-Уул уурхай бус малчин үнэд орно гэж та хэлж байсан. Энэ талаар яриагаа эхэлье?
-Малчин бол Монгол хүний ууган мэргэжил гэвэл хилсдэхгүй байх. Учир нь өглөөний нар мандахаас эхлээд үдшийн бүрий болтол малыг тарга, тэвээргэтэй байлгах, малаас авах ашиг шимээ арвин байлгахын төлөө борив бохис хийлгүй хөдөлмөрлөдөг. Мөн энэ ажлынхаа төлөө оюун ухаан зарцуулдаг үйл ажиллагааг ажил гэж ойлгож байгаа. Тэр ажлыг хийж чадаж байгаа хүн мэргэжилтэй байх ёстой. Малчин бол мэргэжил гэж УИХ-аас төрийн бодлого болгож тодорхойлсон. Үг бус агуулгын хувьд ихээхэн чухал юм.

Малынхаа талаар мэдлэгтэй байхаас гадна, байгаль, экологийн талаар асар их мэдлэгтэй хүн мал маллаж чаддаг. Өнөө орой шуургатай байх нь уу, маргааш тэнгэр цэлмэх нь үү гэдгийг захын өндөр технологийн боловсон хүчин мэдэхгүй байх. Ийм нарийн мэргэжлийг өнөөдөр төр олж харсан. Нөгөө талаар малчин бол нутаг орныхоо манаач нь гэж хэлж болно. Мөн Монголын ард түмнийг тэжээгч юм. Энэ утгаараа тэр ажлыг гүйцэтгэж байгаа хүн үнэ цэнэтэй мэргэжилтэн байх ёстой. Энэ мэтчилэн малчныг тал бүрээс нь тайлбарлаж, үнэлэх цаг болжээ.

-Нэгэнт мэргэжил гээд УИХ-аас бодлого, шийдвэр нь гарчихлаа. Тэгэхээр мэргэжлийн үнэмлэх олгох асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх вэ?
-Боловсролын системийг нь салбарын сайд нь хэлж тайлбарлах юм. “Төрөөс малчдын талаар баримтлах бодлого"-д тусгасан заалтыг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөг хийхдээ системийн хувьд БСШУЯ хариуцна гэж заасан. Зайн болон ойрын сургалт явуулах юм. Гэхдээ туршлагажсан, насаараа мал хариулж байгаа хүмүүст шууд мэргэжлийн үнэмлэх олгох байдлаар асуудлыг шийднэ. Түүнчлэн шинээр мэргэжилтэн бэлтгэнэ. ХААИС-д энэ чиглэлээр анги нээгдсэн.

-Сүүлийн жилүүдэд уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэл гэж ярьсаар мал аж ахуйн салбар, малчидтайгаа хамт хоцрогдсон нь бүсийн чуулга уулзалтаас ажиглагдаж байна?
-Тийм дутагдал бий. Мал аж ахуйг Монголоос салган ойлгох боломжгүй. Гэхдээ чуулга уулзалтаар ганц талыг баримтлахгүй гэсэн бодлоготой байгаа. Төрийн бүтцийнхээ хувьд зөвхөн ХХААХҮЯ-д хамааруулж ойлгох нь буруу юм. Малчид руу чиглэсэн боловсрол, мэргэжил олголтыг салбар яамдаар нь дамжуулан эрчимжүүлэх бодлого баримталж байна.

Мөн малчдын эрүүл мэндийн асуудлыг шийдвэрлэхээр Эрүүл мэндийн яам ажиллаж байна. Нийгмийн асуудлыг НХХЯ хариуцна. Түүнчлэн хууль эрх зүйн чиглэлээр нь ХЗДХЯ цогц байдлаар шийдвэрлэх юм. Энэ мэтчилэн ганц мал руу бус малчинд нь чиглэсэн олон ажил шийдэгдэх учиртай. Мөн төлөөлөгчдийн 50 гаруй хувь нь дээрх ажлыг гардан хийх мэргэжилтнүүд байгаа.

