-УИХ-ын Төрийн байгуулалтын байнгын хороогоор Сонгуулийн тухай хуулийг хэлэлцлээ. Гэхдээ хууль гаргахад тээг болоод байгаа тогтолцоогоо ярьсангүй. Ардчилсан намын бүлэг холимог тогтолцоон дээр тохирсон нь тодорхой болсон шиг байна. МАН-ын бүлэг санал зөрөлдөөнөө цэгцэлсэн болов уу. Танд анзаарагдсан зүйл байна уу?

-Байнгын хороо хуралдаж байгаа байдлыг хараад Ардын намынхан ч гэсэн тогтолцоон дээр тохиролцсон юм байна гэж би ойлгосон. Манай Ардчилсан намын бүлэг бол тохиролцчихсон. Холимог тогтолцоог хуульдаа оруулна гэдэг бол ганц Ардчилсан нам ч биш, УИХ-аас гадуур байгаа намуудын тавьж байгаа их том шаардлага. Цэвэр мажоритар тогтолцоо цаашдаа байж болохгүй. Улс төрийн бусад хүчний УИХ-д орох боломжийг тойргоо өмчилж авсан олигархиуд хаагаад байна. Тийм учраас Сонгуулийн хууль пропорциональ элементтэй байх ёстой гэж бусад намуудын төлөөлөл хэлж байгаа. Тэр намууд хамтраад тийм байх ёстой гэсэн тунхаг, шийдвэрээ гаргачихсан. Холимог бол тэгэхээр аль аль талын хүлээж авахуйц тийм хувилбар юм. Ямар ч байсан Сонгуулийн хууль пропорциональ элементтэй болох ёстой. Хоёр том намаас гадна улс төрийн бусад хүчнүүд хүсч байсан тийм элемент одоо хуульд орох гэж байна.

-Хэдэн тойрогтой байх вэ. Гишүүдийн 26-г мажоритариар, 50-ийг пропорционалиар гаргаж ирнэ гэдгийг зөвшөөрч байгаа юу?

-Энэ 26:50 гэдэг харьцаа бол урьдчилж ажлын хэсэг дээр ярьж байсан хувилбар. Гэхдээ тэр 50 гэдэг нь цэвэр пропорциональ бас биш. Тавин нэр дэвшигч дундаас нэг хүнийг сонгогч сонгох юм. Цэвэр пропорциональ тогтолцоо оруулсан Сонгуулийн хуулийг одоогоор гаргах боломжгүй байна л даа. Ингэх нь Үндсэн хуулиар хориотой. Яагаад гэвэл Үндсэн хуульд “УИХ-ын гишүүнийг сонгоно” гээд заачихсан. Тэрнээс намыг сонгоно гээгүй.

-Тэгэхээр цэвэр намын нэрээр санал хурааж болохгүй юм байна, тийм ээ?

-Намын жагсаалтаар санал авч болохгүй байгаа юм. Тэгэхээр намын жагсаалт доторх нэр дэвшигчийг сонгох гэдэг хувилбарыг оруулахаас аргагүй байна л даа.

-Сонгуульд өрсөлдөх нам болгон тойрог руу мажоритариар гарах 26-гаас гадна дахиад 50 нэр дэвшигчийн нэр явуулна гэсэн үг үү?

-Тэгнэ. Тавин хүний нэр тавина. Сонгогч очоод тэднээс нэгийг дугуйлна. Анхны ажлын хэсгийн хувилбар ийм байсан. Гэхдээ гишүүд бас 50:26 гэж эцэслэж яримааргүй байна. Парламентаас гадуурх бусад намын саналыг харгалзъя. Тэд юу гэж үзэж байгаа юм бэ гэдгийг харгалзъя гэсэн санал гаргасан. Тэгэхээр нь тэгье тэгье. Нэгэнт холимог тогтолцоогоо тохирсон юм бол бусад нь зүгээр техникийн асуудал гэж үзсэн.

-Ямар ч байсан пропорциональ элемент оруулах нь тодорхой болсон юм байна гэж ойлголоо?

-Пропорциональ элемент оруулна. Энэ бол парламентаас гадуурх бусад намуудын бүгдийнх нь тавьж байгаа санал. Уг нь бол цэвэр пропорциональ тогтолцоо хийчихмээр байгаа юм. Тэгье гэхээр эхлээд Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, “гишүүнийг сонгоно” гэдгийг болиулах хэрэгтэй байгаа юм. Тэгвэл асуудал бүр хүндрээд явчихна. Цаашаа асуудал шийдэгдэхгүй удвал 2008 оны Сонгуулийн хуулиар 2012 онд орохоос аргагүй болчих гээд байгаа юм.

