эдэлж чадахгүй байгаа гэнэ.

Их Британийн Сангийн сайд Жорж Осборн энэ оны төсвийн талаар парламентдаа илтгэл тавьжээ. Төсвийн ил тод байдлыг хэн хэрхэн хангадаг, төсвийн талаарх мэдээллийг яаж олон нийтэд үнэн зөв шуурхай хүргэдгийг үлгэрлэх үүднээс Жорж Осборны илтгэлийг Сангийн яам орчуулан www.iltod.gov.mn сайтад байршуулсан байна. Тэрхүү илтгэл олон нийтэд ойлгомжтой, сонирхолтойгоос гадна тэд биднээс юугаараа өөр болохыг анзаарах боломжийг олгож байх аж.

-Манай татварууд үр ашигтай бөгөөд өсөлтийг дэмжсэн байх хэрэгтэй.

-Тэдгээр нь тодорхой, урьдчилан мэдэж болохуйц байх хэрэгтэй.

-Тэдгээр нь ойлгоход энгийн бөгөөд дагаж мөрдөхөд хялбар байх хэрэгтэй.

Энэ бол Их Британийн Сангийн сайд Жорж Осборны төсвийн талаарх илтгэлээс авсан хэсэг. Монгол Улсын төсөв батлагдсаны дараа л татварын ямар төрөл зүйл шинээр нэмэгдсэн, ямар нь хэдээр өсч өөрчлөгдсөнийг олон нийт мэдэх боломжтой болдог. Уг нь жил бүрийн төсвийг зохиох үеэр татварын хуулиудад өөрчлөлт ордог нь ёс боловч энэ жилийн хувьд төсөв батлагчид тэр бүхнээ сэмхэн шиг хэлэлцсэн юм. Тодорхой, урьдчилан мэдэх боломжгүй, чухам гэнэтийн гамшиг гэдэг шиг зүйл татварын эргэн тойронд өрнөдгийн нэгэн жишээ нь энэ оны төсөвтэй зэрэгцүүлэн баталсан Тэмдэгтийн хураамжийн тухай хууль юм. Татвартай адилтгаж болох хураамжийн хувь хэмжээ огцом өсч, хотын захын дүүрэгт найман нэрийн дэлгүүр ажиллуулдаг өрхөд боломжоос нь хэтийдсэн ачаалал болж буухыг төсөв зохиогчид тооцоолоогүй байсан хэрэг. Тэгээд амьдрал дээр хэрэгжихэд бэрхшээлтэй болохыг хэзээ хойно ойлгосон тэд хуулиа эргэн харж хувь хэмжээг нь бууруулахаар болов. Тодорхой, урьдчилан мэдэж болохуйц, дагаж мөрдөхөд хялбар байх хэрэгтэй... гэдэг үг бидэнд ч бас сургамжтай сонсогдож байгаа биз?! Англичуудын зарчмаар татвар нэгдүгээрт үр ашигтай, өсөлтийг дэмжихэд чиглэх ёстой гэж тунхаглаж буй бол Монгол Улсад татвар бол хамгийн гол нь төсвийг бүрдүүлэх орлогын эх үүсвэр болох ёстой. “Төсвийг санхүүжүүлэхийн тулд татвар байдаг” гэсэн ойлголтын нэг адил “төсөв нь төрийн үйл ажиллагааг санхүүжүүлэх арга хэрэгсэл” гэсэн ойлголт бидэнд гүн бат суужээ. Төрийн болоод төсвийн байгууллагын ажил үйлчилгээг санхүүжүүлэхийн тулд төсвийг зөвхөн тоогоор бүтээдэг гэсэн ойлголтоо залруулж, түүнийг хөгжлийн бодлогоор бүтээх гээд үзвэл яасан юм бэ...

“Өрхүүдэд тусалья, бизнесүүдэд тусалья”

