байгааг ярьж, бичиж байгааг нь би нүдээр үзэхээр явав. Үнэхээр Мэнэнгийн тал там болсон бол гол харламаар хэрэг. "Өмхий хужаа нар..." гээд чарлаад л бичээд байхаас өөр аргагүй. Хөөж явуулах л хэрэгтэй. Яагаад гэвэл Мэнэнгийн тал уртаашаа гэхэд 400 км нутаг шүү дээ. Тийм болохоор дотроо дүрэлзсээр л шөнө дундын үед Мэнэнгийн талын зах руу орж явчихлаа. Олон цооногийнх нь цахилгаан гэрэл Мэнэнгийн талд од тараагаад хаячихсан юм шиг олон харагддаг гэж сонссон хараад л явлаа.

Байдаггүй ээ, "Шөнөжин давхилаа. Хамт яваа хүмүүс амандаа "Алаг морьтын шил" дээр гараад ирлээ гэж байна. Өнөө Мэнэнгийн тал яав аа, тэнд байгаа олон хужаа хаачив” гэсэн Мэнэнгийн тал өнгөрөөд явж байна гэв. Хужаа... газрын тосны хятадууд хаачив гэсэн “Байхгүй” гэж байна. Яахаараа байдаггүй юм гэсэн “Угаасаа Мэнэнгийн талд газрын тосны үйл ажиллагаа явагддаггүй юмаа” гэв.

Мэнэнгийн тал гэсэн нэг л ойлголтоор Дорнодын талыг монголчууд төсөөлдөг юм байна. Тзгтэл тэр Мэнэн гэдэг чинь Дорнодын уудам талын өчүүхэн нь юм байна шүү дээ. Газрын тосны хайгуул олборлолт Мэнэнд биш нэлээн хойгуур улсын хил рүү чигтэй явагддаг юм байна. Алдарт Мэнэнгийн тал байдгаараа л байгаа юм байна. Шувуу нь жиргээд, өвөл цас унахаар зээрийн сүрэг нь хэдэн мянгаараа орж ирээд... Тэр талд Мэнэнгийн застав гэж цөөн цэрэгтэй гацаа, нэг худгийн хажууд байхаас өөр хүнгүй. Халхгол, Сүмбэр рүү зорьсон хүмүүс Мэнэнгийн захаар шүргэдэг бололтой. Тэрнээс усгүй тэр их талд амьд амьтан байх нөхцөл байхгүй гэдгийг урь унасан энэ цагаар явж байж л мэдлээ. Мэнэнгийн талдаа санаа зовох хэрэггүй юм байнаа монголчууд аа Тэнд тэмээ ч алга. Онгон дагшнаараа л байна.

