2011-04-27“Зоогийн эх” компанийн захирал, Налайхын их уурхайн Геологи маркшейдерийн хэлтсийн ерөнхий геологичоор
ажиллаж байсан Т.Лхагвасүрэнтэй уулзлаа.
-Таныг нүүрсний салбарт 30 гаруй жил ажилласан гэж дууллаа. Уг салбартай амьдралаа холбох болсноос ярилцлагаа эхлэх үү?
-Би Ховдын хүн. Манай тийшээ том илэрц, ордууд байхгүй ч Зүлэгтэйн уурхай манай өвөлжөөтэй ойрхон байлаа. Хүүхэд юм хойно ямар хүн энэ нүүрс гээчийг олж илрүүлдэг байна аа гэж сонирхдог байсан. Ахлах ангид ороод геологич хүн энэ бүхнийг хийдэг юм байна гэдэг хариултыг олоод Политехникийн дээд сургуулийн геологийн ангид элсэж байлаа. 1980 онд төгсөөд түлш, эрчим хүчний салбарт ажилласан гэхээр 30 гаруй жил болчихож. Налайхын хайгуулын ангид ашиглалтын хайгуул хийж байгаад их уурхайд ажилд орж, хаагдах хүртэл нь геологичоор ажилласан. Тухайн үед маркшейдер, геологийн хэлтэс хамтран ажилладаг байсан. Энэ хоёр бол салшгүй мэргэжил бөгөөд уурхайн гол зүрх нь юм. Нөөцийн байршил, хэмжээ, хаанаас нь олборлох вэ гэхчлэн гол асуудлыг хариуцдаг. Налайхын уурхай бол тухайн үед 1200- гаад ажилтантай, 200 гаруй инженертэй, таван ерөнхий геологичтой том уурхай байсан.
-Одоо ч Налайх “томоороо” байгаа гэх юм, нөөцийн хувьд шүү дээ. Таныг ажиллаж байх үед уурхайн нөөц хэр байсан бэ?
-Налайх бол олон жил улаанбаатарчуудын түлшний хэрэгцээг хангаж ирсэн уурхай. Багануур, ШивээОвоо нээгдээгүй байсан үе шүү дээ. Анх 1922 онд байгуулагдаж, үе үеийн уурхайчид хүч хөдөлмөрөө зориулж байлаа. Уурхайн яг оргил үе нь 1960- 1980 он байсан гэдэг юм. 1922 онд буюу ашиглалтад орсон жилдээ 0.9 мянган тонн нүүрс олборлож байсан бол 1982 онд л гэхэд 856 мянган тонныг олборлосон түүх бий. Сүүлдээ жаахан багассан л даа, геологийн нөхцөл нь хүндэрч эхэлсэн учраас. Тэр үед Намын төв хорооноос хүмүүс ирж хянадаг, улаанбаатарчуудыг дулаан хонуулах гэж бид бүх чадлаараа ажиллаж байсан. Оросууд уурхайн ерөнхий зураг төслийг гаргаж, тухайн үед 100 гаруй орос мэргэжилтэн ажилладаг байв. Шаардлагатай үед ойрчилж авдаг тохиолдлыг эс тооцвол дэлхийн жишгийн дагуу үйл ажиллагаа явуулж байсан.
-Налайхын уурхай өнөөдөр ч улаанбаатарчуудын нүүрсний хэрэгцээг хангаж байгаа. Гэхдээ албан ёсны бус гэх юм уу даа, нинжа нарын суурин болсныг та харж байгаа байх. Одоо Налайхад нөөц гэхээр юм үлдсэн болов уу, ерөнхий геологичоор ажилласан байсан танд таамаг бий гэж найдаж байна.