-Том тойрогтой мажоритар уу?

-Тийм, 2008 оны томсгосон мажоритар. Гайт долдугаар сарын 1-ний шалтгаан болж байсан тэр хувилбар. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч үгээ хэлчихсэн. Тэр хувилбарыг авахгүй гээд. Ингээд ажлын хэсэг энд тэндхийн, зүг зүгийн саналыг эвлүүлэх гэж үйлээ үзлээ л дээ. Гэхдээ арай гайгүй нийлүүлчихсэн болов уу гэж бодож байна.

-Байнгын хороон дээр “Х” тойрог гэж яриад байгаа. Тойргийнхоо тоог тогтоогүй гэсэн үг үү?

-Тэгсэн, 50:26 байх уу, 38:38 байх уу, яах вэ гэдгээс тойрог хамаарна. Одоогоор тогтоогүй байна. УИХ-ын гадна байгаа намууд аль болохоор багасга гээд байгаа юм.

-Мажоритариар гарч ирэх гишүүдийг цөөл гэж үү?

-Ай даа. Бусад намуудын гаргаж байгаа санал бол энэ. Холимог тогтолцоо гадна байгаа хүчнүүдэд маш их боломж олгож байгаа юм. Шинэ Сонгуулийн хууль маш хүчирхэг гурав дахь хүчнийг УИХ-д оруулж ирэх бололцоо олгоно. Парламентаас гадуурх намууд олонд танигдсан хүмүүсээ жагсаагаад оруулаад ирнэ. Тэр хүмүүс намдаа очков бариад ирнэ, тийм үү.

-Тэгнэ.

-Тэгээд би удаа дараа телевизээр мэдэгдэл хийгээд байгаа юм. Намуудыг УИХ-аас гадуур гудамжинд байлгах хэрэггүй байна гэдгээр. Намууд яршиг, УИХ-д орж ирээд асуудлаа яриг л дээ.

-Цөөн суудалтай намууд нийлээд бүлэг байгуулж болно биз?

-Нийлээд бүлэг байгуулаад л яваг. Дор хаяж найман хүн оруулж ирэх хэмжээний тийм хүмүүсийг тэр намууд жагсааж чадна шүү дээ.. Ингээд төрийн ажлыг төрийнх нь гал тогоонд явуулъя. Гадна тэмцдэгээ больё. Мэдээж, намуудыг ойлгож байна. Нам болгон төрийн эрх барихад оролцъё л гэж байгаа. Угаасаа намын зорилго тэр юм чинь. Тэгээд “Давай, оролц” л гэж байгаа юм.

-Холимог тогтолцоогоор бие даагчдад ямар боломж үүсэх бол?

-Нөгөө мажоритар 26-гаар аймаг аймгаараа нэг тойрог боллоо гэхэд аймагтаа үнэхээр нэр хүндтэй хүн гараад ирэх юм л даа. Тийм төвшний лидер Монголд хангалттай байгаа.

-Намгүй ч гэсэн үү?

-Намгүй ч гэсэн. Бие даагчдыг 26 мажоритар дээр зөвшөөрөөд, пропорциональ элементтэй 50 дээр бол зөвшөөрөх аргагүй байгаа л даа. Яагаад вэ гэхээр 50 руу бие даагчийг оруулбал Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль шиг юм болчихно. Тавин суудал дээр улс нэг тойрог болох учраас тэр. Тэнд ганц бие даагч явахад ч хэцүү. Ерөнхийлөгчийн сонгуультай эн зэрэгцэхүйц юм болж хувирна. Тэгэхээр бие даагчийг 50 руу оруулах боломжгүй юм.

-Пропорциональ элемент ороод ирвэл эмэгтэйчүүдийн квот дээр асуудалгүй болох уу?

-Квот чинь ёстой тэнд ороод ирэх боломжтой. Яагаад гэхээр намаас гаргасан жагсаалт дотроо хийгээд өгчихнө. Нам намаараа эмэгтэйчүүдийг жагсаалтад квотоор оруулна. Мэдээж жагсаалтдаа яаж бичихээ намууд сайн бодох байх л даа. Мажоритар дээр тийм бололцоо байхгүй. Ер нь аль ч намаас ганц нэг ч хамаагүй хүн УИХ-д орох хэрэгтэй. Тэрнээс биш гудамжинд гараад жагсаад баймааргүй байна. Гудамжны улс төр хийх биш, улстөрчид нь байх газраа байгаад Үндсэн хуулийнхаа дагуу асуудлаа ярья л даа.

