Монголоор овоглосон "Эрүүл монгол хүн" ховордох аюул нүүрлээд байгаа нь нууц биш болоод байна. Байгаль орчны бохирдол, хүн амын бөөгнөрөл, хүнсний аюулгүй байдал болон хөдөлмөр хамгаалалтын дэг журам алдагдсан, ядуурал, ажилгүйдэл, нийгмийн бухимдал, элдэв төрлийн халдварт өвчний дэгдэлт зэрэг олон хүчин зүйл нь монгол хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх болов. Үүний зэрэгцээ жил бүр олон зуун хүн авто замын осол аваар, гэмт хэргийн золиос болж амь насаа алдаж, гэмтэж, бэртсээр байгаа юм. Гурван сая хүрэхгүй монголчуудаас маань энэ мэт байдлаар амь нас, эрүүл мэндээрээ хохирсоор байна. Уул уурхай, зам тээврийн осол аваар, гэмт хэргийн улмаас жил бүр олон зуун хүн хорвоог орхиж байгаа нь дайн дажинтай болон гамшиг тохиолдсон улс орны хэмжээнд хүрч очсон нь тун ч эмгэнэлтэй. Монгол хүний үнэ цэнэ үнэхээр л шалдаа буугаад байгааг бидний бодит амьдрал нотлон харуулж байна. Байгаль орчны бохирдолдоо дарлуулсан-монгол хүн НҮБ-ын Цөлжилттэй тэмцэх конвенцид тодорхойлсноор Монгол Улсын нийт бэлчээрийн 90 орчим хувь нь цөлжилт, газрын доройтлын үйл явцад өртөх магадлалтай.

Үүнээс үнэлгээ, зураглалын үр дүнгээр цөлжилтийн нэн хүчтэй зэрэглэлд 5,0 хувь, хүчтэй зэрэглэлд 18 хувь, дунд зэрэглэлд 26 хувь, сул зэрэглэлд 23 хувь багтжээ. Энэ нь тодорхой бүс нутагт цөлжилтийн аюулын зэрэглэл нэмэгдэж, нутаг дэвсгэрийн 72 хувь хүртэл өргөжсөн болохыг харуулж байна. Уул уурхайн үйлдвэрлэл эрчимтэй явагдсан сүүлийн 15 жилд ойролцоогоор 14565 га газрын хөрсийг эвдрэлд оруулж, ашигт малтмал олборлогч нинжануудын гарт 1000 гаруй га газар өртөж сүйтгэгджээ. 2008 он хүртэл нийт 3386.6 га газарт техникийн нөхөн сэргээлтийн ажил хийсэн бөгөөд 10 мянга орчим га газар нөхөн сэргээлт огт хийгдээгүй байна. Цөлжилтийн нэн хүчтэй, хүчтэй зэрэглэлд Увс нуурын хотгор, Их нууруудын хотгор, Нууруудын хөндий, Дундговь, Дорноговь аймгуудын гандуу хуурай, цөлөрхөг нутгууд хамрагджээ. Говь, хээрийн бүсийн 145 сумын төв суурин газар элсний нүүдэлд өртжээ. Есөн жилийн өмнө Монголд 5174 гол горхи байсан бол 2010 онд 100 гаруй нь, 9600 булаг шандны 500 гаруй нь, 3638 нуур, цөөрмийн 200, 374 рашааны 100 орчим ширгэн алга болжээ. Үлдсэн гол горхи, булаг шанд, нуур цөөрмийн ундарга нь эрс багассан. Монгол орны 10 хувь нь ой мод байсан бол таван хувь ч хүрэхгүй байна.

Энэ нь хүний оршин байх байгаль орчин, цэвэр агаар, ундны усны хомсдлыг бий болгосноор шууд бусаар монгол хүний эрүүл мэндэд нөлөөлж байгаа нь лавтай. Өнөөдөр дэлхий дахиныг түгшээж байгаа энэ асуудалд бидний гаргасан хог, зүй бус, зохисгүй хэрэглээ нь тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж байгааг анзаарч үзэхгүй бол монголчууд хамгаас түрүүнд цөлжилтийн золиос болсон улс орноор тодроод байна. Дэлхийн цаг агаарын дулаарлаас үүдэн бороо орвол үер болж, цас орвол зуд турхан тохиох нь элбэг боллоо. Тухайлбал, ургамлын ургалт өсөлтөд хамгийн сайнаар нөлөөлдөг зөөлөн борооны хэмжээ хоёр дахин буурч аадар борооны хэмжээ нэмэгдсэн нь хөрсний бүтцийг эвдэж, цөлжилт үүсгэж байна. Улаанбаатар хот болон бусад хот суурин газруудын хөрс шороо, ундны ус маш ихээр бохирдох болов. Хамгийн наад зах нь иргэн таны татсан тамхины иш, үнс, бусад хог хаягдал нь хөрсний бохирдол үүсгэж, авто машины хорт утаа нь хөрс, агаар бохирдуулахад ямар их хувь нэмэр оруулдаг гэдгийг хүн бүхэн мэддэг ч хогоо ил задгай хаяж, утаа суунаглуулсан машинаа унаж, хогоо шатааж, нүүрсээ түлж, утаа, үнсэн дундаа улаанбаатарчууд аж төрсөөр сууна.