-Нөөц бол бий. Уурхайг 1994 онд хаасан, тэгэхэд нөөцийг бүрэн ашиглаж чадаагүй байсан юм шүү дээ. Геологийн нөөц нь бол 75 сая, гэхдээ хамгаалалтын болон малталтуудын селекц зэргийг тооцоолоод ашиглалтын нөөцийн хэмжээ нь 15 сая. Уг уурхайг зүгээр ч нэг ухаад байсан юм биш, Орос, Монголын хам тарсан төслөөр олборлолт, нөөц зэргийг маш нарийн судалсан юм. 1990 оноос өмнө тонн нүүрс 130 төгрөг байсан, гэхдээ бид татаастай ажиллаж байлаа. Далд уурхайн ажиллах нөхцөл хүнд, газар хол учраас улсын төсвөөс 20 төгрөгийн татаас авдаг байв. Гэтэл 1990 он гартал юун татаас өгөх манатай, үүнээс болоод уурхайн үйл ажиллагаа хэвийн бус болсон. Дараа нь овоо хөл дээрээ босож эхлэх үед хувьчлал явагдаад, 1995 онд “Их тэн гис интернэйшнл” компани ав сан. Тэд бол уурхайн талаар ямар ч мэдлэггүй хүмүүс. Уг нь менежментийн хувьчлалаар инже нер, техникийн ажилтнуудад нь өгчихсөн бол арай ч ийм болохгүй байсан болов уу гэж боддог.
-“Их тэнгис интернэйшнл”- ийнхэн уурхайн бүхий л техник сэлтийг зарчихаад алга болсон гэх сураг сонссон юм байна.
-Үнэндээ бол тийм, уурхай мэдэхгүй хүмүүс тэрийг яаж ашиглах вэ дээ. Хагас жил овоо ажиллах аятай байж байгаад л бүгдийг нь зараад алга болцгоосон.
-Таны хэлснээр уурхайн нөөц дуусаагүй юм байна. Тэгэхээр нинжа нарын асуудлыг нэг болгоод, нэгдсэн зохион байгуулалтаар дахин олборлох боломж бий юү?
-Байлгүй яахав. 15 сая тоннын нөөц гэдэг их тоо шүү дээ. 1978 онд оросуудын төслөөр судалгаа хийж, дээрхээс ч илүү нөөц байх боломжтой гэсэн дүгнэлт гаргаж байсан. 100 метрийн өргөн тэй лаавыг 800-1000 метр хүртэл тавиад хооронд нь холбож комплекс болгодог. Ийм лаав бэлдсэний дараа 2-3 жил ажиллах боломжтой. Тухайн үед их уурхайд ашиглалтын гурван хэсэг ажиллаж байлаа шүү дээ. Тэр 15 сая тоннын нөөцийг бараг хөндөөгүй, манайхан нинжа нар ороод хамгийг нь ухаад гаргачихлаа гэдэг. Гэтэл тэд дээд тал нь 200 метрийн гүнд хүрсэн, үндсэн нөөцөд бол хүрээгүй байхгүй юу. 1958 оноос өмнө энд гар аргаар олборлолт явуулдаг 20-иод жижиг компани байсан. Одоогийн нинжа нар чинь тэдний үлдээсэн хамгаалалтын нөөцийг л ашиглаж байгаа. Гүн ухаж, үндсэн нөөцөд хүрлээ гэхэд нинжа нар олборлож чадахгүй, геологийн нөхцөл нь хүнд, бас ус гараад ирнэ. Агааржуулалт ч байхгүй тэр гүн нөөц рүү хүрсэн нэг ч нинжа байхгүй.
-Нөөц гүндээ байгаа юм бол мэргэжлийн техник, технологи л ашиглахгүй бол болохгүй юм байна, тийм үү?
-Тийм. Бид бас хараад л байна. Налайхын уурхайн нүүрсний талбайг гурав хуваадаг. Төв хэсгийг ерөнхийд нь олборлочихсон. Харин хоёр жиг үүрийн нүүрсэнд бол огт хүрээгүй. Түрүүн хэлсэн 15 сая тоннын нөөцийн 60 хувь нь баруун талдаа байдаг юм. Тэр 200-гаад га газрыг “Цагаан шонхор”-ын Энхтайван худалдаж авсан гэдэг. Харин зүүн жигүүрийн нүүрс нь Налайх голтой ойрхон учраас ашиглаж болохгүй, гадаргаас нь л олборлож байгаа. Одоо тэнд тоосгоны үйлдвэр олон болсон байна лээ. Зүүн жигүүрийн гүнд бол багцаагаар 5.5 сая тонн нүүрс бий.
