Энэ асуудлыг манайхан бус гадны шинжээч олж харжээ.Манайхан өөрийнхөө толгой дээр байгаа эврийг олж харахгүй хэрнээ бусдын толгой дээрх өвсийг харчихаад атаархдаг улс. Бас өөрийнхөө дотор бугласан идээ бээрийг шахаж чадахгүй, улам буглуулаад суучихдаг, тэгсээр хорт хавдар болсон хойно нь ухаанаа алдчихдаг. Буруутай эзнийг хайгаад гүйчихнэ.

Хэн ч буруугүй. Буруу юмны эзэн олддоггүй. Гагцхүү хүндэрч бэтгэрсэн өвчин л буруутай болоод үлдэнэ. Манай эрүүл мэндийн болон даатгалын тогтолцоо яг л ийм байна. Үүнийгээ засах гээд уг нь олоон жил болж байна. Жирийн иргэнээс УИХ-ын гишүүн хүртэл ярьдаг. Тэгээд засаж чаддаггүй. Гажгийн тогтолцоо угаасаа гижиг хүргэхээс цаашгүй. Манайхны алдааг гадны мэргэжилтэн зөвлөхүүд ирээд хэлээд өгдөг ч засах ухаантан олдддоггүй. Засах ухаантан нь дарга нар байдаг.

Тэд хурал зөвлөгөөн хийж сайхан яриад хэрэгжүүлэхээ таг марчихна. Сонгуульд нэр дэвшигчид иргэдийнхээ эрүүл мэндийг өрөвчхөн дүрээр уухайн тас хүлээн авсан хэрнээ амлалтынхаа өөхтэй цуг түшээгийнхээ сэнтийд хавчуулаад орхичихно. УИХ-ын гишүүн болуут юун өвчин зовлон, эрүүл мэндийн даатгалыг өөрчлөхтэй манатай. Уул уурхай, ноос ноолуур, гадны тусламж хандивын бэлэн уурганд толгойгоо мэдүүлээд нэг л өөр авлигын хүүдийнд хошуугаа шургуулчихсан суух нь тэр. Эрүүл мэндийн даатгал өөрчлөх асуудал тэгээд даший шог болох нь тэр. Эрүүл мэндийн даатгал өнөөдөр эргүү төлөгний асуудлаас ч дор болчихоод байна. Эцэстээ эрүүл мэндийн даатгалын цоорхой уутнааас мөнгө олох доншууртнууд төрдөг боллоо. Үүнийг саяхан илрээд байгаа хэд хэдэн эмнэлгийн илүү харж билүү долоосон явдлаас харж болно.

Үүнийг яаж зогсоох вэ? Эмнэлгүүд дээр даатгалын байцаагчийг ажиллуулдаг болбол зогсоож мэдэх юм гэж хаа хол Германаас ирсэн зөвлөх бүсгүй хэлж байна. Тэр манай эрүүл мэндийн даатгалын тогтолцоог дөрөвхөн хоногт судлаад дөнгүүр гэхээр асуудал дэвшүүлжээ. Манайхны дөрөв, таван сонгууль, дөрөв таван засгийн газар дамжуулж, төчнөөн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийгээд ч залруулж чадаагүй алдааг олоод харчихаж. Гажгийг нь хараад гижиг нь ч хүрч. Наад зах нь манайхны юмаа өөрчилж чаддаггүйг ганцхан юмнаас эхлээд харчихаж. Тэр нь цаг ашиглаж сураагүйн харгай. Цаг ашиглах соёлгүй нь хаа сайгүй харагдаж. Дараа нь орчин. Бүх юмыг цалгардуулдаг орчноос ажиглахуй өөрчлөлт хийхдээ удаан байдаг нь мэдрэгдэж.