Тамсагийн хязгаар дахь газрын тосны "Петро Чайна Дачин Тамсаг Монгол" гэдэг компани дээр нь очлоо. Алс, хязгаарын зэлүүд нутаг хэрнээ энэ хавиас элдэв юм их дуулддаг болохоор юм бүхнийг нь барьж, имэрч үзэх нь гол байв. Монгол Улсын Засгийн газрыг төлөвлөн Тамсагийн савд "Дачин компанийн үйл ажиллагааг хянаж буй Б.Октябрь гэж хүн байна. 10 гаруй жил хятадуудтай сайдалцаж, муудалцаж суугаа энэ хүнд эхлээд "За Октябрь гуай, бидэнд бодит байдлыг л харуулаатах. Тэр дотроос бид асуухаа асууна. Тэгээд өөрийнхөөрөө л үнэлж дүгнэнэ шүү" гэсэн юм. Анхны очсон олборлолтын цооног бол 19.3 буюу анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатын дээлээ мялаасан талбай. Энэ цооног ямар ч насосгүй, байгалийнхаа даралтаар газрын тосоо шахаж гайхамшиг, итгэл найдварыг монголчуудад харуулсан билээ. Энэ цооногоос эхэн үедээ хоногт 450- 480 баррель тос авч байжээ. Монгол Улсын газрын тосны экспортыг анх энэ цооногоос хийсэн түүхт газар болой. Өнөөдөр харин багасчээ. Хоногт 40 баррелийг өгч байгаа гэнэ. Иймэрхүү олборлолтын цооног тэр талбайд нийтдээ 140 ширхэг байна. Түүний 87-гоос нь өнөөдөр газрын тос авч байгаа аж. Авах авахдаа хоногт нийтдээ 6500-7100 баррелийг. Энэхүү баррелиас усыг нь ялгаж авдаг гэхээр 7100 гэдэг тоо багасна гэдгийг хэлж байна лээ. Лавтай 700 баррель нь ус болдог гэсэн. Ингээд авсан тосоо машинд ачихад 30 машин болдог гэнэ. Өдөр бүр 30 машин нефть Хятад руу зөөж байна гэсэн үг. 30 машинд тэгэхээр 6000 орчим баррель түүхий тос ачигдана. Нэг баррелийг монголчилбол дөрвөн ширхэг дөчийн бидон устай тэнцэх хэмжээ. Энэ мэтээр цааш тоо бодлого явагдана даа. Дэлхийн зах зээл дээр баррель нефтъ 124 ам.доллар гэж бодоход өдөрт манайхаас 600 мянган ам.долларын тос гээд л... Гэхдээ үүнд наана цаана нь гарах зөндөө зарлага байгааг шингээх хэрэгтэй юм билээ. Ингэж тооцлоо гээд ч их мөнгө л дөө. Газрын тос Сүхбаатар аймгийн нутаг дахь Бичигтийн боомтоор гарахад нь эхлээд МХЕГ-ын байцаагчид шалгана. Дараа нь гааль, хилийн цэрэг гэсэн шат дараалалтай. Ингэж дамжлагдахаасаа өмнө олборлолтын цооног бүр дээр оператороор ажиллаж буй 100 гаруй монгол залуу хэмжилт хийж хэдий хэмжээтэй түүхий тос машин бүрт ачигдсаныг дор бүр нь мэдээлнэ. Тэр мэдээлэл нь шөнийн 0.2 цаг гэхэд нэгтгэгдэж дуусаад өглөө хот руу Газрын тосны хэрэг эрхлэх газарт ирнэ. Эндээсээ Монгол Улсын Засгийн руу... Ингээд өдөрт Тамсагийн саваас хэдий хэмжээний газрын тос гадагш экспортлогдож байгааг, хэдий хэмжээний ам.долларын гүйлгээ хийгдэж байгaa нь багцаалж болж байгаа юм даа. Борлуулалтаас бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр 40:60 гэсэн хувиар орлого орно. Энэ бол хэвлэлээр цацагдаад байгаа хувь хэмжээ. Илүү мэдээллийг тэндээс олж чадсангүй. Энэ хувь нь олборлолтоос хамаарч өснө гэсэн яриа байна лээ. 40 хувь нь Монголын талд ирдэг гэсэн мэдээлэл бий. Нэг иймэрхүү. Тэгэхээр энэ бүхэн хэдий хэмжээний нутаг дэвсгэрт явагдаж байгааг хэлье. Хааш хаашаа 202 км квадрат нугаг дэвсгэрт. Ийм хэмжээний газарт өнөөдрийн байдлаар 119 сая тонн баталгаат нөөц байгааг тогтоожээ. Үүнийх нь 11 хувь нь өнөөдөр ашиглаж болох нөөц юм. Нэг үгээр бол байгалийнх нь өөрийн хэмнэлээр, даралтаар авах хувь нь аж. Эндээс л байгальд нөлөөлөх хор хохирлын тухай асуудал босно доо. Ухаандаа энэхүү даралтыг дэмжихийн тулд ус шахдаг. Энэхүү тосноос ялгарсан усыг л манайхан газрын тосны хаягдал, байгальд сөргөөр нөлөөлж буй хог хаягдал, байгаль сүйд хийж буй үйл явц гэж үзэж байгаа юм билээ. Ус нь усаараа л харагдаж байх юм. Тосноос хар л юм ялгарах тухай бодож байлаа, тэгсэн худгийн ус шиг цагаан ус л гарч харагдана. Гэхдээ энэ усыг шууд хэрэглэж болохгүй нь ойлгомжтой. Ялгарч гарсан усыг цооногийнхоо хажууд нүх ухаж юүлээд дээрээс нь хөнгөн цагааны исэл, магни хлор гэсэн хоёр бодис тус бүр 250 кг-ыг хийж шороотой холин хутгахаар хатуу шавар болно. Талстжуулна ч гэдэг юм билээ. Түүнийгээ шинжилгээнд өгч байгальд шингээж болох эсэхийг нь шалгуулаад болно гэвэл булна даа. Энэ бол техникийн нөхөн сэргээлт. Үүний дараа биологийн нөхөн сэргээлт хийнэ. Дээр нь өвс ногоо тарихаас эхлээд. Миний бие ингэж л харлаа, ингэж л ойлголоо. Сэргээгдсэн "газрыг нь харахад мэдэгдэх юм л харагдахгүй. Мэдээж сөрөг нөлөө байгаа л байлгүй. Ямартай ч хатуу ашигт малтмал буюу уул уурхай, алт нүүрсний олборлолттой харьцуулахад байгальд үлдээж буй сорви, нүдүүр нь харьцангуй бага гэдгийг л хэлэх байна. Их энгийнчлэхэд хүүхнүүд нүүрэндээ дажгүй сайхан косметик хагалгаа хийлгэчихсэн юм шиг харагдаж байгаа юм. Зарим нь бүр илүү царайлаг болчихсон байдаг биз дээ. Энэ бүхэн бол газрын тосны олборлолтын үйл явцад байгальд сөрөг нөлөө үзүүлэхийн эсрэг үйл явц.