-Ашигт малтмалын газар, ЭБЭХЯ-наас Налайхыг хаана гэсэн шийдвэр гаргаж байгаа сураг байсан, та сонссон уу?
-Хаачихсан уурхайг хаана гэж юугаа яриад байгаа юм бэ. Гэхдээ 1990 онд шийдвэр гарахдаа хаана гэж огт яриагүй. Нөөцөд үлдээе ээ гэсэн. Одоо уурхайн гүнд бүхий л техник хэрэгсэл байж байгаа. Нэг комплекс нь л гэхэд тухайн үеийн ханшаар 80 сая төгрөг болж байсан, одоогийн ханшаар бол аймаар их тоо болно биз дээ. Нэг л асуудал бий нь ус татаагүй учраас эдгээр техник усанд живчихсэн.
-Олон жил газар дор байхаар зэвэрч дуусаа байлгүй дээ.
-Хаана гээгүй, нөөцөд тавья гэсэн учраас бүх тоног төхөөрөмжийг үлдээсэн. Газар дор агаар байхгүй учраас зэвэрч сүйд болоогүй байх л даа. Усыг татаад, тэр техникүүдийг цэвэрлэчихвэл эргээд л ажиллах боломжтой.
-Энэ хугацаанд Налайхын нүүрсний чанарт өөрчлөлт орсон болов уу?
-Чанарт өөрчлөлт орно гэсэн асуудал байхгүй. Яахав, нинжа нарын олбор лоод байгаа нүүрс гадаргад ойрхон учраас чанар нь өөр өөр байгаа. Тэрнээс биш гүний нүүрс бол чанар сайтай, улсын стандартаар тогтоосон нүүрс юм. Тэрбээр надад улаан дэвтрээ үзүүлэв. Энд нэгэн цагт мандаж явсан Налайхын их уурхайн түүх бичээстэй бий. Уурхайн нөөцийн судалгаа, олбор лосон нүүрсний хэмжээ он дараалалтайгаа тодорхой байв. Нүүрсний чанарыг бүхий л үзүүлэлтээр шинжсэн хүснэгт ч харагдлаа.
-Энэхүү дэвтрээ одоо болтол хад галж байгаа нь хэзээ нэгэн цагт уурхайн үйл ажиллагаа сэргэнэ гэсэн горьдлого тээж байгаагийн илрэл үү?
-Энэ бол түүх юм. Тэрнээс горьдож сүйд болсон юм алга (инээв). Ерөнхий геологич нь байсан учраас уурхайн үйл ажиллагаатай холбоотой бүхий л мэдээлэл надад бий.
-Налайхын уурхайн судалгаа их нарийн хийгдсэн байна шүү, тийм ээ?
-Бараг зургаан үе шаттайгаар хайгуул хийсэн. Монголын хамгийн дэлгэрэнг үй хайгуул хийсэн, нөөцийг нарийн тогтоосон газар бол Налайхын уурхай. В, С-гээр хийгдсэн юм шүү дээ. Ашиглалтын лаав бэлдсэн, хөрсөө хуулсан нөхцөлд А зэрэгт орно. С гэдэг бол таамаг нөөц энд байж болно гэж магадлал тооцно гэсэн үг. Уурхайд 16 цооног тавьж байгаад цооног хоорондоо 250 метрийн зайтай өрөмдсөн. Таван үе шаттай хайгуул хийсэн учраас 250 метрийн хооронд өөрчлөлт гарахгүй. Тэгэхээр нөөцийг нарийн судалсан байгаа биз. Гэхдээ нүүрсний ордод өөрчлөлт гардаг юм. Судалгаанаас үл хамаарч дунд нь шаврын үе таарах, хугарал гарах зэрэг хүндрэл гарч болно. Тухайн үед малталтыг яг чигээр нь явуулдаг, газрын гүнд найман зуун метрийн гүнд хоёр малталт явуулаад холбоход 10 см-ийн ч зөрөөгүй гардаг байсан.
-Налайхын уурхайг зохион байгуулалтад оруулаад, дахин ашиглалаа гэхэд хэчнээн жил ашиглах бололцоо байгаа вэ?