Германы Техник хамтын ажиллагааны нийгэмлэг манай НДЕГ болон эрүүл мэндийн байгуулагуудтай хамтран 2008 оноос хэд хэдэн төсөл дээр ажиллаж байгаа юм байна. Энэ жилээс Эрүүл мэндийн даатгалын асуудал дээр хамтран судалгаа хийж эхэлсэн аж. Хамтрах ч юу байх вэ? Эхний судалгааг бол Германаас уригдаж ирсэн мэргэжилтэн Сабинья Шмидт хэдхэн хоногийн дотор хот хөдөөгийн Нийгмийн даатгалын газар, эмнэлэг, сумын нийгмийн даатгалын ажилтнуудтай уулзан иргэдийн эрүүл мэндий ндаатгалын байдлыг судалжээ. Цаг ашиглаж сурсан герман бүсгүй ахархан хугацаанд манайхны сүүлийн хориод жил яриад өөрчилж амжаагүй яваа Эрүүл мэндийн даатгалыг хэрхэн яаж өөрчлөх аргыг монголын эрүүл мэндийн болон нийгмийн даатгалын ажилтнуудад зааж зөвлөлөө. Тэрбээр манайханд тулгарсан асуудлын гогцоог олж, бага ч атугай онгорхой цоорхойг нь арилгахыг баа бөөгүй хэлж өглөө.
Юуны урьд манайхан хуультай байгаа нь тун сайн хэрэг болжээ. Харин хуулиа хэрэгжүүлэх, анхан шатны байгууллагаас дээд шатаа хүртэл болон иргэд хоорондын харилцаанд хүнд суртал, мэдээлэл бүдэг бадаг байх, уян хатан бус харилцах зэрэг согог байгааг онцлов. Одоо байгаа хууль цаг үеэсээ жаахан хоцрогдсоныг ч түүний ярианаас мэдэв. Мөн хуулиа иргэн рүүгээ хандуулахгүйгээр өөрчлөлт шинэчлэлт хийх боломжгүй ажгуу. Тухайлбал, Эрүүл мэндийн байгуулагыг иргэн өөрөө сонгох эрх байхгүй байна. Ийм байж иргэн рүүгээ хандана гэдэг хоосон ярианаас хэтрэхгүй нь тодорхой.

Хот хөдөөгийн даатгуулагчид, үйлчлүүлэгчдийн саналыг сонсоход ихэнх нь хуулиа шинэчлэх шаардлагатай болсныг сануулж байна. Хуучирсан хуулиараа, хоорондоо авцалдаа муутай ажиллаад байгаа өнөөдрийнхөөрөө байх юм бол монгол улсын иргэдийн эрүүл мэндийн асуудал хэзээ ч өөрчлөгдөхгүй нь ээ. МАН-ын /МАХН байхдаа дэвшүүлж байсан/ “Эрүүл монгол хүн”, АН-ын “Эрүүл Монгол” зэрэг уриа лоозогнолоос хэтрэхгүй нь. Хичнээн сайхан уриа, санаачилга дэвшүүлээд үр дүн нь гарахгүй. Өнөөдрийн хэрэглээнд байгаа амьдралд нийцээгүй олон дүрэм, журам, заавар ч их зөрчилтэй байна. Тиймээс Эрүүл мэндийн болон Нийгмийн даатгалын байгуулагууд бие даасан шийдвэр гаргаж чаддаггүйг ч гадны мэргэжилтэн хэлж байна. Мөн чанаргүй үйлчилгээ явж байгааг ч шүүмжлэв. Эрүүл мэндийн даатгалын байгууллагын хөгжилд ашиг сонирхлын зөрчил ихээхэн саад болдгийг ч тэр хэлнэ лээ. Хүнд суртал бол бүр ч сөрөг нөлөөтэй гэнэ.

