уулзаж “Ардын цэнгэлдэх”-тэй амьдралаа холбож, уран бүтээлээ туурвиж буй тухай нь ярилцлаа. Г.Бирваа гуайг “Хөхөө гэрлэх дөхлөө”, “Баянбулагийнхан”, “Нийслэл хүү” зэрэг уран сайхны кино, “Харц хатан”, “Шинэ байшинд” жүжгийн хөгжим бичиж, олон арван нийтийн дуу зохиосныг нь монголчууд мэднэ. Түүний хөвгүүд ч гэсэн бүтээлээрээ аавынхаа нэрийг өндөрт өргөж, Монголын урлагт бадраасан галыг нь манасаар яваа.

Ардын жүжигчин Б.Мөнхдорж “Отелло”, “Ээдрээ”, “Саран хөхөө” жүжгийг амилуулсан, театрын ахмад уран бүтээлч. Алтан үеийн жүжигчдийн барьж явсан бамбарыг буухиалан авсан дунд үеийн төлөөлөгчдийн нэг. Тэрбээр хамгийн сүүлд Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Б.Мөнхболд дүүтэйгээ хамтран “Шар тэнгисийн тарчлаан” дуулалт жүжгийг тайзнаа амилуулж, DVD болгожээ. Түүнтэй уулзахаар СУИС-ийг зорилоо. Оюутнууд шалгалтдаа бэлтгэн, дипломын ажлынхаа жүжгийг давтана.

Хийж буй уран бүтээлээ багшдаа шалгуулж, алдаа оноог нь толидуулахаар ангийнхаа гадна жагсан хүлээжээ. Харин Б.Мөнхдорж найруулагч “Сайхан зан хөдлөөд гараад явчих гээд байна шүү. Муухай ааштай байгаа дээр бушуухан үзүүлээдэхээрэй” хэмээн хошигноно.

-Та 1976 оноос УДЭТ-ын найруулагчаар ажилласан гэв үү?

-Тийм юм даа. Яамны Боловсролын хэлтэст ажиллаж байгаад Октябрийн ойн баярт зориулсан жүжгийн бэлтгэл ажлыг хангуулахаар театрт ирээд найруулагчаар үлдсэн. В.Вишневскийн “Үхэвч үнэн ялна” жүжгийг 1977 оны Октябрийн баяраар тоглож байлаа. Гэхдээ үүнээс өмнө төгсөж ирээд нэг жил театрт ажиллаж байгаад яам руу шилжсэн юм шүү дээ. -1970-аад оны театрын уран бүтээл ямар онцлогтой байсан бол оо. Театрын түүхийг харахаар үндэсний жүжиг, дэлхийн сонгодог бүтээл тоглож байсан үе гэхчилэн өөр өөрийн онцлогтой байдаг.

-Тухайн үед Монголын театрын түүхэнд нэлээд шинэлэг өөрчлөлт гарч байлаа. Энэ үед дэлхийн сонгодог болон үндэсний жүжгүүдийг орчин үеийн хэв шинжтэй болгон тоглож байсан. Үүний нэг том жишээ нь, 1975 онд тавьсан Д.Мягмарын “Нандин эрдэнэ” жүжиг. Зураачаар нь Ч.Гунгаасүх ажиллаж, Хо.Нацагдорж найруулсан юм. Энэ жүжиг болон тухайн үеийн бусад уран бүтээлд орчин цагийн хүмүүсийн зан, ёс суртахуун, мөс чанарын тухай өгүүлж, хүмүүсийн оюун санаанд шинэчлэл хийхийг зорих болсон юм. Угаасаа театр ухуулан таниулах үйл ажиллагаа явуулдаг. Үүнийг Монголын театр тойролгүй дайраад гарсан. Энэ нь нэг талаар бид ямар дутагдал гаргаж, алдаж байна гэдгийг өгүүлж, хүн судлалын болон сэтгэлзүйн ажил хийж байсан хэрэг.

-Таны найруулсан “Отелло” өмнө хөөсөө ямар ялгаа тай вэ?