-Малчид өөрийн аймаг, сумынхаа брэнд бүтээгдэхүүнийг дотоод, гадаадын зах зээл дээр гаргахыг хүсч байсан. Тэгэхээр энэ талаар яамнаас ямар ажил хийхээр төлөвлөж байна вэ. Ганц мал аж ахуй гэлтгүй газар тариалангийн салбарт?
-Уламжлалт ёсоор махаа экспортолж байна. Ойрын үед үр тариа будаа, газрын шимээ экспортод гаргах эрх зүйн орчин бүрдлээ. Өнгөрсөн жил ургамлын тосны буурцагт ургамлыг Хятад руу бага хэмжээгээр экспортолсон. Мөн Дархан-Уул аймгийн үйлдвэр хараахан ашиглалтад ороогүй байгаа ч түүхий эдэд нь зориулж тариалж эхэлсэн. Түүнчлэн рабс, багсармал тэжээлийг гадаадад экспортолж байгаа. Дотоодын хэрэгцээнээс илүү гарсан зүйлийг урд хөрш рүү гаргадаг. Бид л хийж чадвал урд хөршид томоохон зах зээл бэлэн байна.

Энэ жил экспортод гаргах нэр төрлөө нэмэгдүүлнэ. Дэлхийн брэнд болсон бүтээгдэхүүнүүд тухайлбал, чацарганы ундааг экспортлохоор төлөвлөөд байна. Мөн өөрсдөө эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээ дэлхийн нийтэд таниулах ажлыг хийх юм.

Засгийн газраас ойрын хугацаанд түүхий эдээ бэлтгэхэд зориулж 100 орчим тэрбум төгрөгийн эх үүсвэрийн бонд гаргахаар болсон. Саяхан л гэхэд экспортын чиглэлээр Халх голын бүс нутгийг дэлхийн хүн ардын хүнсний дутагдалд нэмэр болох, нөгөө талаас жинхэнэ цэвэр технологийн эрүүл хүнсийг Монголын нөхцөлд гаргахаар шийдвэрлэлээ. Хэн ч гар хүрээгүй газраас нийлүүлэх боломж манайд бий.

-Ноолуурыг экспортлоод нэлээн олон жил болчихсон. Харин малчдын хүсээд байгаа ааруул, тараг, сүү цагаан идээг хэдийнээс экспортлох вэ?
-Цагаан идээ, сүүний тухайд хэдэн сая литр сүүг буянт малынхаа дэлнээс авах бололцоо бий. Гэвч бүрэн авч чаддаггүй. Хонийг өдөрт нь холбоод саадаг арга ажиллагаа бараг байхгүй болж. Унага уяж, гүү саадаг уламжлал алдагдсан. Гэхдээ эхний ээлжинд гүүний айраг, ингэний хоормог хоёрыг гадаадад том амин дэм болгож гаргахаар төлөвлөсөн ажил бий. Энэ ондоо багтаан айрагны сав баглаа боодол, бүтэц, цэвэр экологийн бүтээгдэхүүн гэдэг эрх зүйн бичиг баримтаа бүрдүүлэх юм. Эрх зүйн бичиг баримт нь их зовлонтой байгаа. Манайд бүтээгдэхүүн нь бий. Гагцхүү эрүүл экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээ олон улсын түвшинд хангаж, эрх зүйг нь бүрдүүлээд экспортлоход ихээхэн цаг хугацаа шаардлагатай бололтой.

