Бор-Өндөр хот руу нүүрс тээвэрлээд эхэлчихсэн. Хүн амьтан ойртуулахгүй хөөж туугаад байгаа, гэх зэрэг цуу үг цурмын гал шиг амнаас ам дамжсаар олны анхааралд хүрчээ. Энэхүү мэдээллийн мөрөөр аймгийн ЗДТГ-ын хөгжлийн бодлогын хэлтэс, хяналт шалгалтын албаны төлөөлөлтэй хамтраад газар дээр нь ажиллаж сурвалжилсан билээ.

Тус сумын нутаг дахь Хавтгайн талбайд 2002 онд гүйцэтгэсэн нүүрсний ордын хайгуулын ажлын үр дүнд нүүрсний боломжтой нөөцийг 489,81 мянган тонноор тогтоосныг тушаалаас нь харав. Хавтгай нэртэй 81 га талбай бүхий MV -004872 тоот тусгай зөвшөөрөлтэй нүүрсний орд газар нь “Идэр-Гоулд” ХХК-ийн эзэмшилд үйл ажиллагаа нь явагдаж байжээ. “Идэр-Гоулд” ХХК-ийн хүсэлтээр 2010 оны арванхоёрдугар сарын 27-нд “Дорнын нүүрс” ХХК, Хавтгайн 81 га талбай бүхий 4872А лицензийг, Кадастрын албаны шийдвэрээр Г.Өлзийдоо захирал эрхийг нь шилжүүлэн авсан байна.

Ийнхүү Хавтгай нүүрсний орд “Дорнын нүүрс” ХХК-ийн эзэмшил болж, шинэ он гарсаар үйл ажиллагаа явуулж эхэлснээ танилцуулж байлаа. Хуучин уурхайн ажилчдын суурин байсан газар 10-аад гэр нэмж барьсан харагдав. Гэрүүдээ тойруулан нэг метр орчим гүн шуудуу ухаж шороог нь амсарлаад гаргасан, ухсан нүх сүвэндээ хог хаягдлаа хийсэн байв. Шатахууны агуулах, гагнуур хоёр нь нэг дор буюу суурин дотроо байрласан байх жишээтэй. Ерөнхийдөө суурингийн хүмүүсийн амьдрах орчны аюулгүй байдал хангалтгүй байлаа.

“Дорнын нүүрс” компанийн захирал Г.Өлзийдоо уурхайдаа байсангүй. Бор-Өндөрт нүүрс ачих салаа төмөр зам байгуулах газрын дуудлага худалдаанд оролцож байгаа тухай албаны хүмүүсийн зүгээс хэлэв. Өнөөх олон хятадууд буюу ажилчид нь ч байсангүй. Нүүрс эрэлттэй, орлого ихтэй байхад нь ажиллаж байгаад явцгаасан гэж байлаа. Уурхайн ажил үүргийг орлоод захирлын төрсөн ax Г.Өлзийбаяр, инженер гэх Б.Мөнхзаяа нар байв. Тэд уурхайн асуудлыг сайн мэдэж байгаа эсэх нь чамлалттай санагдав.

Уурхайн гэрчилгээг эхний нүүрэнд нь хийж үдсэн хэдхэн хуудас материал үзүүлсэн юм. Тэдэнтэй хамт нүүрсний орд газар дээр очлоо. Нэг cap гаруйн хугацаанд олборлосон 100 гаруй мянган тонн нүүрсээ хавтгай талбай дээр гаргаж ангилаад нуруулдаж маналт хийсэн байв. Нүүрсний орд газар уурхайн төрхөнд ороод цооног цоорхой нь хаяагаа тэлж, гаргасан шавар, чулуу шороо нь уул овоо шиг хөглөрнө. Гэхдээ Өмнөговийн нүүрсний орд газар шиг том гэж ойлгох вий.

Харьцангуй жижигхэн орд газар хэрнээ нүүрс нь чанартай гадагшаа гаргахад чамгүй үнэлэгдэх байгалийн баялаг аж. Нунтаг шавар нь хүмүүсийн хөлөөр бургиж тоос манан дунд сэтгүүлчид уурхайн зургийг дарцгааж байлаа. Газрын баялгийг авахад амаргүйг батлах мэт нүүрс хөрс холилдон алагласан, судал бүхий хана дээш сүндэрлэх нь хөрс хуулахад ажиллагаа их орсныг илтгэнэ.