Их Британи нь аж ахуйн нэгжийн хамгийн бага татвартайгаараа Европт гуравдугаар бичигддэг байжээ. Гэтэл одоо хамгийн өндөр татвартай зургаа дахь орон болсон байна. Мөн хамгийн ярвигтай татварын хууль тогтоомжтой улсын тоонд орж, саяхан Энэтхэгийг гүйцэж түрүүлснээр хамгийн зузаан Татварын хуультай орон болсон байна. Үүнийг халахын тулд энэ удаагийн төсвийнхөө хүрээнд Татварын хуулиас шууд 100 хуудсыг тасалж хаяхаар болсноо Жорж Орсборн мэдэгджээ. Жижиг бизнес эрхлэгчдэд олгож байгаа татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлтийг энэ оны 10 дугаар сард дуусгахараа түрүүчийн Засгийн газар төлөвлөөд байсныг тэрбээр дэмжсэнгүй. Хөнгөлөлтийг цааш үргэлжлүүлж нэг жилээр сунгах болсон байна. Энэ шийдвэр төсөв батлагчдад 370 сая паундын “үнэтэй” тусч байгаа аж. Гэхдээ үйлдвэрлэгчид бол Их Британийг цогцлоон бүтээсэн гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, тэдний ажиллах таатай хөрс суурийг хадгалахын тулд энэ зэргийн эрсдэл хүлээхээс айхгүй байгаа юм байна. Тэдний айх ёстой зүйл нь харин сүүлийн арван жилд эдийн засаг дахь үйлдвэрлэлийн салбарын эзлэх хувь хэмжээ 50 хувиар буурсан явдал. Мөн хямралын өмнөх огцом өсөлтийн жилүүдэд бүс нутагтаа хамгийн чухал гэгдэх Вэст Мидлэндэд хувийн салбарын ажил эрхлэлтийн төвшин буурсан аж.

“Бусад улсууд өөрсдийн татварын тогтолцоог бодлоготойгоор илүү өрсөлдөх чадвартай болгон өөрчилж, улмаар үндэстэн дамнасан компаниудыг өөрийн орон руу татаж байна. Бид юу ч хийхгүй байж болно. Гэвч улсынхаа хүнд хэцүү байдалд буй айл өрх бүрийн амьжиргааны төвшинг дээшлүүлэх асуудал үндэстэн дамнасан компаниудыг, тэдний бий болгож буй ажлын байр болон оруулж буй хөрөнгө оруулалтыг, мөн тэдгээртэй цуг ирдэг татварын орлогыг Англи улсад хэрхэн тогтоон барихаас шалтгаалж байна” гэж ноён Жорж Осборн хэлжээ. Үүний тулд гадаадын компаниудад тавих хяналтын нарийн төвөгтэй дүрмүүдээ үндсээр нь шинэчилж, Их Британийг олон улсын изнесүүд орхин явдаг биш харин ирж бизнес эрхэлдэг газар нутаг болгох гэнэ. Британи улс Европд бизнес эхлэх, санхүүжүүлэх, өргөжүүлэхэд хамгийн таатай улс болох нь бас нэг зорилго аж. Гэвч шинэ бизнес эхлүүлэхэд санхүүжилтийн эх үүсвэр дутагдаж байгаа гэнэ. Тэр тусмаа жижиг бизнесүүд нь зээлийн хомсдлын гэм буруугүй хэлмэгдэгч болж байна гэж үзэн жижиг бизнест олгох зээлийн хөрөнгийн хэмжээг 15 хувиар нэмэгдүүлэхээ Их Британийн Засгийн газар арилжааны банкуудтай тохиролцжээ. Монголын хувьд жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих сангаас жил бүр 30 тэрбум төгрөгийг жижиг бизнест хөнгөлөлтэй зээлээр олгодог байснаа энэ жил 60 тэрбум төгрөгт хүргэсэн билээ.

Их Британийн Засгийн газар “Британид эхлүүлэв” гэсэн кампанит ажлыг эхлүүлж байгаа юм байна. Энэ нь Британийн хамгийн амжилттай томоохон компаниудын дэмжлэгийг шинээр бизнес эрхлэх болон бизнесээ өргөжүүлэх иргэдэд хүргэх ажил аж. Мөн Британийг үнэхээр инновацийн өлгий нутаг болгохын тулд судалгаа, шинжилгээг зөвхөн томоохон их сургуулиудад бус, харин жижиг бизнесийнхэн ч хийх ёстой гэж үзсэн байна. Ингээд өнгөрөгч дөрөвдүгээр сараас эхлэн жижиг компаниудын судалгаа, хөгжлийн зардлыг нь татвар ногдох орлогоос хасч тооцохоор болсон юм байна.

Орон сууц, ажлын байр

Их Британид моргэйжийн зээлийн урьдчилгаа 30 хувьд хүрч байгаа нь орон сууц эзэмших эрхийг олон гэр бүл эдэлж чадахгүй байгаа гэнэ. “Энэ бол шударга бус” гэж Засгийн газар үзэж буй аж. Иймээс энэ жил банкинд ногдуулсан татварын орлогоос 250 сая паундыг орон сууц анх худалдан авч байгаа иргэдийг санхүүжүүлэхэд ашиглах болсныг зарлаж байна. Энэ нь анх удаагаа хувьдаа анх удаа үл хөдлөх хөрөнгө худалдан авах хүсэлтэй боловч өндөр хэмжээний урьдчилгаа төлөх боломжгүй худалдан авагчдад зориулсан арга хэмжээ юм байна.Ингэснээр 10 мянган гэр бүлийг анх удаагаа орон сууцтай болоход нь туслах тооцоо гарчээ. Мөн моргейжийн хүүд дэмжлэг үзүүлэх хөтөлбөрт оруулсан түр зуурын өөрчлөлтийн үйлчлэх хугацааг ирэх оны нэгдүгээр сард дуусгахаар тооцож байсан бол үүнийг дахин нэг жилээр сунгахаар болжээ. Энэ нь моргейжийн хугацаа хэтэрсэн өртэй, ажилгүй орон сууц эзэмшигчийн тоог ойролцоогоор 100 мянгаар бууруулах юм байна.