-Сонгууль шударга явуулахад автомат тооллогын систем нэвтрүүлнэ. Саналыг аль болохоор хүний гараар тоолуулахгүй гэдэг боллоо. Яавал долдугаар сарын 1-нийг давтчихалгүй, санал луйвардчихалгүй шиг сонгуульдах боломжтой вэ?

-Хэрэв 2012 оны сонгууль маргаантай явах юм бол Монгол Улс бараг бутрахдаа хүрэх байх. Долдугаар сарын 1 байтугай юм болно. Тиймээс аль болохоор санал тооллогод хүний хүчин зүйл орохгүй байхаар шийдэх хэрэгтэй. Санал тооллого аль болох нийтийн өмнө ил тод байх ёстой. Тайландад бол саналыг битүү том стадионд, том дэлгэцээр харуулаад олны өмнө тоолдог юм байна. Тэгэхэд хөдлөх аргагүй л дээ. Манайд машинаар тоолсныг ч, гараар тоолсныг ч хянах хэрэгтэй. Аль болох өргөн олон түмний оролцоотой тоолж байх хэрэгтэй.

-Парламентыг хоёр танхимтай байлгая гэдгийг хамгийн анх та дуугарсан. Хэрэв хоёр танхимтай байя гэвэл 2012 оны сонгуулиар хийх боломжтой юу. Эсвэл дараагийн 2016 оны сонгуулиас эхлэх үү?

-Хоёр танхиммтай болгоё гэдэг саналыг би тууштай тавьж байгаа. Гэхдээ үүнийг дарамталж, хүчирхийлж шийдэж болохгүй. Аль аль талаасаа эхлээд ярина. Би зөв яриад байна уу, буруу юу. Намайг няцаах үндэслэл зөндөө бий. Хор, үр дагаврыг нь тооцсон хүн зөндөө байж болно шүү дээ. Тиймээс нэгд, үүнийг хүчээр дарамталж шийдэж болохгүй. Хоёрт, хэрэв шийдэх гэж байгаа бол Үндсэн хуулийнхаа дагуу шийдье. Ард түмнийхээ саналыг асууя. Үнэн хэрэг дээрээ Үндсэн хуулийн дагуу явна гэвэл ирэх сонгуулийн өмнө шийдэх бололцоогүй болчихоод байгаа юм. Яагаад гэвэл үнэндээ улс төрийн намууд одоо Сонгуулийн хууль сонирхож байгаа болохоос биш, парламентын танхимыг сонирхож байгаа юм алга байна.

-Эртээд нэг сүрхий хэлэлцүүлэг хийж ярилцсанаа чимээгүй болчихсон уу. Ерөнхий сайд хоёр танхимтай болох санал дэвшүүлээд байсан?

-Ерөнхий сайд нэг их сүрхий гаргаж ирээд больсон.

-ҮШН-ын М.Энхсайхан бас МАХН-ын хэлэлцүүлэг дээр ярьж байсан?

-Энд тэнд нэг хэсэг яригдсан. Хоёр танхимтай болъё гээд ард түмний санал асуулга явуулахаар болбол 2012 оны сонгуультай давхар явуулах боломжтой. Угаасаа Бүх ард түмний санал асуулгын тухай хуулиар сонгуультай зэрэгцүүлж санал асуулга явуулж болно гээд заачихсан. Хамгийн гол нь хүчирхийлэлгүйгээр, улс төрийн тайван тогтолцоог бэхжүүлэхэд Сонгуулийн хууль, Үндсэн хуулийн өөрчлөлт чиглэх ёстой.

-Тэгвэл 2016 оны үеэс хоёр танхимтай парламенттай болж чадна гэж үзэж байна уу?

-Хэрэв би дараагийн УИХ-д гишүүнээр сонгогдож чадвал энэ асуудлаа сөхөж тавина.

-Бүх ард түмний санал асуулга наана нь явуулчихвал зөвшөөрөгдөх үүд нь нээгдчихнэ дээ?

-Тэгнэ. Ер нь Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг цөөн хүний хүрээнд хийж шийдэх нь буруу гэдгийг 2000 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлт харуулсан шүү дээ.