Манайд нэг сайн тал ажиглагджээ. Гурван талт хамтын ажиллагааны зөвлөл хаа сайгүй байгуулагдаж. Гэвч харилцагч талууд нэгдсэн ажиллагаа ,үлйчилгээг явуулахдаа тун хойрго байх юм гэнэ. Тйимээс дээрээс дороо хүртлээ хяналт суларч, хамтын ажиллагаа алга болчихдог байна. Төрийн байгууллагууд нь эрүүл мэндийн байгууллага, эмнэлгийнхээ санал хүсэлтийг тэр бүр хэрэгсэж, анхааран сонсдоггүй нь ил харагдаж. Даатгуулагчид, үйлчлүүлэгчиддээ мэдээлэл тун муу өгдөг. Нэн ялангуяа ЭМД-ийн салбар зөвлөлүүд олон нийт рүү чиглүүлсэн мэдээлэл бараг өгдөггүй аж. Иргэд ч мэдээлэл авья гээд ирдэггүй байна. Иймээс тэдний харилцаанд тэгш байдал үүсдэггүй. Сүүлийн жилүүдэд монголд эрүүл мэндийн даатгалын сан нэмэгдсэн байна. Санхүүгийн нөөц ч хангалттай бүрдэж.

Тэгсэн атлаа санхүүгийн нөөцөө бүрэн ашигладаггүй, үлдэгдлийг зөв зохистой хэрэглэдэггүй, санхүүгийн нөөц ил тод биш, хөрөнгийн зарцуулалт тодорхой бус, зардлыг тод мэдээлдэггүй. Үүнээс болоод Улаанбаатар хотын хэд хэдэн дүүргийн ЭМН дээр өвчтөний түүхийг хуурамчаар бүрдүүлж олон сая төгрөг завших үүд хаалгыг нээгээд өгчихчээ.
Хөдөө орон нутгийн зарим салбар нь хүнээр дутмаг атлаа төвдөө нэг өрөөнд олуулаа шахцалдаад суучихсан, тоног төхөөрөмж нь хуучирсан байдал нийтлэг байв. Энэ орчны дунд монголчуудын цаг баримтлах соёл бүүр доод төвшинд байжээ. Өөрсдөө үүнийгээ ерөөсөө ойлгож ухаардаггүй нь хэзээ өөрчлөгдөнө дөө? гэсэн гайхшралыг төрүүлснийг дээрх мэргэжилтэн нуусангүй.
Түүнээс гадна манай улс гадаадын мэргэжилтнүүдийг өндөр үнэ, цалин хангамжтай урьж авчраад ,олон төрлийн төсөл уралдуулдаг аргатай болжээ. Тэгсэн атлаа гадаадын зөвлөхүүд, мэргэжилтнүүдийн төслийн дагуу юуг ч өөрчилдөггүй гэнэ. Үүнийг манайд олон жил сууж ажиллаж байгаа Германы Техник хамтын ажиллагааны ахлах мэргэжилтэн онцлон хэлж байв.

Тиймээс гадныхнаас “будаа идэх” бус өөрсдөө шинэчлэгдэх сэтгэл зүтгэлтэй болох хэрэгтэй байна.
Хувь хүн бүр, байгууллага бүр дотроосоо өөрийгөө өөрчлөх сэтгэхүйг бий болгох чухал болжээ. Хэзээ ч гадны хүний хэлснээр өөрчлөгддөг газар дэлхийд бараг байхгүй дээ гэж манай нэг мэргэн нөхөр ч хэлсэн байна. Ийм байдал манай ЭМД, Нийгмийн даатгал, Эрүүл мэндийн байгууллагууд, иргэдийн дунд хийсэн судалгаанаас ил тод харагдсан ажээ. Тухайлбал яг өнөөдрөөс эхэлж байгаа Германы Техник хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн төсөл 3 жилийн хугацаатай. Үүний гарааг зөвлөх бүсгүй Сабинья гуравхан хоногт соргог мэдрэмжтэй, хөрөнгө мөнгө хэмнэсэн шуурхай ажиллагаагаар эхлүүлж байгаа нь үлгэртэй. Даанч манайхан гурав хоногийн ажлын гарааг 3 жилийн үр дүнгүй барианд хүргэчих вий дээ. Ийм байдал одоо ч ажиглагдаж байна. Төслийн судалгааны эхний хэлэлцүүлэгт гэхэд л мэргэжилтнүүд, байцаагчдаас өөр дорвитой хүмүүс ирсэнгүй. Уг нь дээрх судалгааг эрх мэдэлтнүүдэд хүргэсэн бол тодорхой шийдвэр гаргахад их тустайсан. Судалгаа шийдвэр гаргагчдын гарт, нүдэнд, чихэнд зэрэг зэрэг хүрч баймааж хуулийг өөрчлөх хөшүүрэг болно гэсэн үг.

