Улсын баатар Э.Бат-Үүл аль эртнээс энэ талаар ярьж санаачилж байснаа онцолж байна.

Парламентыг хоёр танхимтай болгоно хэмээн МАН-ын дарга хэлсэн ч яаж хийх вэ, яг ямар болгох вэ гэдэг талаар бэлэн жор байхгүй нь намын бүлгийн гишүүдийнх нь хэвлэлд өгч байгаа “судлаж байна” гэх буюу эсвэл хуучны Ардын Их хурлыг санагалзсан ярилцлагуудаас анзаарагдана.

Парламентыг хоёр танхимтай болгох тухайд Э.Бат-Үүл эхэлж яриад, МАН-ын дарга анх удаа санаачлаад байгаа, өмнө нь хэн ч яриагүй цоо шинэ зүйл биш. Энэ талаар хэдэн жилийн өмнө жирийн иргэн санаачилга гарган түүнийгээ Монголын улс төрийн бүхий л нам хүчний удирдлагуудад танилцуулж, Монголд ажил хэрэг болгооч гэдэг санал тавьж байсан.

Энэ санаачилгыг гаргаж, уйгагүй хөөцөлдөж явсан хүн бол Чингэлтэй дүүргийн иргэн Н.Хайдав. “Зууны мэдээ” сонин ч хоёр жилийн өмнө “Парламентыг хоёр танхимтай болгоё” хэмээн хэлэлцүүлэг өрнүүлж, энэ талаар улстөрчөөс эхлээд жирийн иргэн хүртэл олон хүний байр суурь, санаа бодлыг уншигчдадаа толилуулж байсан билээ. Хоёр танхимтай парламент тойрсон асуудлаар иргэн Н.Хайдавтай ярилцлаа.

МАНАЙ УЛСАД ПАРЛАМЕНТЫН СОНГОДОГ ХЭВ ЗАГВАР ХОЁР ТАНХИМ БҮХИЙ ПАРЛАМЕНТЫН ХЭВ ЗАГВАР БАЙГААГҮЙ

-Сүүлийн өдрүүдийн улс төрийн халуун сэдэв нь хоёр танхимтай парламент болоод байна. Энэ талаар таны байр суурийг сонсъё гэсэн юм?
-Өнөөгийн нийгэмд үүсээд байгаа бухимдал, хямралыг цаг хугацааны хувьд жаахан ч болов хойшлуулах замаар эрх мэдэл, албан тушаалаа хадгалах хүсэл сонирхолдоо хөтлөгдсөн, олигархжсан тогтолцооны “эзэд” хоёр танхим бүхий парламентын нэрээр хүссэнээ хийхээр галт тэргийг “хөдөлгөөнд” түлхэж байгаа үед мань мэтийн үг соёлтойгоор “оготонын дуу тэнгэрт” гэдэг болох нь дамжиггүй. Гэхдээ үзсэн дуулсан, уншиж танилцсандаа дулдуйдан санаа бодлоо олны түмний сонорт хүргэхэд буруу юу байхав.

Хүмүүс тааллаараа болгооно биз. Нэгэн зүйлийг онцлон хэлэхэд ийм байдлаар эрх мэдэлтнүүд нийгэмд ноёрхлоо хадгалсаар байх юм бол Арабын ертөнцөд болж буй үйл явдал манайд давтагдахгүй гэх баталгаагүй, зөвхөн цаг хугацааны асуудал байх болов уу.

-Манайд хоёр танхимтай парламент байсан гэж зарим улстөрчийн үзэж байгаатай та санал нийлэх үү?
-Зарим хүний яриад байгаа шиг манай Улсад хоёр танхим бүхий парламент байгаагүй. Богд хаант Монгол Улсын үед Оросын хаант улсын жишгээр доод танхим гэж зөвлөх үүргээс хэтрээгүй танхимыг байгуулж байсан. Гэвч тухайн үед дээд танхим гэж нэрлэсэн ноёдын чуулган эзэн хааны лүндэнгийн төсөл боловсруулахаас төдийлөн хэтрээгүй болов уу.

