-Хөдөөний нэг бүсгүй Америк, Япон гээд хөгжилтэй оронд дуулж байгаад манайхан их гайхдаг.

Та яг хэзээнээс гадагшаа явж дуулах болсон юм бэ?
-1995-1998 он хүртэл аймгийнхаа “Хан Хэнтий” чуулгад уртын дуучин байлаа. 1998 онд Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумаас СУИС-ийн уртын дууны ангид шалгуулаад орсон. 2001 оноос эхлээд нийтдээ 30 гаруй орноор явжээ. Урьд нь бол Орос, Хятад руу л явдаг байсан. АНУ руу гэхэд л 14 удаа очиж дуулсан. Нью-Йорк хотын “Карнеги холл” гэдэг дэлхийд алдартай том театрт очиж Silk Road гэдэг олон улсын хамтлагтай хамт очиж “Уяхан замбуу тивийн нар” дууг ямар ч хөгжимгүй дуулж тоглолтоо нээсэн юм. Тэр концертыг 2002 оны дэлхийн хөлбөмбөгийн аварга шалгаруулах тэмцээнийг зохион байгуулах хороодын дарга нар үзэж байгаад уртын дууны гайхамшигт аялгууг биширч уг тэмцээнийг уртын дуугаараа нээж өгөөч гэсэн санал тавьсан. Би зөвшөөрсөн. Дараа нь урилга ирээд би очиж хөл бөмбөгийн ДАШТ-ийг нээсэн юм.
-Таныг дэлхийн одууд цугладаг Оскарын шагнал гардуулах ёслолыг уртын дуугаараа нээгээч гэсэн урилга ирсэн ч яваагүй гэсэн. Юунаас болоод яваагүй  юм бэ?
-2004 онд “Оскарын шагнал гардуулах ёслолыг уртын дуугаар нээлгэх гэсэн юм аа, урилга явуулбал ирэх боломж байна уу” гэж зохион байгуулах газраас нь хүсэлт ирсэн.  Яг тэр үед нь би жирэмсэн байсан болохоор явж чадаагүй. Тэгээд Yo Yo Ma гэдэг хөгжимчин маань ганцаараа Оскар гардуулах ёслолын ажиллагааг нээсэн юм. Дараа жил нь дахиад Нобелийн шагнал гардуулах ёслолын ажиллагааг нээх урилга ирсэн. Би Шведийн Стокхольм хотод очиж ёслолын үйл ажиллагааг нээж дуулсан чинь зохион байгуулагч нар нь “Үзэгчдээс таныг дахиад дуулуулаач гэсэн маш олон хүсэлт ирээд байна. Та ёслолын ажиллагааг уртын дуугаараа хааж өгөхгүй юу” гэсэн юм. Тэгээд би нээж хаасан даа. Нобелийн шагнал гардуулах ёслол дээр Шведийн хатан хаан босож зогсоод уртын дуунд хүндэтгэл үзүүлж байсан. Хатан хааны дэргэдэх оркестр дээр уртын дууг дуулуулах гэж тусгай тайз зассан байсныг бодоход уртын дууны гайхамшгийг олж сонсож чадаж байна гэсэн үг. Гэтэл Монголд уртын дууг телевиз ч юмуу fm-д аваачаад өгөхөд бараг л “Наадахаар чинь яах юм. Үзэгч сонсогчоо алдчихна” гэж хэлэхийг сонсоод уйлмаар болдог. Гэхдээ би хэзээ ч ухрахгүй л дээ.
-Дэлхийн алдартай тайзан дээр урилгаар очиж дуулж байгаа хүнд өндөр шагнал өгдөг биз дээ? Хөл бөмбөгийн дэлхийн аварга, Нобелийн шагнал гардуулах ёслол хоёрыг нээхэд хэдий хэмжээний мөнгө танд өгсөн бэ?