-Тэгсэн.

-Тэгэхээр хэрэв Үндсэн хуулийн хэмжээний өөрчлөлт хийх гэж байгаа бол ард түмнээсээ заавал асуух хэрэгтэй.

-Хоёр танхимаа яаж бүрдүүлэх вэ. Хуучны Ардын Их Хурал, Улсын Бага Хурал гэж байсан шиг байх уу. Таны толгойд хар зураг байгаа даа?

-Миний хар зургаар бол хуучны Ардын Их Хурал, Улсын Бага Хурал шиг хэлбэртэй байна. Ардын Их Хурал нь ард түмний засаглалын үүргийг гүйцэтгэнэ.

-ОХУ-ын Холбооны зөвлөлийн Холбооны Хурал гэдэг шиг үү?

-Тийм л дээ. Тэгээд намайг их шүүмжилж байгаа. Коммунистуудын гаргаж ирсэн парламентын хэлбэрийг оруулж ирэх гэлээ гэж. Би тэгэхээр нь хэлээд байгаа юм. Үгүй ээ, коммунистуудын гаргасан парламентын хэлбэрт чинь…

-Авууштай юм бас байна гэж үү?

-Үгүй, авууштай гээгүй. Коммунизмын үед олон ургальч үзлийн үүднээс сонголт хийдэггүй байсан юм. Олон нам оролцсон сонгууль хийдэггүй байсан. Нэг хүнийг нэг тойргоос хэлбэрийн төдий сонгодог байлаа шүү дээ. Буруу нь тэр сонгуульдаа байсан гэж би хэлээд байгаа. Одоо бол сонгуульд олон нам ордог болсон. Ард түмний засаглах бодит эрх үүсэх боломжтой. Орон нутаг болгоноо төлөөлөөд ороод ирнэ. Өнөөдөр сум, орон нутгийн төлөөлөл байхгүйгээс болоод улсын санхүү, хөрөнгийн хуваарилалт тийшээ хүрэхгүй байна. Сум хаягдаад байна. Өөрийн төлөөлөлтэй бол сум хаягдахгүй.

-Дагаад эрх мэдэл очно. Тэгвэл морио унаад талбай дээр ирэхгүй?

-Дагаад сумд эрх мэдэлтэй болно. Дээд танхимын бас нэг их чухал зүйл нь сонгууль маш их шударга болно. Сум бол танилын холбоо, жижигхэн газар. Сонгууль луйвардахад үнэндээ хэцүү. Иргэд хэн нэр дэвшсэнийг мэднэ. Мөнгөний сонгууль байхгүй болно. Суманд өндөр өртөг гаргаж сонгуульдах шаардлагагүй. Тэндээ нэр хүндтэй малчин гараад л ирнэ. Ардын Их Хуралд адуучин Р.Дашдооров гээд ороод л ирж байсан шүү дээ.

-Хоньчин Б.Лхагважав, Ц.Намхайнямбуу баатар гээд л…

-Тийм байсан. Ийм бололцоо эргээд үүснэ. Дээр нь сумын иргэд бие биеэ таних учраас дотроосоо илүү зөв сонголт хийж чадна. Мөнгөтэй хүнийг тэд сонгохгүй. Ард түмнийхээ итгэлийг хүлээж чадна гэвэл адуучнаа ч сонгоно. Зарим тэнэг нь мөнгө хаяж мэднэ. Тэрийг авчихаад нууц санал хураалтад орохдоо “Аа манай адуучин мундаг” гээд өгөх гэсэн хүндээ өгчихөж чадна. Харин гуч, дөчин мянган хүн дотроос санал хураахаар бие биеэ танихгүй учраас аль болох сайхан худлаа ярьдаг хүнийг гаргачихдаг. Тарааж байгаа мөнгөөр нь сонгодог. Баримжаа авах чадваргүй болчихдог.

-Хоёр танхимд өөр сайн тал байна уу?

-Төрийн бодлого тогтоох, хууль тогтоох үйл ажиллагааг үнэндээ салгамаар байна. Хууль тогтоох үйл ажиллагааг илүү мэргэшсэн, хариуцлагатай танхим хийх ёстой. Тэр нь доод танхим. Дээд танхим нь Засгийн газраа байгуулдаг, хууль тогтоогчдоо томилдог, Дээд шүүх, Ерөнхий шүүгчээ томилдог, засаглалынхаа үйл ажиллагааг хийдэг байх ёстой. Монгол орныг хэнээр удирдуулахаа тэд шийднэ.