1924, 1940 оны Үндсэн хуулиар тогтоосон УИХ, УБХ, тэргүүлэгчид гэсэн тогтолцоо нь чухамдаа ёслолын чанартай парламентын шаталсан удирдлага бүхий нэг танхим. 1992 оны Үндсэн хуулийг батлах хугацааны үеийн АИХ, УБХ нь зэрэгцээ хоёр танхимын хэлбэр бус АИХ-аар Үндсэн хуулийг батлах хугацаанд зарим хууль тогтоомж батлан гаргаж байхаар АИХ-аас байгуулсан завсрын бүтэц байсан.

Энэ бүхнээс үндэслээд манай улсад парламентын сонгодог хэв загвар тэр тусмаа хоёр танхим бүхий парламентын хэв загвар байгаагүй. Энэ талаар туршлага ч дутмаг болохыг хэлэх нь зүйд нийцнэ. Хүлээн зөвшөөрөх нь алдаагаа засахад чухал “түлхүүр” болдогийг ч тэмдэглэх нь зүйтэй болов уу.

ТӨЛӨӨЛӨГЧДИЙН ТАНХИМ 51 ГИШҮҮНТЭЙ, ХУУЛЬ ТОГТООХ ТАНХИМ 25 ГИШҮҮНТЭЙ БАЙХАД ЦӨӨДӨХГҮЙ

-Английн Лордын танхимын талаар жишээ авч ярьж байгаа улстөрч манайд олон байна. Лордын танхим үнэхээр сонгодог хэлбэр мөн үү?
-Парламентын үүслийг янз бүрээр ярих нь бий. МЭӨ 580-аад онд анх Грек улсад үүссэн гэж зарим эх сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Зарим нь Ромын эзэнт улсын үед эзэн хаанд зөвлөх үүрэг бүхий Лордын танхим байгуулагдсанаар авч үзсэн нь ч бий. Миний хувьд парламентын сонгодог хэлбэрийг 1787 онд баталсан Америкийн Улсуудын Холбооны Үндсэн хуулиар тогтоожээ гэж үздэг. Ийм учраас энэхүү Үндсэн хуулийг боловсруулсан түүхээс бага зэрэг сөхөж үзвэл зүгээр.

Энэ Үндсэн хуулиас өмнө Америкийн улсууд “Холбооны зүйл анги” гэсэн гэрээгээр хамтын удирдлагаа зохицуулсан байдаг. Үүнийгээ боловсронгуй болгох зорилгоор хэд хэдэн муж улсын төлөөлөгчид цуглан ярилцаад ер нь тогтмол хуулиар зохицуулах нь зүйтэй гэсэн шийдэлд хүрч эртний грек хэлний Констант -тогтмол гэсэн үгэнд үндэслэн энэхүү хуулиа Соnstitution гэж нэрлэхээр тогтон Үндсэн хуулийн хуралдайг зарласан байдаг. Энэхүү хуулийн санааг эзэнт ёсны нэг хүний (эзэн хааны) хэмжээгүй эрх мэдлийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гэсэн харилцан хараат бус эрх мэдэлд хуваарилах, иргэний эрхийг хамгаалж баталгаажуулах гэж авч үзсэн байна.

-Америкийн Үндсэн хуулийг ардчилсан Үндсэн хуулийн эцэг гэж нэрлэдгийн амин сүнс нь юунд байна вэ?
-Аливаа ардчилсан улсын Үндсэн хуульд эрх мэдэл ард түмнээс гаралтай, ард түмний засаглал, засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд гэсэн ерөнхий зарчмын заалтууд орсон байдаг. Манай 1992 оны Үндсэн хуульд ч ийм заалт бий. Энэхүү зарчмыг Үндсэн хуулиар баталгаажуулан нийгмийн удирдлагын хүрээнд хэрэгжүүлэхэд парламент дахь төлөөлөгчдийн танхим, нутгийн өөрийн удирдлага эрх зүйн баталгааг бүрдүүлдэг болох нь олон улсын жишиг юм.