-Надад дуулсны хэмжээгээр шагнал өгдөг. Би уртын дууг мөнгөөр дуулахыг хүсдэггүй. Би хэчнээн мөнгө төгрөгтэй байгаад дуулж чаддаггүй бол монгол хүн битгий хэл ази хүн ховорхон гардаг тайзан дээр гарч чадахгүй шүү дээ. Тийм учраас санал тавьсан оронд очиж тоглохдоо би үнэ мөнгө гээд их хэмжээний хөлс нэхээд байдаггүй. Тэртээ тэргүй гадаадад уригдаад очиход бүх зүйл цаанаасаа хангалттай байдаг.
-Хүмүүсийн өгсөн мөнгийг нь аваад явахаар уртын дууны үнэлэмж нь багасчих юм бишүү?
-Надад мөнгөнөөс илүү дэлхийн алдарт тайзан дээрээс уртын дуугаа дуулна гэдэг хэмжиж баршгүй аз жаргал юм. Уртын дуу бол миний өмч биш. Удаан жил хадгалагдаж ирсэн Монголын минь өмч. Түүнийг би мөнгөөр үнэлж зарж болохгүй. Үнэндээ гадаадын сонин телевизийн хүмүүс миний сарын орлого, цалинг асуухаар надад хэлэх үг олддоггүй, ичдэг. Надаас нэг телевизийн сэтгүүлч “Таныг төрөөс чинь юу юугаар хангадаг вэ? Мэдээж хэрэглээний зүйлийг чинь төр чинь даадаг биз дээ? Манайд бол дэлхийд улсаа сурталчилж чадаж байгаа урлагийн хүний бүх хэрэглээг нь төрөөс даадаг юм. Энэ талаар та ярихгүй юу?” гэсэн. Тухайн үед би Монгол улсынхаа нэрийг цэвэр авч гарахын тулд худлаа ярихаас өөр аргагүй байдалд орсон. “Би оюутан хүн учраас одоохондоо янз бүрийн дэмжлэг, тэтгэлэгт  хамрагдаагүй байна” гэсэн. Тиймэрхүү асуултанд хариулахад эвгүй юм байна лээ. Бас нэг удаа “Таныг дэлхийн алдартай том тайзан дээр дуулчихаад очиход чинь төрийн удирдлагууд чинь хүлээж авч уулзаад ямар шагнал урамшуулал өгдөг вэ? Дэлхийд гарсан дуучнаа аль зэрэг өндөр зохион байгуулалттай угтан авдаг вэ?” гэхэд нь надад хэлэх үг олдоогүй, дуугүй л байсан. Ямар манай төр засгийнхан надтай уулзаж байгаагүй. Намайг очиход нисэх онгоцны буудал дээр ах дүү, хань ижлээс өөр хүн тосдоггүй юм гэлтэй биш дээ. Улс орноо бодох хэрэгтэй биз дээ.
-Таныг гадаадад урилгаар очиход ямархуу байдалтай хүлээж авдаг вэ?
-АНУ ч юм уу ямар нэгэн оронд хэдийд ч очиход телевиз, сонин гээд баахан хүмүүс л угтан авдаг. Лимүзинд суулгаад цагдаагийн хамгаалалтын тэрэг дагаад дэлхийн шилдэг гэсэн том буудалд очно доо. Үдэж өгөхдөө хүртэл сүртэй шүү дээ. Монголд бол юунд явчихаад, ямар амжилт гаргачихаад, хэзээ ирж байгааг хэн ч мэдэхгүй. Манайх урлаг, спорт хоёрыг хол зайтай авч үзээд байна. Тивийн хэмжээнд медаль аваад ирэхэд төрөөс шагнал болгон орон сууц, машин бэлэглэдэг. Гэтэл төрийн сан хөмрөг, тусгай хамгаалалтанд байдаг уртын дууг дэлхийн олон алдарт тайзан дээр эгшиглэхэд мэдэхгүй өнгөрдөг. Ганц уртын дуу биш урлагийг хайхрахгүй байна. Урлагийнхан байгаа юмандаа сэтгэл хангалуун байдаг болохоор тоодоггүй байх. Гэтэл ард амьдрал нь бол эрээн бараан л байгаа шүү дээ. 11-р сард багтаад Канадын том телевизээр миний тухай баримтат кино гарна. Одоо бараг дуусч байгаа сураг дуулдсан.