-1978 онд миний найруулан тавьсан “Отелло” жүжиг Ягогийн тухай өгүүлдэг. Хүмүүсийн зан араншин олон янз. Атаа, хорслоо ил тод илэрхийлдэг нэгэн байхад, үнэнч нөхрийн баг зүүчихээд далд довтолгоо хийдэг нь ч байна. Жүжгийн гол дүрд анх ардын жүжигчин Л.Жамсранжав, Ц.Гантөмөр, Д.Мэндбаяр нар тоглосон. Нэрт найруулагч С.Гэндэн гуайн 1955 онд тавьсан “Отелло” нэлээд сүрлэг, сонгодог урлагийг сүр жавхаа, гоо зүйн талаас нь тод томруун үзүүлсэн. Анх удаа У.Шекспирийг монголчуудад танилцуулж байсан учраас Английн сэргэн мандалтын театрын үзэл санааг баримтлахаас өөр арга байгааг үй.

Энэ жүжигт Отеллогийн гэнэн цайлган сэтгэл, итгэлийг дүрсэлсэн байдаг. Тиймдээ ч үзэгчдийн сэтгэлд тэр хэвээр хоногшин үлдсэн. Харин би ёс суртахууны тухай хэлэхийг хүссэн. Нөхрийнхөө төлөө бүхнээ зориулахад бэлэн байгаа хүний сэтгэл, санааг хордуулж, өөрийнх нь гараар амьдралыг нь унагах башир арга сийлж байгааг харуулсан. Тухайн үед үүнээс гадна хүний оюун санаа руу чиглэсэн Брехтийн “Галлейн амьдрал”, А.П.Чеховын “Интоорын цэцэрлэг” жүжгийг тоглож байлаа. А.П.Чеховын жүжгийн баатруудыг харахаар сонирхолтой зөрчил ажиглагддаг. Тэд бүгд сайхан амьдралыг мөрөөддөг ч түүнийхээ төлөө юу ч хийдэггүй, хоосон мөрөөдөгчид.

-1990-ээд оны шилжилтийн хүнд үеийг театр хэр хэн давсан бэ?

-Ардчилсан хувьсгал ялж, хаалттай байсан олон сэдэв нээлттэй болсон ч театр хүнд байдалд орсон нь үнэн. Бараа, материал хомсд сон учраас үзэгчид театрт жүжиг үзэхээс илүүтэй амьжиргаагаа чухалчлах нь ойлгомжтой. Гэсэн ч театр соён гэгээрүүлэх хандлагыг баримтлан үүргээ биелүүлсэн. Нийгэмд гэгээлэг үзэл санааг дэлгэрүүлэх шаардлагатай байсан учраас хошин урлагийн театрын суурь энэ үед тавигдсан. Зах зээлийн нийгмийн үед хүмүүсийн сэтгэл санаа доройтож байсан учраас инээд бэлэглэх нь мэдээж чухал.

-Театргүй ч гэсэн хошин урлагийн хамтлагууд театрын урлагтай холбогдох нь зүй ёсных юм аа даа?

-Холбогдох үгүй нь чухал биш. Театрын урлагийн нэг төрөл нь инээдэм. Сэтгэлийн дэм өгч, үзэл санааны ташуур болдог онцгой төрөл. Тиймдээ ч гашуун байдаг. 1933 онд Н.Гоголийн “Байцаагч түшмэл” жүжгийг тавьж Д.Намдаг багш Хлестаковын дүрд тоглосон нь сонгодог инээдмийн жүжгийн анхны суурь байв. Хожим нь 1978-1979 онд бид Д.Намдаг гуайн удирдлагаар Зохиолчдын хорооны дэргэд “Хонгорзул” хамтлаг байгуулж инээдмийн өнгө аясаар жүжиглэн, дуулж, бүжиглэдэг уран бүтээлчдийг нэгтгэж байсан юм. Тэр үед Б.Ерэнтэй, Ж.Барамсай, Ш.Дорж готов, Д.Батбаяр нарын хо шин зохиолоор эвлүүлэг хийн тоглодог байв. Энэ нь хошин урлаг ингэтлээ эрчимтэй хөгжих суурь болсон.

Угаасаа Д.Намдаг гуай бусдаас түрүүлж сэтгэдэг, жинхэнэ орчин үеийн авангард уран бүтээлч байлаа. Энэ бүхнийг түүний зохиол бүтээл, амьдралын идэвхиэс нь бэлхнээ харж болно. Түүнийг театрын загалмайлсан эцэг гэж хэлэхэд буруудахгүй. Энэ хүнийг амьд сэрүүн ахуйд уулзаж, хамтран ажиллаж байсан нь үндэсний театрын уламжлалыг мэдэрч, өдий дайтай уран бүтээл хийж, театрынхаа ирээдүйг чиглүүлэхэд том нөмөр нөөлөг болсон. Түүнээс гадна дөнгөж сургууль төгссөн, залуу найруулагчийг өлгийдөн авч, төлөвшүүлсэн хүмүүс бол манай алтан үеийнхэн.