Эндээс л хоёр танхим бүхий парламентын агуулга, зарчим үүдэлтэй. Анхлан Америкийн улсуудын Холбооны Үндсэн хуулийг боловсруулахад ихээхэн анхаарч парламентыг (конгресс) Төлөөлөгчдийн Танхим, Сенат гэсэн хоёр танхим бүхий байгуулсан байдаг. Төлөөлөгчдийн танхим нь ард түмний (сонгогчдын) жинхэнэ төлөөлөл байж хууль тогтоох үйл ажиллагаанд оролцохын зэрэгцээ дээр дурдсан зарчмын баталгааг хангахад чухал үүрэгтэй байдаг.

Ийнхүү ардчиллын суурь зарчмыг баталгаажуулж, парламентат ёсны үндсийг тавьсны учир Америкийн Улсуудын Холбооны Үндсэн хуулийг ардчилсан Үндсэн хуулийн эцэг хэмээн хүлээн зөвшөөрсөн нь эдүгээ ч ач холбогдлоо алдаагүй байна. Энэ Үндсэн хуулийн үзэл санаанд суурилсан “Францын хүний болон иргэний эрхийн тунхаг” хэмээн алдаршсан баримт бичгийг аль 1789 онд францууд гаргаж байсан нь ч өдгөө ардчиллын чиг хандлагыг тодорхойлсон баримт бичиг болсоор байгаа юм.

-Америкууд хоёр танхимтай парламентдаа асуудлыг яаж шийддэг талаар тайлбарлаж өгөхгүй юу?
-Төлөөлөгчдийн танхим болон Сенат нь Конгрессоос гарах хууль бусад асуудлыг адил эрхтэйгээр харилцан солилцон хэлэлцэж зохих шийдвэрүүдээ гаргадаг байна. Ингэхдээ Төлөөлөгчдийн танхимд давуу эрхтэй хадгалагддаг улсын төсөв, эрх мэдэлтэнд хариуцлага хүлээлгэх, томилгооны эрх олгох гэх мэт асуудлаас бусдыг олонхийн саналаар дэмжсэн тохиолдолд Сенат мөн ердийн олонхийнхоо саналаар эцэслэн шийдвэрлэдэг.

Харин Төлөөлөгчдийн танхим дэмжээгүй тохиолдолд 2/3 саналаар эцэслэн шийдвэрлэдэг байна. Төлөөлөгчдийн танхимд давуутай хадгалагддаг асуудлуудын хувьд дээрх жишгээр Сенат олонхиороо дэмжсэн тохиолдолд Төлөөлөгчдийн танхимын олонхийн шийдвэрээр батлагддаг. Харин Сенатын олонхи дэмжээгүй асуудлыг Төлөөлөгчдийн танхим мөн 2/3 саналаар эцэслэн шийдвэрлэдэг байна.

-Хоёр танхимтай парламенттай болох юм бол одоогийн УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэхээс өөр аргагүй гэдэг үгийг улстөрчид хэлж байгаа. Зарим нь 500, зарим нь 146 гэх мэтээр. Гишүүдийн тоог нэмэх хэрэгтэй гэдэг үндэслэлээ УИХ-ын зарим гишүүн “манайтай адил төстэй улс орнуудад манайхаас олон гишүүнтэй байдаг” хэмээн тайлбарлаж байгаа?
-Парламентын гишүүдийн тоог хэд дахин нэмснээр төлөөлийн чанар дээшлэх, улс төрийн намуудын парламентад суудал эзлэх боломж нэмэгдэнэ гэсэн тайлбар нь төдийлөн оновчтой бус. Харин зардал хөрөнгийг үр ашиггүй нэмэгдүүлж, зав гарвал хуралдаа суудаг онигооны эзэн гишүүдийн тоог өсгөхөөс өөр үр дүнд хүрэхгүй болов уу. Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүдийн тоо нь улс орнуудад нэг төлөөлөгч 30-50 мянган сонгогчдын төлөөлөл байхаар тогтоодог нийтлэг жишиг тогтсон байна.