Энэхүү “Дорнын нүүрс” ХХК нь Улаанбаатар хотын Баянзүрх дүүрэгт бүртгэлтэй ажээ. Хуулиараа бол үйл ажиллагаа явуулж байгаа ямар ч компани тухайн орон нутгийн аж ахуйн нэгжид бүртгүүлж гэрээ хийх ёстой гэж заасан байдаг. Гэтэл “Дорнын нүүрс” ХХК аймгийн аж ахуйн нэгжид бүртгүүлээгүй, сум орон нутагт орох ашигт малтмалын нөөцийн төлбөр, хүн амын орлогын албан татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөөгүй байна. Үүнээс болж сум орны татвар, даатгалын алба хариуцсан хүмүүс гомдол мэдүүлж байгааг нуух юун.

Энэ тухай Баянхутаг сумын татварын байцаагч Б.Ганлхавга “Орон нутагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа нөхцөлд тухайн сумаас ашигт малтмалын нөөц гаргаад борлуулалт хийсэн бол ашгийнхаа зохих хувийг тооцож ашигт малтмалын нөөцийн төлбөр гэж орон нутагт төлөх ёстой. Үүнээс гадна энд ажиллаж байгаа 20 гаруй ажилчид хамгийн доод тал нь 600 мянган төгрөгийн цалин авдаг. Эдгээр хүмүүс энэ компанитайгаа гэрээгээр ажиллаж байгаа учраас хүн амын орлогын албан татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэлийг орон нутагт төлөх ёстой.

Хуулиар бол компанийг шилжүүлж авснаас хойш 14 хоногийн дотор аймгийн татварын албанд бүртгүүлж, сумын татварын байцаагчидаа мэдэгдэн үйл ажиллагаагаа танилцуулан хамтарч ажиллах журамтай. Гэвч харамсалтай нь бидэнтэй хамтарч ажиллаагүй л байна. Одоогоор газрын жилийн төлбөр 650 мянга, байгалийн нөөц ашигласны төлбөр 250 мянган төгрөгийг манай суманд тушаагаад байгаа боловч аймагт бүртгэлгүй болохоор бидэнд цааш нь дамжуулан төлбөр тооцоо хийх боломжгүй иймэрхүү л байна” гэв.

Өнөөдрийн байдлаар орон нутагт 100 гаруй тонн нүүрсний борлуулалт хийгээд байгаа гэх ч талбай дээр гаргаад байгаа 100 гаруй мянган тонн нүүрсээ хараахан тээвэрлэж эхлээгүй байна. Тус сумын Засаг дарга Г.Энхбат иргэд малчдынхаа өмнөөс хандаж ийнхүү ярилаа. “Манай нутгийн ард иргэд эрс дургүйцэж байгаа. Одоогийн байдлаар гуравдугаар багийн иргэдийн нийтийн хурлаас ямар ч байсан албан бичиг аймагт хүргүүлнэ гэж төлөвлөчихөөд байгаа.

Нүүрс тээвэрлээд эхлэх юм бол энэ эргэн тойрон говь нутгийн марз тоосон дунд дарагдаж, хучир тоос нь байхгүй болно. Ингэвэл малын дотор эрхтэнд өвчлөл үүсч, малчдын амьдралд эдийн засгийн багаггүй хохирол үзүүлнэ гэж үзэж байгаа. Иймээс энэ нүүрсний ордыг орон нутгийн хэрэгцээнд нь хэрэглэж болохоос, гадагш нь гаргахыг эсэргүүцсэн шаардах хуудсанууд ирсээр байна” гэв.

Гэтэл уг нүүрс нь илчлэг сайтай уурын зуухны тогоо, ширэм төмрийг нь хэтэрхий халааж урсгачих гээд байдаг учраас зөвхөн айл өрхийн хэмжээнд борлуулагдаж байгаа гэнэ. Иймээс cap гаруйн хугацаанд 100 мянган тонн нүүрс олборлож байгаа нөхцөлд гадагш нь тээвэрлэлт хийхээс өөр арга замгүй гэсэн байр суурьтай байв. Энэ нүүрсээ олборлохдоо 300 мянгаад тонн хөрс хуулжээ. Одоогоор ачаа тээгч найман том машин, хоёр экскватор, нэг жижиг хутгагч, уурхайн замыг чийглэгч усны тэрэг нэг гэсэн техниктэйгээр ажиллаж байв.