Г.Гомбосүрэн, Э.Оюун, Н.Цэгмид, Ц.Шаравдорж, Б.Лоовой, Т.Хандсүрэн, Б.Пүрэв, З.Пүрэв нарыг амьд сэрүүн үед театрт хөл тавьж, ихийг сурсан. Тиймдээ ч тэдний улбаагаар шинэ Монголын театрын залгамж халаа залуусаар баяжиж, амжилттай ажиллаж байгаад баярлаж явдаг.

-Та яагаад театрын урлагтай амьдралаа холбосон юм бэ?

-Би аравдугаар ангиа төгсөөд Монгол кино үйлдвэрт ажиллаж, кинонд дуу оруулдаг байлаа. Жигжид гуайг дагаж, ажилчин, туслахын туслах хийж Монголын киноны ахма дуудтай танилцсан. Дараа нь 1967 оны гуравдугаар сард Улсын хүүхдийн театр буюу хожмын Хүүхэд залуучуудын театрын жүжигчин болоод 1969 онд сургуульд явтлаа ажилласан. Ардын жүжигчин А.Очирбат, гавьяат жүжигчин Б.Энхтуяа, Л.Цэндсүрэн нартай ажиллаж байлаа. Л.Лхасүрэн, И.Нямгаваа бид нэг үеийнхэн.

-Жүжигчин залуус тайзнаас бууж, найруулагч болоход юу нөлөөлөв?

-Тухайн үеийн театрт “Ромео Жульетта” зэрэг дэлхийн сонгодгуудыг тоглож байлаа. Тэгэхээр сонгодог зохиол найруулах хүсэл байсан байлгүй. Түүнээс гадна сургуульд байхаасаа багт наадамд оролцохдоо “Гуталт муур”, “Овод” зохиолыг ангийнхан болон нөгөө ангийнхантайгаа тоглодог байсан гээд найруулагч болоход нөлөөлсөн олон зүйл бий.

-Драмын театрын уран бүтээлийг он дарааллаар жагсаахад таны жүжгүүд он бүрт байдаг гэв үү?

-Намайг театрын найруулагч, ерөнхий найруулагчаар ажиллаж байх хугацаанд жилд дөрвөн уран бүтээл тавих төлөвлөгөөтэй байлаа. Түүнээс гадна санаачилгаараа уран бүтээлийн төлөвлөгөө гаргаж болдог байв. Ингэж л театрыг алхам алхмаар урагшлуулж байсан.

-Та Монголын үзэгчдэд ямар ямар зохиолчийг уран бүтээлээр нь танилцуулсан бэ?

-Би Д.Намдагийн “Шинэ зам”, “Ээдрээ”, “Эрдэмтний яриа” зэрэг олон жүжиг найруулсан. Мөн Ч.Чимид гуайн жүжгээс нэлээдийг тавьсан. Миний дипломын жүжиг ч бас Ч.Чимид гуайнх. “Маш нууц” жүжигт тагнуулын ажилтнаар дамжуулан эх орон, иргэн хоё рын мөнхийн холбооны тухай өгүүлсэн, их том философитай жүжиг. Д.Мягмар гуайн хоёр сайхан жүжгийг найруулж байлаа. Д.Батбаярын “Мартагдсан аялгуу” жүжгийг бага тайзнаа тоглож шинэ хэв маяг бий болгосон.

-Найруулагч нар байнга шинийг эрэлхийлж явдаг. Тиймээс танд ч бас тавихыг хүссэн бүтээл байгаа байх...

-Бие эрүүл, ухаан саруул бол юм бодолгүй яах вэ. Найруулагч хүн зохиолоос зохиолд шилжин амьдардаг, тэр ч утгаараа баян байдаг юм. Би “Зуун жилийн ганцаардал” романыг жүжиг болгуулчихаад бариад л явж байна. Тавих гэхээр санхүү мөнгөний асуудлаас болоод гацчих юм. Мөн Японы зохиолч Күрата Хякүзоүгийн туурвисан “Гэрээс гарсан хүн ба түүний шавь” жүжгийг тайзнаа амилуулахыг хүсдэг. Энэ зохиол шашны шинжтэй мэт боловч хүн өө рийнхөө амьдрах ёс зүйг өөрөө л бий болгодог тухай өгүүлдэг. У.Шекспирийн олон сайхан жүжгийн хоёр, гурвыг нь барьж авсан. Ж.П.Сартрын бүтээлийг нэг удаа л оролдсон, “гүйцээх” хэрэгтэй байгаа. Мэдээж орчин үед алдаршиж, уншигчдын анхаарлыг татаж байгаа зохиол бүтээлийг ч гэсэн судалж байна.