Судалгаанаас юу хийх вэ? гэдэг нь тодорхой үзэгдэж байна. Тухайлбал, юуны өмнө хуулийн шинэтгэл чухал байна.
Даатгуулагчдын хэрэгцээнд чиглэсэн хууль байж л хэрэгждэг гэдгийг аливаад цэгц ханддаг германчууд сануулж байна шүү дээ. Тэгвээс үүрэг харуцлага тодорхой болох аж. Давхардсан зөрчлүүдийг арилгахын тулд хуулиас давсан мэт дүрэм журмыг ч цөөлөх цаг болжээ. ЭМД-ыг хараат бус болгож, иргэн бүрт хүрэхээр зохион байгуулах хэрэгтэй байна. Мөнөөх 3 талт удирдлагын зарчмыг баталгаажуулах хэрэгтэй байна. Хаана ч мэдээлэл ил тод байвал олон жил ярьдаг зөрчлүүд аяндаа алга болох аж. ЭМД-д хүн амаа бүрэн хамруулж чадаагүй өнөөгийн байдлаас гарах хэрэгтэй юм байна. Тиймийн тул шударга үйлчилгээ чухал гэнэ.

Шимтгэл төлөгчид, татаас хүртэгчид адилхан үйлчилгээтэй байгаа нь буруу аж. Ялгавартай, шударга хүртээмж хэрэгтэйг хэлээд байна.Тэгэхийн тулд л эмчилгээ, үйлчилгээний чанарын стандартыг бий болгох хэрэгтэй болсныг судалгааны мэргэжилтнүүд анхаарууллаа.
Манайд Эрүүл мэндийн үйлчилгээ хүртэгчидтэйгээ байгуулсан гэрээ байдаггүй. Эмнэлэг дээр байцаагч байдаггүй. Хөрөнгөө буруу хуваарилдаг. Хяналт тавьж чаддаггүй. Тиймээс дээрх эмнэлгүүд дээр гарсан мөнгө идэх аргууд гараад байдаг. Харин эмнэлэг дээр эрүүл мэндийн даатгалын байцаагч ажилладаг болчихвол дээрх зөрчил гарахгүй байх боломжтой гэдгийг германы мэргэжилтнүүд зөвлөлөө. Хууль эрх зүйн хүрээ, статус зөрчилтэй учраас хариуцлага тооцох чадвар удирдлагуудад дутдагийг ч тэд хэлсэн.

Бас нэг бидний анхаарах юм нь иргэн хүн өөрөө эмнэлэг, эмчээ сонгох эрх хаагдмал байгааг тэд анхааруулав.
Дээрх мэргэжилтнүүдийн зөвлөмж, сануулга, анхааруулгаас сэтгүүлч бивээр олон саналыг дэвшүүлэхийг бодсонгүй. Олон санаатан оргож босч чаддаггүй гэгчээр гол болгох хоёрхон санааг л хэлсү. Авах нь авч, хаях нь хаясу.
Нэгэн санаа ЭМНЭЛГҮҮД ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН БАЙЦААГЧТАЙ больё.
Нөгөө санаа ИРГЭН ХҮН ӨӨРӨӨ ЭМЧ, ЭМНЭЛГЭЭ СОНГОДОГ больё. Энэ хоёрыг хэрэгжүүлэхийн тулд ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН ХУУЛИА ШИНЭЧИЛЬЕ. Үүнийг шийдвэр гаргагчид болгоох атугайсан. Бодох авайсан.
Ж.Батсайхан

"Шударга мн"