Уурхайн ажлыг орлож байгаа хүмүүсээс хөрөнгө оруулалтыг нь сонирхлоо. Гэтэл санаж бодох ч юмгүй шууд л 70х30-ын харьцаатай байгаа. Учир нь уулын ажил хийхэд асар их хөрөнгө шаарддаг. Хөрөнгө оруулалт их авч байгаа болохоор гадагш нь тээвэрлэхээс өөр аргагүй гэж ам алдав. Өөрөөр хэлбэл, энэ хүмүүсийн хэлснээр 70 хувь нь хятадын эзэмшилд байж магадгүй “но” ургалаа. Гэвч баримттай үзүүлэх хөрөнгийн гэрчилгээ байсангүй.

Сэтгүүлчид илт сонирхож эхлэхэд “Баримттай юм ярь, тодруулга хий” гэсэн сануулга өгөв. Гэвч сэтгүүлчдэд тодорхой зүйл ярьсангүй, ам алдсандаа сүрхий бантаж байгаа нь анзаарагдлаа. Ингээд аймгийн ЗДТГ-ын Хөгжлийн бодлогын хэлтсийн дарга Д.Эрдэнэбилэг, МХГ-ын Байгаль орчин, геологи уул уурхайн хяналтын улсын ахлах байцаагч Д.Шараа, БОАЖГ-ын мэргэжилтэн Г.Мөнх-Эрдэнэ, Эдийн засгийн төлөөлөгч, цагдаагийн ахлах дэслэгч Н.Дашпүрэв нарын албаны болон нутгийн хүмүүс саналаа хэлж уурхайн ажил эрхэлж байгаа хүмүүст үүрэг даалгавар өгсөн.

Түүнд аж ахуйн нэгжийг бүртгүүлэх, татвар, нийгмийн даатгал төлөх, уурхайн холбогдолтой бүх бичиг баримтыг уурхай дээр авчрах, уурхайн зохион байгуулалтыг сайжруулах зэргийг тусгалаа. Мөн “Байгаль орчны нөлөөлөх байдлын үнэлгээ хийгдэж дуусаагүй тохиолдолд нүүрс тээвэрлэхгүй гэдгийг хатуу анхаарах хэрэгтэй” гэж ЗДТГ-ын Хөгжлийн бодлогын хэлтсийн дарга Д.Эрдэнэбилэг хэлээд дараагийн удаа танилцах биш нарийвчлан шалгалт хийх тухай ч сануулав.

Гэтэл хоёр хоногийн дараа “Дорнын нүүрс” ХХК-ны захирал Г.Өлзийдоо олон нийтэд үнэн зөв мэдээлэл өгөхөөр ирсэн тухай сонстлоо. Аймгийн Засаг даргын орлогч Д.Намсрай түүнийг албан өрөөндөө хүлээн авчээ. Сэтгүүлчид ч бас ирээд амжсан байв. “Дорнын нүүрс” ХХК-ийн эзэн хүмүүсийн анхаарал татаад байгаа, цуу ярианд тайлбар хийхээ амлаад яриагаа эхлэв. Тэрбээр “Идэр-Гоулд”-ынхан Хавтгайн ордыг тойрсон Ил Тарвагатай хэмээх хайгуулын газар бүхий 534 га талбайн “X” лицензийг “Гурван Талст” нэртэй компанид худалдсан байсныг нь бид саяхан авсан.

“Дорнын нүүрс” компани бол миний том хүү Г.Анхбаяр бид хоёрын хувь нийлүүлж босгосон аж ахуйн нэгж. Би өөрөө зүүн бүсэд нүүрсний чиглэлээр ажилладаг “Дорнод Монгол” компанитай. Манай иймэрхүү 10-аад компани гол төлөв Дорноговь, Өмнөговь аймагт үйл ажиллагаа явууулаад 10-аад жил болж байна” гэхчилэн гол асуудлаас тойруулсхийн ярьсан юм.

Тэрбээр Хавтгай ордыг авсан “Дорнын нүүрс” ХХК бол монгол компани гэдгийг хариуцлагатайгаар мэдэгдэж байна гэсэн юм. Хачирхалтай нь ийм олон газрын лицензийг нэг хүн аваад “тоглолт” хийж байгаад эргэлзээ төрөв. Мөнгөтэй л бол юуг ч худалдан авч болох ч, нийгмийн баялгийг тэгш хуваарилах ёстой хууль байдаг шүү дээ. Магадгүй манай сэтгүүлчдийг төөрөлдүүлэх гэсэн арга байж болох юм. Олон компани удирдаж байгаа болохоор “овоохон” хөрөнгөтэй харагдаж, гаднаас тусламж авахааргүй гэсэн санааг өгөх оролдлого байв уу гэдэг таамаг хоцорлоо.