-Таны аав Монголын ард түмний хайрлан, хүндэтгэдэг хөгжмийн зохиолч. Түүнээс гадна танай гэр бүлд хөгжмийн мэргэжилтэй хүн олон бий. Тиймдээ ч таны уран бүтээлд дуулалт жүжиг байр сууриа эзэлж, драмын жүжгүүдийнхээ хөгжимд ч анхаардаг биз ээ?

-Аав миний “Эрдэмтний яриа”, “Муурын байшин”, “Буурай аав” жүжгийн хөгжмийг хийж өгсөн. Харин анхны жүжгийн маань хөгжмийг аавын минь шавь Д.Лувсаншарав гуай хийж байлаа. Оюутан байхаа саа л театрын хөгжмийн тухай номын дуу сонсдог байсан учраас олон сайхан уран бүтээлчтэй хамтран ажиллаж байна. Хөгжмийн зохиолч З.Хангал, Г.Алтанхуяг бид нэг үеийнхэн. Дүүгээ төгсөж ирснээс хойш хамтран ажилладаг болсон. Аавынхаа дурсгалд зориулан “Харц хатан” жүжгийн хөгжмийг дүү минь шинэчлэн найруулж, тавьсан.

-Та орон нутгийн театрт ажиллаж байв уу, Монголд театрын урлаг үүсээд 80 жил болж буй түүхтэй тэдний уран бүтээл ч холбогдох байх аа?

-Орон нутгийн ууган театрууд өнөөг хүртэл галаа унтраагааг үй ажиллаж байна. Ховд, Дорнод аймгийн театрууд аль хэдийнэ 60 жилийн ойгоо хийсэн байна. Эдгээр театрыг удирдаж, ажиллаж байсан хү- мүүс нь манай алтан үеийнхэн. Тэгэхээр орон нутгийн театр бол драмын театрын нэг том студи. Нэлээд эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулж буй театраар Дорноговь аймгийн “Саран хөхөө” театрыг нэрлэмээр байна. Энэ театрыг өдий зэрэгт хүргэх чигийг нь гаргаж, хөөцөлдөж ийм нэртэй болгосон хүн бол миний 1982 оны төгсөгч Э.Санчигдан. Анх орон нутагт ажиллах томилолт аваад Дорноговь аймгийн театрт 10-аад жил ажилласан. Хэдийгээр хорвоог эрт орхисон ч драмын театрт ирж ажиллах хугацаандаа тэр том лабораторид шинийг хийх их эрч хүч өгсөн. У.Шекспирийн “Ричард ван” жүжгийг тавих гээд дүрээ хуваачихаад бие нь муудсан. Би шавийнхаа гэгээн дурсгалд зориулж энэ жүжгийг тоглуулсан.

-Театрын өнгөрсөн үеийн тухай нэлээд дурсан ярилаа. Харин та театрын өнөөдрийн байдлыг хэрхэн дүгнэдэг вэ?

-Хөрөнгө зарж оюуны бүтээл хийдгээс хэмнэж та надаггүй юм. Үндэсний сонгодог бүтээл гаргахын тулд мөнгө зарцуулах хэрэгтэй. Сэтгэлээрээ дэмжиж, ивээн тэтгэдэг байгууллагууд бий ч төрийн бодлогоор дэмжих ёстой. Залуу найруулагч нар олон сайхан жүжгийн төлөвлөгөө гаргачихаад хөрөнгө, мөнгөн дээр гацчихдаг. Ингэхээр театрын хөгжлийг ахиулахгүй арагш татах аюултай. Энэ хэвээрээ удвал бага мөнгөөр, хялбар зүйл хийх хандлагатай болж, оюун санааны хоосрол бий болох вий дээ. Түүнээс биш одоогийн уран бүтээлчдийн ур чадвар, хүсэл тэмүүллийг хараад сэтгэл хангалуун явдаг.

Ж.СОЛОНГО

"Өнөөдөр"