Сенаттай адилтгах нөгөө танхим нь Төлөөлөгчдийн танхимын тал орчим байгаа нь ч мөн л нийтлэг жишиг болох нь ажиглагдаж байна. Эндээс авч үзэхэд манай улсын хувьд Төлөөлөгчдийн Танхим 51 гишүүнтэй, хууль тогтоох танхим 25 гишүүнтэй байхад төдийлөн цөөдөх асуудал биш юм. Суудал авсан намуудаас намынхаа бодлого, зорилтыг хэрэгжүүлэхийн төлөө (намын удирдлагадаа захирагдах бус), ард түмний (улс орны) эрх ашигт нийцсэн хууль, шийдвэр гаргах шаардлагыг хангасан сайн боловсон хүчнээ дэвшүүлж чадвал 25 хүн цөөдөх нь юу л бол, Төлөөлөгчдийн танхимд ч 51 хүн цөөдөхгүй л дээ.

Харин энэ танхимд намууд хүнээ дэвшүүлэхдээ намдаа их мөнгө өгсөн, намын удирдлагадаа үг дуугүй захирагдах хүмүүсээ бус харин намынхаа бодлого шийдвэрийг хэрэгжүүлэхийг хичээхдээ сонгогч түмний эрх ашгийг илүүтэй хамгаалж, тэднийг төлөөлж чадах хүнээ дэвшүүлж, сонгогдсон тохиолдолд намын зүгээс элдэв дарамт шахалт үзүүлэх, удирдан жолоодох замаар халдашгүй байдалд нь халддагийг хуулиар хориглох нь зүйтэй.

УНШААРАЙ СУДЛААРАЙ ГЭЭД БАЙГААГИЙН ЦААНА ЭЛДЭВ БУРУУ САНАА АГУУЛААГҮЙ ЮМ ШҮҮ

-Парламентын тогтолцооны өөрчлөлтийн асуудлыг дагаад Үндсэн хуулийг өөрчлөх тухай ярьж байна. Нөгөө талд нь Үндсэн хуулиар байн байн оролдоод байх шаардлагагүй гэж үзэж байгаа хэсэг ч байна. Та аль талд нь орох вэ?
-Аль талд нь орохгүйгээр нэг зүйлийг хэлье. Үндсэн хуулийг хэн нэгэн сайн хуульч эсвэл улстөрч биччихдэг зүйл биш байх. Миний хувьд, ардчиллыг баталгаатай төлөвшүүлэхэд чиглэсэн тогтолцооны зарчмыг олон түмнээр хэлэлцүүлье. Тэгээд олон түмний дэмжсэн зарчмыг үндэс болгон мэргэжлийн хүмүүс Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төсөл боловсруулж, түүнийгээ парламент, ард нийтээр хэлэлцүүлэн батлах зарчмаар гүйцэлдүүлвээс зохилтой гэж үздэг.

Ийм ч учраас 2008 онд танай сониноос явуулж байсан “Парламентыг хоёр танхимтай болгоё” хэлэлцүүлэгт чамгүй идэвхийлэн оролцож, тогтолцооны зарчмын талаар нэг бус удаа ярилцлага, нийтлэл гаргаж байсан.