Яагаад гэхээр түүний ах Г.Өлзийбаярын нь хэлсэн 70×30 хөрөнгө оруулалтын талаар асуухад ёозгүй хүлээн авч “Тэд нар юу ч мэдэхгүй байж дэмий ярьж байна” гэсхийв. Түүгээр ч зогсохгүй Баянхутаг сумын засаг даргыг мулгуу хүн болохыг дурьдаад, нутгийн залуус нь гэж сагсуу юм нар ажил төрөл хийлгэхгүй дайрч давшилж байсан. Аргаа ядахдаа харуул хамгаалалт хүртэл гаргасан” гэдгээ ч нуусангүй. Харин хятад иргэдийн тухайд худалдан авагчийн төлөөлөгч гурван хятад, нэг өвөр монгол хэлмэрчийг зориуд ажиллуулж байгаагаа хэллээ.

Эдгээр Хятад иргэдийг мэргэжлийн хүнээс лавлахад Гадаадын иргэн харьяатын асуудал эрхлэх газрын Хэнтий аймаг дахь албаны ахлах мэргэжилтэн, улсын хяналтын байцаагч Б. Мерей “Хятад иргэдийн визийн асуудал нь зөрчилгүй байгаа” гэсэн хариулт өгөв.

Харин “Дорнын нүүрс” ХХК, Хэнтий аймгийн аж ахуйн нэгжид хэзээ бүртгүүлж, татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэлийг, яг хэзээ төлж эхлэх нь тодорхойгүй хоцорлоо. Ямартай ч энэ бүхнийг хийнэ гэсэн ерөнхий амлалтыг өгч байсан юм. Энэ уурхайн асуудал одоогийн байдлаар хурал цуглаан болгон дээр сөхөгддөг “сонирхолтой” асуудал болж хувирчээ.

Дараахан нь Засаг даргыг иргэдтэй уулзалт хийхэд энэ асуудал яригдаж л байсан. Баянхутаг сумын гуравдугаар багийн малчид өргөх бичиг бариад, аймгийн толгой дарга нартаа бараг шоолуулах шахам тайлбар сонсов. “Аймгийн хэдэн дарга нар Г.Өлзийдоотой хуйвалдаад Баянхутагийн нүүрсний уурхайг хувааж идээд байна гэсэн хардлага байсан. Саяхан хяналтын алба сэтгүүлчидтэй яваад сурвалжлага хийгээд ирсэн ийм, ийм юм байна” гээд ерөнхийдүүхэн тайлбарлав.

Ерөнхий сайд С.Батболдыг Хэнтий аймагт ажиллахад энэ асуудал дахиад л тавигдав. Харин энэ удаа ЭБЭХЯ-ны Эрчим хүчний бодлогын газрын дарга Т.Цэрэнпүрэв тодорхой хариулт өглөө. Тэрбээр “Манай яамнаас хүсэлтийн дагуу энэ уурхайд шалгалт хийгдэхэд 2011 оны уулын ажлын төлөвлөгөө батлуулаагүй, хууль бус нүүрс олборлох үйл ажиллагаа явуулжээ гэсэн дүгнэлт гарсан. Энэ асуудлаар Хэнтий аймгийн МХГ-ын Байгаль орчин, геологи уул уурхайн хяналтын улсын ахлах байцаагч Д.Шараатай ярилцсан байгаа.

Тус уурхайд хуулиар олгогдсон эрх үүргийн дагуу үйл ажиллагаа явуулахыг нь зогсоосон мэдэгдэл өгөх, олборлосон нүүрсийг нь орон нутгийн орлого болгох бүрэн үндэслэлтэй гэж зөвлөснийгөө та бүхэнд уламжилж байна” гэсэн юм. Дашрамд хэлэхэд, “Дорнод Монгол” группийн захирал Г.Өлзийдоо нь, Хэнтий аймгийн төр захиргааны байгууллагад арван хоёр жил дэд бүтэц хариуцсан мэргэжилтнээр ажиллаж байжээ.

Ш.Одонтуяа