-20-30 жил ашиглаж болно. Гэхдээ тех никийн хүчин чадлаас хамаарна л даа. Манай уурхай жилд 600 мянган тон нын хүчин чадалтай байхаар тооцоо хийгдсэн. 1978 оны төслөөр бол 800 тонн болгож нэмж байсан удаатай. Сүүлд 1988 онд Тавантолгойн нөөцийг судалсан геологийн хайгуулын баг манайд ирж, нөөцийг дахин тооцоолсон. Нүүрсний илрэл Гордок хүртэл лав бий. Их уурхай дотроо бол 10 км хүртэл малталт хийсэн шүү дээ. Үндсэн малталтаа зургаа, найман метрийн радиустай хоёр том бетонон хоолойгоор орж, лифтээр 150 метрийн гүнд бууж хийдэг. Нөгөө хоолойгоор нь нүүрсээ гаргадаг байсан. Далд уурхай хоёроос дээш амтай байх ёстой учраас наад талд нь ташуугаар ордог бас нэг ам бий.
-Налайхын уурхайн түүхээс хуучилсан танд баярлалаа. Та одоо ямар ажил эрхэлж байна.
-1994 онд уурхайг хаахдаа уурхайчдад зарим газрыг хувааж өгөөд, “Та нар компани байгуулаад ажилла” гэсэн. Тухайн үед ихэнх нь ганзагын наймаа хөөгөөд, үлдсэн хэд нь компани байгуулж уурхайдаа үлдсэн. Би 1997 онд цэнхэр, ягаан тасалбараа зарж байж компани байгуулаад ажиллаж байна. Нөөцийг нь угаасаа мэдэх хойно. Гэхдээ бид одоогийн энэ нинжа нар шиг бүдүүлэг байдлаар ажилладаггүй. Уурхайд ажиллаж байсан мэргэжлийн хүний хувьд зохих журмынх нь дагуу үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Харин уурхайн ажиллагаа мэдэхгүй хөдөөний залуус ирж бидний нэрийг хөөдөөд байх юм.
-Та Налайхаас өөр ордод ажиллаж байв уу?
-Миний мэргэжил бол эрэл зураглалын геологи. Төгсөөд Налайхад нүүрс ний хайгуулын ажлаар ирсэн. Түлш, эрчим хүчний салбарт бол 30- аад жил ажиллаж байна. Монголынхоо ихэнх уурхайгаар явсан. Миний бүх тайлан архивт бий. Ер нь нүүрсээр л дагнаж ажилласан даа. Ингэж явахад олон сонирхолтой явдал тохиолдоно. 1988 оны арванхоёрдугаар сард Өмнөговийн Гурвантэсийн нэг малчин Ж.Батмөнх даргад захидал илгээсэн байдаг юм. Гурвантэс, Ноён, Сэврэй гурван сум нүүрсээ Тавантолгойгоос татдаг байж. Тэр чинь 400 км-ийн зайтай, ирж очихын 800 км болно гэсэн үг. Тиймээс “Манай нутагт нэг нүүрсний илэрц байна, үүнийг судалж өгөөч” хэмээн захидалдаа дурдаж байсан. Нутгийн хүмүүс айхтар мэдлэгтэй байгаа биз. Бид Ж.Батмөнх даргын тушаалын дагуу тэнд очиж, судалгаа хийсэн ч ха рамсалтай нь аймгийн удирдлагууд хөрөнгө мөнгө гаргалгүй байсаар замхарсан. Тэнд өнөөх гурван сумыг нүүрсээр хангаж дөнгөх нөөц байсан. Бас анх уурхайн гүнд ороод түшлэг мод унуут л айж, цовхчоод ахмад уурхайчдад шоолуулдаг байлаа.
-Одоо бол айхаа больсон биз дээ (инээв). Ямар үед та геологич мэргэжилтэй болсноороо бахархдаг вэ?
-Геологич мэргэжлийн сайхан нь бүхний эхлэл буюу энд нөөц бий юү, үгүй юү гэдгийг судалж тогтоодог. Судалгааг үйгээр юу ч хийж болохгүй шүү дээ. Нэг сайхан орд нээгээд түүнээ ажиллаж байхыг нь харах сайхан байдаг.
"Өнөөдөр"