Одоо олборлолтын дараахь тээвэрлэлт гэж иргэдийн зүгээс их шүүмжлэл хүлээж буй үйл явцыг хүргэе. Үнэхээр тэнд зам бол хүнд байнаа, хүнд байна. Цооног бүрийн хооронд хүнд даацын буюу 180-200 баррель нефть тээвэрлэдэг машинууд өдөр бүр холхиж байна. Шороон замаар. Цооног бүрт хүрсэн нэг шугамтай, замаас гажихгүй журамтай. Түүнийгээ хэрэгжүүлж л байна. Гэвч тоос шороо нь үнэхээр хүнд. Ингэхгүй гээд яах юм гэж хэлж байгаа, өөрсдийгөө өмөөрсөн хятад, монгол хүмүүс алга. Зам л асуудал байна гэж байх юм. "Энэ замынхаа асуудлыг яагаад шийдчихэж болдоггүй юм бэ" гэхэд хэлж байна аа. Цооног бүрийн хооронд хоолой татаад түүгээрээ тосоо гүйлгэж нэг цэгт төвлөрүүлээд тэндээсээ нэгдсэн журмаар ачдаг олон улсын технологийг хэрэгжүүлж эхэлжээ. Хоолойнуудаа татаж байгаа харагдана. Гэтэл түүнийг нь ажиллуулах цахилгаан үүсгэвэр алга. Чойбалсангаас 189 км цахилгааны шугам татах гэрээ хэлцэл хоёр талаас 2008 онд хийгдсэн ч өнөөдрийг хүртэл ашиглалтад ороогүй л байна. Хоёр жил хэдийнэ өнгөрчээ. Хэнээс болоод байгаа юм бэ. 2008 онд гэрээнд дотоодын компаниар хийгдэхээр болжээ. Энэ шугаманд наад зах нь 1700 орчим шон орно. Түүнийг нь "Ган хийц" компани нийлүүлэхээр гэрээлжээ. Гэвч өнгөрсөн хугацаанд 300 орчим шон л нийлүүлсэн байна. Хүчин чадал нь хүрдэггүй юм уу, нийлүүлсэн шонгийн чанарын асуудал ч яригдаж байна лээ. Ингээд цаг хугацаа алдаад байхаар нь Хятадын талаас цахилгааны шугамаа өөрсдийн хүчээр хийе гэсэн боловч дээрээс заавал "Монголын компаниар хийлгэ" гэжээ. Зөв л дөө. Гэхдээ л бодит шалтгаан нь өнөө л улс төр. “Ган хийц" компанийн захирал Даваасүрэн нь МАН-ын бага хурлын гишүүн. Энэ намын санхуүжүүлэгчдийн нэг. Тэгэхээр заавал Даваасүрэн хийх ёстой. Хийсэн мөнгөнийх нь тодорхой хувь нь МАН-ын сонгуулийн санхүүжилтэд зориулагдах ёстой. Хэнд ч ойлгомжгой логик нь энэ. Даахгүй нохой булуу хураав гэгч л болж байгаа юм билээ. Үүнийг Дачингийнхан бидэнд ил тод хэлж чадахгүй ч ерөнхий санаагаараа "Бидэнд алдаа бий л байх. Танайхны зүгээс шалтгаалж буй юм их байна шүү дээ" гэдгийг ойлгуулж л байна лээ. Тэр нь юу гэхээр "Хэрэв энэхүү цахилгааны шугам товлосон хугацаандаа орчихсон бол өнөөдөр замын асуудал шийдэгдчих байлаа. Дээр нь газрын тосны олборлолтын ил үйлдвэрийн маш том бааз ашиглалтад орж багахан хэмжээний хот суурин босчих цаг хугацаа өнгөрлөө. Бид дэмий л барилгынхаа материал бусад тоног төхөөрөмжөө татаад сууцгааж байна. Цахилгаанаа л Чойбалсангаас татмаар байна. Энэ их талд хот бий болгомоор байна шүү дээ" гэж. Жилд доод тал нь 511 сая ам.долларын хөрөнгө оруулсан гэсэн санхүүгийн тайлан гарсан юм байна лээ. Цахилгаантай болчихвол хот дороо л босно гэсэн санаагаа ойлгуулж байгаа нь тэр. Цахилгаан нь орж ирэхгүй байгаагийн хажуугаар бас асуудал байнаа. Барилга байгууламж, бүтээн байгуулалтын зураг төсөл нь гэж хоёр жилийн өмнө таван ширхэг алимны хайрцаг дүүрэн материал иржээ. Хятад хэл дээр юм байна. Түүнийг нь монголчууд хянах ёстой. 