тэдгээр есхөн хутагтын нэг. Цэцэрлэг мандал аймгийн ноён, хутагт Жамбацэрэн арван таван насандаа ийм их хүндэтгэлийг хүлээсэн нь санамсаргүй тохиолдол биш байсан болов уу. Хар багаасаа эрдэм номтой лам нараар бичиг үсэг заалгаж, монгол, төвд хэл бичиг төдийгүй орос хэлийг төгс эзэмшсэн, европ хувцас өмсдөг, орос ном зохиол уншиж судалдаг дэвшилтэт үзэлтэй хүн байжээ. Тэрээр 1905 онд одоогийн Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын нутаг "Мэндийн овоо" гэх газар Лхамсүрэнгийн анхдугаар хүү болон төржээ. Таван настай байхад нь нутгийн лам хуваргууд хутагтын хойт дүрээр тодруулж, эрхэм сэнтийд залсан боловч ардын засаг ялсан учир цаашдын хувь заяа нь буруугаар эргэсэн ажгуу.

Ардын засгийн бодлогыг дэмжихийн зэрэгцээ Богдын засгийн газрын явуулж байсан үйл хэргийг үргэлжлүүлэх нь улс орны ирээдүйд хэрэгтэй хэмээн үзсэнээс улбаалан зарим талаар нүд үзүүрлэгдэх болсон гэдэг. Жамбацэрэн гамин, Бароныг үлдэн хөөхөд идэвхийлэн оролцож унаа мал, хоол хүнсээр хангах, цэрэг эрсийг дайчлах зэрэг арга хэмжээг аймаг орондоо зохион байгуулж байсан нь архивын баримтуудаар нотлогддог. Олноо өргөгдсөний 1911 онд 16-хан настай Зая бандид Жамбацэрэнг нийслэл хүрээнээ татан авчирч ном эрдэмд дахин сургах тухай нэгэн бичиг архивт хадгалагдан буй. Уг бичигт: "16 настай Зая Бандидыг засаж залруулахын тулд нийслэл хүрээнээ дуудан, хүрээний хэргийг хутагтын багш Дарва бандид захируулан тохируулах нь зүй" хэмээн дурдаж Сайн ноён хан аймгийн төлөөний түшмэл Доржпалам, Дамдин нар мутраа зурсан байна. Бодвол Заяа Бандид залуу насны харгайгаар томчуудынхаа дургүйг хүргэсэн буй заа. Нөгөө талаар Хатанбаатар Магсаржавын журамт цэргүүд сүр хүчиндээ хэт итгэж зарим үед харгис дээрэнгүй хандах нь цөөнгүй байсныг Заяа Бандид эрс эсэргүүцэж, түүнийгээ ил тод хэлсэн нь ч нөлөөлсөн байх талтай. Иймэрхүү сэдвээр Хатанбаатар вантай ам мурийсан тухай хууч яриа нутгийнхны дунд ам дамжин явсаар сүүлдээ чимэг хачир орон баяжиж үлгэр домог болсон нь ч бий.

"Тунгалаг Тамир кинонд Заяа Бандид гэх махлаг залуу Хатанбаатар ванд ташуурдуулж байгаа гардаг шүү дээ. Дээр өгүүлсэн хууч ярианаас л улбаалан кино найруулагч "үзэл сурталжсан" нь тэр байх.

Хэдийгээр уран сайхны кино ч гэлээ түүхэн хүний тухай аль болохоор бодит мэдээлэл өгөхгүй, хэт гуйвуулан харлуулах нь тийм ч сайн зүйл биш. Нэгэнтээ УИХ-ын гишүүн асан Далайхүү сонгогчидтой уулзаж байхдаа ам нь халж, хяналтаа алдсанаас болсон уу, эс бөгөөс түүхийн мэдлэг нь хомс байснаа харуулсан уу "...Архангайчууд эсэргүүний үүр. 32 оны эсэргүүний бослого ...Тариатын хүрээнээс л гарсан. Тэр бослогыг Заяа Бандид Жамбацэрэн гэгч бичиг соёлгүй хөгшин лам удирдсан..." гэх мэтчилэн хамаагүй хадуурсан байдаг. Гэтэл Заяа Бандид 1930 онд дөнгөж 25-хан насандаа "до" яамныханд баривчлагдан цаазлуулсан байдаг юм.