-Танд гадаадаас “Өндөр цалин өгье. Манайд ирж ажиллаач” гэсэн санал ирж байсан уу?
-Олон ирдэг. Улаан-Үдээс 2004 онд “Сар бүр 700 долларын цалин өгье. Орон байрыг чинь хариуцъя, манайд ирж ажиллаач” гэсэн санал ирж байсан ч би яваагүй. “Уртын дуугаа манай орны хүмүүст зааж өгөөч ээ. Бүх зүйлийг чинь манай төр хариуцна. Энд суурин байгаач” гээд Канадаас урилга ирж байсан. АНУ-ын урлагийн их сургуульд лекц уншсаны дараахан “Манайд багшлаач” гэж байсан. Олон урилга буцаасан. Би их зантайдаа, эсвэл элбэг хангалуундаа мөнгөнөөс татгалзаагүй шүү дээ. Учир нь уртын дуу гэдэг хэн нэг гадаадын хүнд зааж өгөөд байдаг дуу биш. Энэ чинь Монголын хөрсөн доорх алтнаас үнэтэй зүйл. Монголын ард түмний өв. Би хэдэн төгрөгнөөс болоод эх орноо орхиод яваагүй. Зөвхөн өөрийгөө бодсон бол надад боломж байсан. Өнөө маргаашдаа би арай ч тартагтаа тулчихаагүй амьдарч байна. Эх орондоо, дуугаа дуулаад амьдаръя гэж боддог. Гэвч манайхан, монголчууд уртын дуугаа хэр сонсдог билээ гэж бодохоор дээрх бодлоосоо урвамаар санагддаг. Үнэндээ өнөөдөр уртын дууны тоглолт хийхээр оюунлаг хэдэн хүмүүс, хэсэг хөгшчүүл л ирж үзэж байна. Саяхан би нэг газар уртын дууны талаар лекц уншиж байгаад дуулсан юм. Манай нөхөр гадаа зогсож байсан чинь “Энэ дотор ямар согтуу хүн хашгираад  байна” гэж үүдэнд зогсож байсан хүмүүс  ярьсан гэсэн. Өөрийнхөө өвийг тэгж гутааж болохгүй шүү дээ. Г.Хонгорзулыг хэн ч мэдэхгүй байж болно. Харин  уртын дууг монгол хүн бүр мэдэж байх хэрэгтэй.
-Монголчууд уртын дууг судлахаар гэрээ байгуулж, зардлыг нь Хятадын төр хариуцаж байгаа нь бараг л энэ том өвийг худалдаад авчих гээд байгаа мэт ажиглагдаж байна л даа? Энэ талаар таны бодол?
-Яагаад Монголын төр энэ дээр сохор байна вэ. Би гайхаж байна. Энэ байтугай барилга байшин, кинонд мөнгө зардаг байж. Өвөг дээдсийн үлдээсэн амьд алтыг судлахад яагаад мөнгө гаргаж болохгүй гэж. Уртын дууг судлах 10 жилийн гэрээг Хятадтай хамтарч хийж байгаа нь уртын дуу худалдагдаж байгаагийн шинж. Хэзээ нэг өдөр Монголын төр амаа барина даа.
-Таныг дэлхийн том том одод, нэр нөлөө бүхий хүмүүстэй уулзаж байсан гэж сонсон?
-2001 онд Холландын хатан хааны төрсөн өдөрт уригдаж очиж байлаа. “Форд моторс”-ын захиралд зориулж дуулж өгч байсан. Өөрөө гуйсан юм. Дэлхийн нөлөө бүхий том хүмүүстэй уулзаж байсан ч хэлний бэрхшээлээс болоод олигтой сонин содон юм ярьж чаддаггүй байсан. Лондоны “Альберт Холл” гэсэн алдартай тайзан дээр ази хүн цөөхөн гарч байсан гэдэг. Тэнд намайг очиж тоглолт хийсэнээс хоёр сарын дараа Мадонна тоглолт хийх гэж ирэхдээ “Энэ тайзан дээр монгол хүн гарсан гэнэ. Монголын дуу гэж ямар дуу байдаг юм бол? Тэр хүнтэй уулзах юмсан” гэж байсан гэсэн. Тухайн үед тоглолт зөрөлдөөд уулзаж чадаагүй. Хэт нь нэг өдөр уулзана биз. “Альберт холл” гэдэг театрт тоглолт хийхийн тулд захиалгаа хоёр жилийн өмнө өгдөг юм байна лээ. 