10 гаруй зөвлөх инженерийг тэрхүү зураг төсөл рүү оруулжээ. Тэгсэн өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд хятад хэлнээс нь түүнийг төгс буулгаж чадахгүй өдий хүрчээ. Ингээд бас зураг төслийнх нь ажил манай нэг даргын ширээний шургуулганд гацчихаж. Хятад хэл дээрх мэргэжлийн нэр томъёог нь буулгах гэж зүдэрсэн гэнэ. Ухаандаа нэг зургийг нь гэхэд "Нохой хэвтэл" гэж манайхан орчуулсныг юу гэж ойлгохоо мэдэхгүй байгаа гэнэ. Иймэрхүү инээдтэй юм шиг хэрнээ асар том бүтээн байгуулалтуудад аймаар том саад болж буй жижиг асуудлууд зөндөө л байна. Тэр бүхнийг тоочоод байх хэцүү юм даа. Өнөө хэвлэлээр шүүмжлээд байгаа 1998 оноос хойш туршилтын олборлолт нэрээр хамаг тосыг зөөчихлөө гэдгийг асуулгүй яахав шиншлэлгүй яахав. Тэд хууль үзүүлж байна. Газрын тосны тухай хууль болон бүтээгдэхүүн хуваах хуулийг. Хуульд ингэж заасан гээд зүйл заалтаар нь үзүүлж байх юм. 2010 оны хоёрдугаар сарын 18-нд Монгол Улс албан ёсоор газрын тос олборлогч орон болсноо дэлхийд зарласан юм байна. Түүнээс өмнө туршилтын олборлолтоор явсан юм байна. 1993 оны 12-р сарын 22-нд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ хийхдээ, хуулийг нь баглахдаа "Туршилтын журмаар олборлолт явуулж болно" гээд цаасан дээр буулгачихаж. Түүнийг л хятадууд үзүүлж байна. Тэнд яваа Газрын тосны газрын ажилтнаас "Ингэж болж байгаа юм уу" гэхээр "2000 он хүртэл дэлхийд газрын тосны нөөц их, үнэ хямд байсан болохоор Монгол руу газрын тос хайж орж ирэх гадныхан олдохгүй хэцүү байсан. Манай газрын тосонд хөрөнгө оруулаач, манай улс төр тогтвортой, татваргүй, хуулийн нөхцөл нь сайн... гадныхныг гуйдаг, царайчилдаг, сурталчилдаг байсан. Тэглээ гээд гадны хөрөнгө оруулагчид газрын тос руу орж өгөхгүй байсан. Тэгсэн 2000 он гараад дэлхийд нефтийн нөөц хомсдож, үнэ өсөөд ирэхээр Монголыг сонирхоод эхэлсэн. Тэр үед нь л манайх мэдрэмжтэй ажиллаад" хуулиа сайжруулчихсан бол өнөөдөр ийм асуудал босохгүй байсан" гэж байх юм. Хятадууд манай хуулийн цоорхойг судлаад, дэлхийн нөхцөл байдлыг мэдрээд л манай Тамсаг, Зүүнбаян руу ороод ирсэн юм байна л гэж бодогдлоо. Энэ бүхний эцэст энд гол гурван асуудал байгаа нь тодорхой боллоо. Нэгдүгээрт, Эрчим хүчний асуудал. Хоёрдугаарт, замын асуудал. Гуравдугаарт, Барипга байгууламж үйлдвэрлэлийн асуудал. Энэ гурвыг эхлээд шийдсэн тохиолдолд тэрхүү байгальд сөргөөр нөлөөлж буй байдал, Монголын талд бага мөнгө орж ирж байна гэсэн асуудал, монгол ажилчдыг бэлтгэх нөөц бааз, эцэст нь Монголын талын оролцоо, нөлөө эрс нэмэгдэх юм байна гэж ойлгогдов. Хятадууд гарлаа гэхэд бүгдийг аваад нүүчихгүй шүү дээ. Бас юмаа зүгээр орхиод явчихгүй, тэд. Монголтой хэлэлцээр хийх л болно. Тэр үед нутагтаа байгаа бид гэдгэрдүүхэн л сууж байх ёстой.