ХОЁР. ЦААЗАЛСАН ХОЙНОО Ч АЙЦГААЖ БАЙЖЭЭ

МАХН-ын архивын ф-4, Т-1-д Заяа Бандидтай холбоотой нэгэн бичиг үлджээ. Түүнд дурдсанаар: "Заяа Бандид хутагтын биеийг нийслэл хүрээнд ирүүл. Номын багшид чангалан, баримтлан зохицуулж, соён сургах, хойшийг цээрлүүлж, гэгээн төвд удирдах зэргийг засгийн газраас эрхлэн гүйцэтгэхээр тогтоочухуй. Иймийн тулд Заяа Бандид хутагтын эрх мэдлийг энэ удаа бүрнээ хасаж нийслэлд зарлан ирүүлж, энгийн лам нарын адил номын багшид өгч чангалан захируулж, соён сургах ба хэрвээ хаширч цээрлэхгүй эрх ямбаа эдэлбэл хүнд ялд унагамуй. Үүний тулд хичээнгүйлэн айлтгав" хэмээжээ.

Ер нь ардын хувьсгал ялсан цагаас Заяа Бандидыг хардан тагнаж, хавчин гадуурхаж асан баримт олон. 1921 оноос хойш түүнийг дөрвөн ч удаа баривчлан цагдаж, сүүлчийн удаа 1930 онд хилс ял тулган цаазаар авчээ. 1925 онд тэрбээр засгийн газарт хандан бичсэн өргөдөлдөө:" Жилээс жилд цагийн аяс муудан, хутагт хувилгаадыг хялаан хавчих нь улам бүр газар авч буй нь цөвүүн цаг хаалга тогших дохио гэмээр амар жимэр суулгасангүй. 1924 оны өвөл баривчилж дотоодыг хамгаалахын шоронд хоёр дахь удаагаа өнгөрөөв. Хавар нутагтаа буцаж ирээд зунтай золгох гэтэл дахин дуудаж дотоодыг хамгаалахын шоронд "нууцыг задруулсан" хэмээх хэргээр зургаан сар суулгав" гэсэн байдаг. Дахин дахин баривчилж, тагнаж цагдах учир Заяа Бандид арга буюу төрийн албанаас хөндийрөхөөр шийдэн 1922 онд залгамжилж ирсэн отго жинсээ халж, ноён хэргэмээсээ татгалзсан боловч "до" яамны мөрдлөгөөс салсангүй. Өөрийнх нь үзэл санаанд таарч байсан тул Данзангийн дэвшүүлсэн барууны буюу зах зээлийн чиг баримжааг талархан дэмжсэн нь эсэргүү болох нөхцөлийг бүрдүүлсэн байна. Ард иргэдийн мал хөрөнгийг хурааж, хамтрал хомоонд хүчээр оруулах, үг сөрсөн болгоныг "эсэргүү"-д тооцон баривчлах, буудан хороох зэрэг ёс бус үйлдэл газар авч эхэлсэн тухайн цаг үед ард олиы дунд нэгэн дуу түгж байсан нь ..Ааш муутай ардын төрийг, Аянгын сумтай хуралдуулна..." гэхчлэн үгтэй байж. До яамныхан энэ дууг зохиогч нь Заяа Бандид гэж үзэж байлаа. Түүний зохиосон нэгэн шүлэгт

Шаргачин ханшийн жилд шар оросыг харав аа

Шавь нар болсон бид нар шажинг төгсөн мордоноо

Өглөө үдшийн шүүдэр өвсөө чийгшүүлээд өнгөрнөө

Өнөө муусайн ардууд нь өглөө босохуйя хоосоноо гэсэн мөрүүд байх учир хардах шалтгаан болсон нь лавтай. Хэзээнээсээ бурхны шашныг сүсэглэн дагаж, шүтэн бишэрч ирсэн жирийн ард иргэдийн хувьд ардын засгийн газраас явуулж буй бодлого, үйл ажиллагаа төдийлэн таалагдсангүй. Ихэнхдээ хүчинд автан аялдахаас өөр мэхгүй. Сүм хийдээ нураалгаж, цан хэнгэргээ хураалган, бурхан шүтээнээ шатаалгасан лам хуврагууд дээрх бусармаг үйлдлийг талархан хүлээж аваагүй нь мэдээж. Тэднийг бослого хөдөлгөөнд турхирч магадгүй гэх шалтгаанаар Заяын гэгээн Жамбацэрэн, памын гэгээн Чулуун, егүзэр хутагт Галсандаш, манжшир хутагт Цэрэндорж, Дилав хутагт Жамсранжав нар болон төрийн сайд Чин ван Хандоржийн хүү Жамсранжав нарыг "до" яамны ногоон малгайтнууд хоморголон баривчиллаа.

Өдгөөгийн Цэнхэр сумын нутаг Цэцэрлэгийн голд амар тайван сууж асан Жамбацэрэнг дахин баривчлах үед".. .одоо ч би эргэж ирэхгүй биз ээ" хэмээгээд ээж болон ахан дүүстэйгээ салах ёс гүйцэтгээд мордсон гэдэг. Түүнтэй хамт нутгийн нэр хүндтэй лам нар болох Маньбазар, Болуузай, Далай, Жамаа нарыг баривчлан явжээ.