-Манай өнөөгийн тогтолцооны гажуудлыг засахын тулд юунаас эхлэх ёстой вэ?
-Тогтолцооны асуудлыг авч үзэхдээ нэгдүгээрт “Хүний эрх”, хоёрдугаарт “Эрх мэдэл хуваарилалт”, гуравдугаарт “Нутгийн өөрийн удирдлага” гэсэн асуудлуудад онцгой анхаарах учиртай. Үүний тулд энэ асуудлыг сонирхогчид болон улстөрчдөд “Хүний эрхийн түгээмэл тунхаг”, “Францын хүний болон иргэний эрхийн тунхаг”, нутгийн өөрийн удирдлагын талаар гаргасан “Европын Харти”, Торонтогийн болон Рио де Жанерогийн тунхагууд, хэдийвээр “өнө” эртний гэж хэлж болохоор ч Монтеськогийн “О духе каконов”, энэ ном Монголоор “Хуулийн амин сүнс” гэж орчуулагдсан дуулдсан, Ф.Бастиагийн “Хуулиуд”, “Эдийн засгийн софизмууд. Эдийн засаг дахь эв зохицол”, В.Гегелийн “Классическая немецкая философия” нэмээд Америкийн Улсуудын Холбооны Үндсэн хууль боловсруулсан ажлын материал болон АНУын Үндсэн хуулийг жаахан тогтож уншиж танилцаасай.

Мөн бусад улс орны Үндсэн хууль (Конституции мира. Ташкент 1998. 1-10 том), өөрийн орны болон гадаадын эрдэмтэн судлаачдын зохиол бүтээлүүдтэй танилцан харьцуулж үзвэл зүгээр байх.

-Та чухамхүү юунаас үүдээд ийм зөвлөгөөг хэлэх болов?
-Баахан номын нэр хэлээд уншаарай судлаарай гээд байгаагийн цаана элдэв буруу санаа агуулаагүй юм шүү гэдгээ хэлээд хүлцэл өчье. Ийнхүү зүрх гарган хэлэх болсон нь ҮШН-аас толилуулсан Үндсэн хуулийн төсөл, УИХ-ын эрхэм гишүүн Ш.Сайхансамбуу, гишүүн асан Оюунбаатар нарын санаачлан Монгол Улсын Ерөнхий сайдад хүргүүлсэн хувилбар, УИХ-ын эрхэм гишүүн Э.Бат-Үүлийн ярьж бичээд байгаа хувилбарууд нь зарчмын хувьд БНМАУ-ын 1924, 1940 оны Үндсэн хуулиудын өөрчлөн найруулсан хувилбар гэж хэлж болохоор байгаа. Мөн УИХ-ын эрхэм гишүүн Х.Тэмүүжингийн боловсруулж, АН-ын удирдлагын хүрээнд ярьсан төсөл нь Парламентын улсын тогтолцоонд нийцүүлэх үзэл санааг түлхүү анхаарсан боловч өнөөгийн “парламентын засаглал” гэсэн зарчимд тулгуурласан байгаа нь дээрх зөвлөмжийг зүрхлэн хэлэхэд хүргэсэн юм.

АРДЧИЛЛЫН ЗАРЧИМД НИЙЦСЭН НУТГИЙН ӨӨРӨӨ УДИРДЛАГЫГ БҮРДҮҮЛЭХИЙН ТУЛД ӨӨРЧЛӨЛТИЙГ ХИЙХ ЁСТОЙ

-ҮШН-ын, Ш.Сайхансамбуу нар болон Э.Бат-Үүл гишүүний яриад байгаа хувилбарууд нь хоёр танхим бүхий парламентын сонгодог хэлбэр биш гэсэн үг үү?
-Бишээр барахгүй өдгөө ч социалист гэгдэж байгаа БНХАУ, БНАСАУ зэрэг оронд мөрдөгдөж байгаа, манайд 1924, 1940 оны Үндсэн хуулиар тогтоосон шаталсан удирдлага бүхий бэлэгдлийн шинжтэй нэг танхимт парламентын загвар юм. Байнгын ажиллагаатай бус 500-гаад гишүүн хэн нэгний хэсэг бүлгийн шаардлагаар цуглаад маргаантай асуудлыг зөв шударгаар шийдвэрлэнэ гэдэг юу л бол.