Иймэрхүү тойм багцаатай л ирлээ. Тэрхүү хааш хаашаа 202км нутагт өнөөдрийн байдлаар газрын тос олборлохоор хятад, монгол 600 орчим хүн, 150 орчим машин техник холхиж байна. Улирлын чанартай ажил болохоор энэ зун 1688 хятад ажилчин хилээр орж ирэх квот Монгол улсын засгийн газраас тогтоожээ. Цөөнгүй тооны монгол ажилчид байгаа гэнэ. Тухайлбал: Дорнодын МСҮТ-д газрын тосны чиглэлээр төгссөн 30 залуу давгүй сайхан ажиллаж байгаа гэнэ Тэд бол ирээдүйд газрын тосны үндэсний мэргэжилтнүүд Өнгөрсөн жил газрын тосноос бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр 57 тэрбум төрөг төрийн санд төвлөрчээ. Харин энэ жил Газрын тосны хэрэг эрхлэх газар 70 тэрбумыг оруулах зорилготой ажиллаж байгаа юм байна.

Бичигтийн боомт бол Монгол Улс дахь эцсийн дамжлага. Энэ боомтоор дамжиж Монголын Газрын түүхий тос Рашаантын нефть ачих буулгах өртөөнд хүрч тэндээсээ "Сайхан тал"-ын нефтийн үйлдвэр рүү хоолойгоор урсаж очсоноор олон улсын зах зээлд хүрч бидэндээ бензин шатахуун, ам.доллар болон эргэж ирж байгаа юм байна.

Тамсагийн хязгаарт гурван асуудал байна
Tweet
Bolod.mn

Сэтгэгдэл (1)

Уншигчдын оруулсан сэтгэгдлийн талаар манай сайт хариуцлага хvлээхгvй болохыг анхаарна уу.
Үгийн санд шүүлтүүр хийсэн болно

Зочин
хятадийг муулаад л байсан чини бух юм манайхнаас л болдог юм бна шуудээ эр ни муусайн монголнууд хэл амаа билуудэхээс оор юм чадахаа болижээ яанаа

2011-05-06 | 20:04:05 | 202.55.191.37 |

Мэдээ
Гадаад мэдээ
Видео