-Таны ажилладаг, хөгжмийн зохиолч Ёо Ёо Ma ахлагчтай “Silk Road” хамтлагт аль аль орны хүмүүс багтдаг вэ? Хаана амьдардаг, ямар зиндааны хүмүүс байна?
-Олон улсын хамтлаг шүү дээ. Иран, Хятад, Азербайжан гэх зэрэг арваад орны уран бүтээлчдийн нэгдсэн хамтлагт би гоцлол дуучнаар нь ажилладаг. Хамтлагийнхан маань дэлхийн хэмжээний нэр хүндтэй хүмүүс байдаг. Би л хамгийн бага нь байх. Хамтлагийн ахлагч Ёо Ёо Ma гээд хятад гаралтай, одоо АНУ-д амьдардаг хөгжимчин гэхэд дэлхийд хөгжмөөрөө тэргүүн эгнээнд явдаг. Тэр хүний амжиргааны зардлаас эхлээд тоглолт, уран бүтээл хийхэд шаардлагатай бүх зүйлийг нь АНУ-ын төрөөс даадаг.
-Таны хувьд сард хэдэн төгрөгний цалинтай амьдарч байна? Хувьдаа машин байртай биз дээ?
-Нийслэлийн ”Улаанбаатар” чуулгад 100 гаран мянган төгрөгний цалинтай ажиллаж байна. Ерөнхийдөө урлагийнхны цалин шүү дээ. Надад хувийн машин байхгүй. Энгийн л амьдралтай. Надад бусдаас илүүрхэх, дутуурхах ганц зүйл байхгүй.
-Таныг урьд нь тоглолт хийхэд УИХ-ын гишүүн Д.Арвин машин өгөөд байсан биз дээ. Бэлэгний машинаа яасан юм бэ?
-Уртын дууны тэр сайхан гайхамшигт аялгуун дунд орж ирж шоу хийж болохгүй байсан юм. Д.Арвин гишүүн машин амласан ч одоог хүртэл өгөөгүй. Худлаа амладаг хүмүүст би угаас итгэдэггүй юм. Таарсан хүн бүхэн “Д.Арвин гишүүн чамд машин өгөө юу?” гэдэг. Өгөхгүй л юм бол дэмий амласан юм. Дараа нь тааралдсан. Би ямар “Машинаа авъя” гэж нэхэлтэй нь биш. Машин өглөө гэж амласан хүн, аваарай гэж хэлэхгүй, бүр дуугарах ч үгүй байна лээ.
-Та нэлээд өндөрт хүрчихлээ, ах дүү нар, ар гэрийнхэндээ туслалцаа үзүүлж байгаа биз дээ?
-Би чинь эхээс тавуулаа. Доороо дөрвөн өнчин дүүтэй. Ээж маань 2004 онд, аав маань өнгөрсөн намар бурхан болсон. Хэдэн өнчин дүү нараа юу ч гэсэн хоолонд нь хүргэж л явна даа. Нэг нь Хэнтийд айл болсон. Гурав нь миний гар дээр байна.
-Таны гэр бүлийн хүн ямар мэргэжилтэй вэ?
-Сайн хүн шүү. Манай нөхөр сантехникийн инженер мэргэжилтэй. Одоохондоо миний уран бүтээлийг дэмжээд ажиллаж байгаа. Би бусдын л адил жаргал зовлонг хамтад нь туулж яваа уран бүтээлч хүн. Амьдралын зам дардан байхгүй шүү дээ.

"Шударга мн"