-Дээд танхим жилдээ цөөхөн удаа цуглах уу?

-Жилдээ нэг л цуглана. Гэхдээ дээд танхим байнгын хяналт тавих болохоор одоогийнх шиг цөөхөн хүнээр төсвийг үрүүлэхгүй. Доод танхимын гишүүд хариуцлага алдвал шууд татна. Хариуцлага тооцно.

-Төр замбараатай болох нь ээ?

-Нэг үгээр төр, төрийн бүх дээд институц ардын төлөөлөгчдийн хяналтад орно. Засгийн газар дураараа авирлавал дээд танхимынхан сүйд болно. Хуу татаад хаяна.

-Дээд танхимд хэдэн депутат байх вэ. Депутат гэх үү, юу гэж нэрлэх вэ?

-Дээд танхимын гишүүд гэх байх. Одоо 330 сум байна. Улаанбаатар, бусад хотын хороод байна. Тэгээд бодохоор нэлээд өргөн бүрэлдэхүүнтэй болно.

-Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийнэ л гээд байна. Хэр чанартай хууль вэ, манай Үндсэн хууль?

-Миний бодлоор манай Үндсэн хууль муу хууль биш. Үнэхээр гайхалтай хууль. Хоёр танхимаар батлагдсан хууль. Тэр битгий хэл бусад орны мундаг мундаг мэргэжилтнүүд үнэндээ мундаг Үндсэн хууль гэж манай хуулийг магтдаг. Хуучин социалист байсан орнуудаас хамгийн чанартай хууль баталсан нь манайхыг гэж судлаачид гаргасан байдаг. Дарангуйлал тогтоох боломжийг маш их хаасан их сайн Үндсэн хууль гэж үздэг. Ийм Үндсэн хуультай ч гэсэн нэг чухал юм хэрэгтэй. Улстөрчдийн ёс суртахуун асар өндөр байх ёстой. Тэд ёс суртахууны уналтад орох юм бол Үндсэн хууль ээдрээтэй, төвөгтэй болдог. Энэ байдал сүүлийн жилүүдэд харагдаж байгаа. Улстөрчдийн ёс зүй унаснаас болоод Үндсэн хууль доголдож байна. Ёс суртахуунгүй цөөхөн хүнээр шийдвэр гаргуулж байснаас ядахдаа ёс суртахуунгүй ч гэсэн илүү олон хүнээр шийдвэр гаргуулъя л даа. Тэгвэл бодит байдалд илүү нийцсэн шийдвэр гарна. Энэ бол бүр Аристотелийн хэлж байсан үг. Хүний ёс суртахуун унасан үед цөөхөн хүнээр шийдвэр гаргуулж болохгүй. Аль болох олон хүнээр гаргуулбал ёс суртахууны хувьд хал балтай шийдвэр гаргах боломжгүй болдог гэж.

-Доод танхимын гишүүдийн тоо одоогийн 76 хэвээрээ байх уу?

-Би бол хуучин уламжлалаа ч бодсон 51 байхад болно гэж боддог.

-Улсын Бага Хурал 51 гишүүнтэй байл уу?

-Тэгсэн. Хуучны Ардын Их Хурал, Улсын Бага Хурал чинь одоогийн улстөрчдөд ёс зүйн үлгэр болж байна шүү дээ. Гишүүд, депутатууд нь өнөөгийнхтэй зүйрлэшгүй өндөр ёс зүйтэй хүмүүс байлаа. Тэгэхээс ч аргагүй төрийн тогтолцоотой байсан. Ёс зүйгүй бол татчихдаг. АНУ-ын Үндсэн хуулийн гайхамшиг юунд байдаг вэ гэхээр Америкт ямар ч Гитлер шиг хүн Ерөнхийлөгч болоход Гитлер шиг байж чаддаггүй байхгүй юү. Гайхамшигтай нь хувь хүний ёс бус үйлдлээс хамгаалж чадсан тийм Үндсэн хуультай. АНУ-ын Ерөнхийлөгчөөр Муссолинигоос дутахгүй өвчтэй хүн сонгогдож байсан шүү. Тэгэхдээ хэзээ ч Муссолини шиг байж чадаагүй. Үндсэн хууль нь зөвшөөрдөггүй. Ийм хэмжээний парламент манайд 1990-1992 онд байж дээ гэж боддог.

Д.ОЮУНЦЭЦЭГ