Их Британид хөдөлмөрийн насны хүн амын мэдлэг, ур чадвар Америк, Герман болон Францын хүн амынхаас доогуур байгаа аж. Энэ нь ирээдүйд эдийн засагт нь тулгарах хамгийн том хүндрэл гэнэ. Тиймээс Засгийн газраас 11-19 насны сурагч, оюутнуудад мэргэжил олгох сургалт явуулах, дэлхийд нэртэй шинэ техник мэргэжлийн коллежуудыг бий болгоход онцгой анхаарч байна. Хичээлийн сургалтын агуулгыг их сургуулиуд болон нэр хүнд бүхий ажил олгогч нартай хамтран боловсруулж байгаа гэнэ. Одоогоор Засгийн газраас 12 техник мэргэжлийн коллежийг шинээр үүсгэн байгуулна гэдгээ мэдэгдсэн бөгөөд цаашид хоёр дахин нэмэгдүүлж наад зах нь 24-т хүргэнэ гэжээ. Сүүлийн долоон жил тогтмол өсөн нэмэгдэж байгаа өсвөр насны хүүхдийн ажилгүйдэлтэй холбоотой асуудлыг шийдэж, иргэдэд ажил олгогчидтой шууд холбогдох боломжийг бүрдүүлэх аж. Өнөөдөр шинээр хэрэгжиж буй ажлын дадал, туршлага олгох ажлын хүрээнд 20 мянган залуу хүнийг ажлын байраар хангана гэсэн байгаа бол энэ тоог даруй тав дахин нэмэгдүүлж, дараагийн хоёр жилд 100 мянган ажлын байр шинээр бий болгох зорилт тавьж байна.

Австри, Герман болон Швецарь улсад дөрвөн ажил олгогчийн нэг нь шинэ ажилтныг ажлын байран дээр сурган, дадлагажуулж улмаар урт хугацаагаар ажиллуулах хөдөлмөрийн гэрээ байгуулан ажиллахыг санал болгодог бол Англид ажил олгогчдын аравны нэгээс доош хувь нь ийм төрлийн саналыг санал болгодог аж. Одоогийн байдлаар Английн хувьд сурангаа ажиллаж байгаа нарийн мэргэшил шаардсан ажилчдын тоо зөвхөн 1500 байна. Харин Засгийн газрын санал болгож буй төсөв нь 10 мянгаас дээш ажлын байр бий болгоход чиглэж байгаа аж. Энэ бодлогын үр дүнд 250 мянгаас илүү ажлын байрыг дараагийн дөрвөн жил бий болгож чадна гэжээ. “Шинэ ажил, бодит сургалт, баталгаатай ажлын байр, эдийн засгийн өндөр өсөлтийг дэмжиж, баталгаажуулж байна” гэж Их Британийн Засгийн газар амлалаа.

Өөр нэг анзаарагдах зүйл гэвэл төсвөөс олгодог халамжийн тухай яриа Их Британид бараг байхгүй аж. Мөн Их британичууд энэ жилийн банкинд ногдуулах нэмэлт татварын эх үүсвэрээс 100 сая паундыг шинжлэх ухааны шинэ байгууламжуудыг байгуулахад зориулахаар болж байгаа юм байна. Үүнд, Кэмбриджийн Бабрахам судалгаа, шинжилгээний хотхон, Норвич дахь байгаль орчны шинжлэх ухааны парк, Харвелл дахь Олон улсын Сансрын Инновацийн төв, Даресбури дахь Үндэсний шинжлэх ухаан, Инновацийн хотхныг байгуулна гэж төлөвлөж байна. Эдгээр нь эргээд үйлдвэрлэлийн шинэчлэлийг дэмжих хөшүүрэг болох гэнэ. Төсөв, түүнийг бүрдүүлэгч чухал хэсэг болох татварыг үр ашигтай, өсөлтийг дэмжихэд зориулна гэдгийг харуулах нэг жишээ энэ болов уу. Бид төсвөөрөө юу шийддэгийг дээрх мэдээллүүдтэй харьцуулан тунгаахад илүүдэхгүй байх.

З.БОРГИЛМАА