Нийслэлд ундны усны нөөц жил ирэх тусам багасахын зэрэгцээ хэрэглээ нь улам бүр өсөн нэмэгдэж байна. Мөн Улаанбаатарын ундны усны эх ундарга бүхий сав газарт зүй бусаар халдах нь тоймоо алдсан. Улмаар Туул гол бохирдож байгаа нь хамгийн тулгамдсан асуудлын нэг боллоо. Зохисгүй хэрэглээ, зан үйлд дарлуулсан-монгол хүн Зохисгүй хэрэглээ хэрээс хэтэрч байгаагийн нэгэн тод жишээ хүнсний аюулгүй байдал алдагдсан явдал. Монголчууд өмнөд хөршөөсөө хамгийн хямд, чанаргүй хүнсний бүтээгдэхүүн авч хэрэглэх болсон нь сүүлийн 20 жилд төрөл бүрийн өвчлөлийг нэмэгдүүлж байгааг мэдсээр байж хэрэглэсээр л байгаа. Бидний эрүүл мэндэд байнга заналхийлж байгаа зүйл нь архидалт, тамхидалт хоёр юм. Бүх насны хүний энэ зохисгүй хэрэглээг бид мөн олон жил ярьж, шүүмжилж ирсэн ч хумьж чадахгүй л байгаа. Энд ганцхан жишээ дурдахад, Манай улсад янжуур тамихины дотоодын үйлдвэрлэл тав дахин, импортлолт сүүлийн гурван жилд гурав дахин, дүнсэн тамхины импортлолт сүүлийн долоон жилд 3200 дахин нэмэгджээ.

Энэ бол 2001-2008 оны тамхин бүтээгдэхүүний хангамжийн байдалд хийсэн судалгаа. Үүнээс үзэхэд Монгол Улс тамхинаас хараат орон болсныг нотлож байна. Хорт зуршил гэдэг нь архи тамхи, мансууруулах бодис түүнийг хэрэглээд заншсан дасал болсон байдлыг хэлнэ. Өнөөдөр дэлхий нийтээр халдварт өвчинтэй бус халдварын бус өвчинтэй тэмцэж байна. Тухай! лбал, зүрх судас, бөөрний өвчлөл, таргалалт, чихрийн шижин гэх мэт. Эдгээр өвчний шалтгааныг нь хүний буруу дадал хэвшил буюу хорт зуршилд автаж, архи тамхины хэрэглээ их байх, зохисгүй хооллох, хөдөлгөөний хомсдолтой байгаатай холбон үзэж байна. Үүнээс үүдэн хорт хавдраар өвчилж, насаараа зовох эсвэл үхэл таныг хүлээж байна гэдгийг санахад илүүдэхгүй. 2020 онд тамхинаас шалтгаалсан нас баралт, тахир дутуугийн голлох шалтгаан болж, жилд 10 саяас илүү хүн нас барах гэнэ. Энэ нь ДОХ, сүрьеэ, эхийн эндэгдэл, зам тээврийн осол амиа хорлолт зэргээс илүү олон хүнийг үхэлд хүргэнэ гэж ДЭМБ тооцоолжээ. Манай оронд тамхидалт элбэг байгаагаас хүн амын дунд халдварын бус өвчлөл өндөр байна.

2003 онд Улаанбаатар хотын насанд хүрсэн хүн амын 47 хувь нь тамхичин үүнээс эрэгтэйчүүдийн 65, эмэгтэйчүүдийн 21 хувь нь тамхи татаж байжээ. Энэ тоо өнөөдөр нэмэгдсэн үү, гэхээс буураагүй. Архидалт ч бас л өссөөр байгаа бөгөөд сүүлийн жилүүдэд өсвөр, залуу үе, охид эмэгтэйчүүдийг байлдан дагуулж байгааг яалтай. Сүүлийн үед цэнгээний газраар ороход өсвөр насныхан ширээн дээрээ архи дарсгүй, зөвхөн ундаа, жүүс тавьсан байх атлаа мансуурал, хөөрлийн байдалтай нүд нь талимаарчихсан байх нь нэн хачирхалтай. Тэдний хийж буй үйлдэл, хөдөлгөөн, сэтгэл хөөрөл нь яав ч эрүүл бус байгаа нь хэнд ч мэдрэгдэнэ. Энэ нь мансууруулах бодис хэрэглэсэн бидний үр хүүхдүүд, улс орноо авч явах хойч үеийнхэний дүр төрх. Элийрэлд умбаж нийгэм, орчноосоо тасран одсон энэ залуусын мансуурлыг юу ч зогсоож дийлэхгүй гэж бодохоор үнэхээр аймшигтай. Өөрийгөө төдийгүй өрөөлийг хөнөөх энэ аюулт тахал нийгэмд гэмт хэргээс эхлээд ямар их хорт үр дагавар дагуулдаг билээ. Эрүүл, цэвэр орчинд зүй зохистой хэрэглээтэй, зан үйлтэй, хүнсний аюулгүй байдлаа хангасан байж гэмээнэ Монгол Улсын иргэн бүр эрүүл саруул, аз жаргалтай байх болно. Аливаа улс орны оршин тогтнож, хөгжиж дэвжихийн үндэс нь эрүүл иргэд.

Монгол хүний үнэ цэнэ юунаас ч чухал төдийгүй "Эрүүл монгол хүн"-ий төлөө бүхнийг зориулъя.

Д. Өлзийсайхан