Тэр баривчилгаанаас хойш удалгүй Заяа Бандид тэргүүтэй "эсэргүү" нарыг шүүх хурал нийслэл хүрээнд их л сүр дуулиантай болсон байна. Заяа Бандид ном эрдэмтэйгээс гадна хүн бүрийн харааг булаасан гоолиг өндөр нуруутай, цэвэрхэн царай зүстэй, ёстой л Юндэнгөөгөө байсан гэж хүрээний хуучцуул дурсан ярьдаг. Ялангуяа бүсгүйчүүд Заяа Бандидийг харах гэж хошууран дагадаг байжээ. Дээр өгүүлсэн дуулиант шүүх хурлыг одоогийн Ленинклубын тэнд байсан орос клубт хийсэн бөгөөд бүсгүйчүүд голдуу байсан гэдэг. Заяа Бандид гэх сайхан эрийг л харах гэж зүтгэн байж орсон хүрээний гангачуудын нэг Цэндсүрэн гуай ийн хуучилсан нь тэмдэглэгдэн үлджээ. "Заяа Бандид Жамбацэрэн гэж халхын цуутай сайхан эр байлаа. Хүрээний хүүхнүүдийн нүдийг булаасан ганган залуу гэлцэн ам дамжин шивнэлддэгсэн. Би тэр хүнийг үзэхсэн гэж мөрөөдөж л явлаа. Тэгсэн чинь нөгөө Жамбацэрэн хутагт эсэргүү болж гэнэ. Орос клубт хэргийг нь таслах юм байна гээд л шуугицгаах. Тэр өглөө нь хар үүрээр босоод, гэрийнхнээсээ нуугдаж орос клуб (одоогийн Ленинклуб)-т очлоо. Хүн амьтан дүүрэн. Голдуу л залуу бүсгүйчүүд харагдана.

Арай гэж л багтаж орсон юмдаг. Жамбацэрэн үнэхээр сайхан залуу байсан даа. Богино халимагтай, өндөр гоолиг нуруутай, удаан хоригдож гундсан ч гэлээ өнгөлөг, цэвэрхэн цагаан царайтай, сайхан эр харагдаж байсан. Нүдэнд дулаахан тэр эрийн царай миний сэтгэлд хоногшин үлдсэнсэн. Шүүх хурлыг Гомбожав гэж хүн даргалж байсан санагдана. Тэрээр: "Үгээгүй ардын ангийн хувьсгалын эсэргүү дайсан, шар харгисын нэгэн болох тул шүүх цаазын бичгийн тусгай ангийн 41,42,43 дугаар зүйлийг үндэслэн буудан алсугай" гэж уншихад хуралд оролцогсод дуу алдан, шогширч, толгой гудайлган, зарим нь сэмхэн нулимсаа арчиж байж билээ.

Дараа нь дуулахнээ Шар хад гэх газар буудан алсан гэх боловч хүмүүсийн дунд "цаазалж чадаагүй гэнэ. Гурав буудсан чинь гэгээнтэн шөнө нь гэртээ ирчихсэн байж гэнэ гэхчлэн цуу яриа газар авч "До" яамныхан ч нэлээд сандарсан байх. Ногоон малгайт Маахуур Дамба гэгч хүн цаазлахдаа гаршсан нэгнийг явуулан аль хэдийнэ таалал төгссөн гэгээнтний цогцсыг олж толгойг нь тасалж авч байсан гэдэг юм". Монгол төрийн нэгэн эрхэм зүтгэлтэн ийнхүү цэл залуухнаараа хэлмэгдүүлэлтийн хар хүчинд өртжээ.

Б.ОДМАА

Цаазаар авсан хойноо толгойг нь тасдаж байжээ
Tweet
Bolod.mn

Сэтгэгдэл (2)

Уншигчдын оруулсан сэтгэгдлийн талаар манай сайт хариуцлага хvлээхгvй болохыг анхаарна уу.
Үгийн санд шүүлтүүр хийсэн болно

Зочин
Өчигдөр, Өнөөдөр, Маргааш - он цагийн хэлхээс гэдэг юм билээ. Бид өнгөрсөнөөсөө хэзээ сургамж авч өнөөдөр болон хойчдоо алдаа мадаггүй ажиллаж, амьдарч сурах, суралцах юм бол доо ...

2012-12-02 | 16:14:08 | 202.126.89.177 |

Зочин
хайран хүн .энэ хун амид бсан бол.....

2011-05-26 | 18:43:57 | 202.179.28.62 |

Мэдээ
Гадаад мэдээ
Видео