Энэ нь сонгогдсон хүмүүстээ биш, харин тухайн асуудлыг нарийвчлан судлах боломжгүй, тодорхой хэмжээнд уг асуудалд сэтгэлийн хөөрөл, санаачилсан цөөн хүний санаа бодолд хөтлөгдөх магадлал туйлын өндөр байхтай холбоотой. Өнөөдөр парламентын засаглал нэрийн дор парламент бүхнийг засаглан захирдаг гэсэн үзэл хандлага давамгайлсан, парламентын дарангуйллыг сөрөхийн тулд Засгийн газар нь татвар төлөгчдийн мөнгөөр гишүүдийг хахуульдан “худалдаж авч” байна.

Парламент, Засгийн газар нь хууль бус эрх баригч гэгдэх намуудын удирдлага, тэдний хуйвалдаанд удирдагдан захирагдаж байна. Ерөнхийлөгч нь ард түмнээс сонгогдсон гэдгээр л халхавчлан гэмт хэрэгтний ялыг өршөөж, парламент, Засгийн газрын үйл ажиллагааг шүүмжлэн “үсчихээс” төдийлөн үр дүнтэй ажиллахгүй байгаа нь бодит үнэн. Энэ мэтээр улс орны улс төр, нийгэм эдийн засгийг хямралд хүргэж авлигийг цэцэглүүлэн, улс орны баялгаар “гараа угааж” байгаа олигархжсан, хяналтгүй, хариуцлагагүй, дарангуйлагч тогтолцоог халж жинхэнэ утгаараа иргэн давуутай байх ардчиллын зарчимд нийцсэн нутгийн өөрийн удирдлага бүхий тийм тогтолцоог бүрдүүлэхийн тулд өнөөгийн яриад байгаа өөрчлөлтийг хийх учиртай.

-Та чухам ямар хувилбар дэвшүүлж байгаа юм бэ?
-Бидний хувьд хоёр танхимтай парламент бүхий Ерөнхийлөгчийн БНУ гэсэн томьёоллоор тогтолцооны зарчмыг хоёр жил гаруйн өмнө нийтэд мэдээлсэн. Улстөрчид, нэн ялангуяа завгүй хааяа зав гарвал хуралдаа суудаг гэгдсэн УИХ-ын эрхэм гишүүд тоож ч уншаагүй болов уу. Та бүхнийг боломжтой гэж үзэх юм бол энэ талаар боловсруулсан зарчмаа танай сонинд нийтлүүлэхэд бэлэн байна.

Ерөнхийлөгчийн БНУ гэхээр зарим улстөрч “нэг толгойноос олон толгой дээр”, нэг хүний дарангуйлал гэх мэтээр тархи “угаах” нь бий. Нийт ард түмнээс сонгож гүйцэтгэх эрх мэдлийг буюу Засгийн газрыг тэргүүлэх үүргийг л оногдуулж байгаагаас цаашгүй учраас Ерөнхийлөгч дарангуйллаа тогтоох, бүхнийг “ганц” толгойгоор шийдвэрлэн хэрэгжүүлэх ямар ч боломжгүй.

Учир нь гүйцэтгэх эрх мэдэл буюу Засгийн газар нь өнөө л олон толгойгоор, нухацтай хэлэлцэж баталсан хууль, парламентын шийдвэрээр Засгийн газарт зөвшөөрсөн тэр л хүрээнд, түүнийг хэрэгжүүлэхээр ажилладаг нь ардчиллын зарчим билээ.

Иргэн Н.Хайдав: Парламентын гишүүдийн тоог хэд дахин нэмснээр зав гарвал хуралдаа суудаг онигооны эзэн л олон болно
Tweet
Bolod.mn