-Айраг, ингэний сүүг экспортлоход тендер явуулж, аж ахуйн нэгжид эрх олгох уу. Эсвэл өөр байдлаар асуудлыг шийдвэрлэх үү?
-Аж ахуйн нэгжүүд өөрсдөө энэ ажлыг хөөцөлдөж байна. Жишээ нь, намрын ногоон өдрүүдээр "Монголд үйлдвэрлэв" үзэсгэлэн гаргадаг уламжлалтай. Үзэсгэлэнд оролцож буй орон нутгийнхны дунд хэний айраг исч, хэний охин өссөн байна гэдэгтэй адил шалгуур явуулдаг. Хуучин Булган аймгийн Сайхан сумын айраг хамгийн сайхан гэж Монголчууд боддог байсан бол өнөөдөр Булган аймгийн Богд сум, Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сум, Өвөрхангайн Цантын айраг гэхчлэн сайхан саамтай нутаг тодрох болсон. Улмаар тэдний дунд өрсөлдөөн бий болж, чанар чансаагаа сайжруулж байна. Сав баглаа боодлоороо ч мөн өрсөлдөнө. Тэдний хэн нь бүх нөхцлөө хангаж чадна тэр нь дэлхий нийтийн эрэлтэд гарна.

-Сав баглаа, боодлыг хэрхэн шийдвэрлэх вэ. Жишээ нь, айргийг гаргахад эрсдэл ихтэй санагдаж байна?
-Гол нь айраг гэж юу вэ гэдгийг гадныханд сайн ойлгуулах хэрэгтэй. С витамины агуулга ихтэй, амин дэмтэй, байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүн бол айраг, ингэний хоормог, сүү, мах юм. Мах ч гэсэн эмийн ургамал иддэг амьтны бүтээгдэхүүн гэдгийг ойлгуулж чадаагүй л явна. Бид ч өөрсдөө ойлгодоггүй байлаа. Харин сүүлийн үед Монголчууд махны давуу талыг сайтар ойлгох болсон. Айраг шингэн, богино хугацаанд муудах эрсдэлтэй. Тэгэхээр энэ бүхнийг нь харгалзан, сав баглааны асуудлыг шийдэх ёстой. Түүнчлэн айргийг хуурай хэлбэрээр гаргах санал ч дэвшүүлээд байгаа. Энэ бүхнийг сайтар судална.

-Монголд томоохон фермэр бараг үзэгдэхээ больжээ. 30-40 үнээтэй фермэр л харагдах болж. Тэгэхээр фермэрийг хөгжүүлэхэд төрөөс бодлого, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх шаардлагатай юм болов уу?
-Хөтөлбөр, төсөл хэрэгжүүлээд эхэлж байна. Жишээ нь, Хэнтий аймгийн Чандгана суманд 1000 үхрийн фермэр бий боллоо. Ерөнхийлөгчтэй баруун аймагт ажиллах хугацаандаа тэрхүү фермэрийн үйл ажиллагаатай танилцсан. Төв аймагт мөн адил төсөл хэрэгжиж байна. Бүгд томоохон хэмжээний биш ч гэсэн тодорхой хугацаанд хөгжих боломж нь бүрдсэн.

-Сайн үүлдэрийн мал сэлбэх цаг болсон талаар малчид ярьж байна. Энэ талаар яамнаас ямар бодлого баримталж байгаа вэ?
-Үхэр гаднаас оруулж ирэх цаг нь болсон. Манайд хар, шар тарлан гэхчлэн сайн үүлдэрийн үхрүүд хэдэн арван жил боллоо. Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд удамшил нь холдож, гарц нь ч багаслаа. Иймээс эрчимтэй, суурин нөхцөл бий болгож байгаа фермэрүүд өдөрт дор хаяж 30-40 литр сүү өгдөг үүлдэр угсаа сайтай мал оруулж ирэх нь зайлшгүй. Энэ жил "Монгол мал" хөтөлбөрт энэ чиглэлээр эдийн засгийн эх үүсвэр тавигдсан. Бид аль улсын ямар үүлдэрийн мал оруулах вэ гэдгээ тендэр зарлаж, шалгаруулна. Энэ ажил цаашдаа үргэлжилнэ.

-Хаваржилт ямархуу байна. Мал ид төллөж байна шүү дээ. Ноднингийн алдагдлаа төлчих бололцоо хэр байна?
-Амны бэлгээс ашдын бэлэг гэж энэ хавар малын тарга, хүч сайхан байна. Нийт төлийн онд оролтын байдал сайн байгаа. Мөн охин төл нь давамгайлсан. Одоогоор ийм сайхан мэдээтэй байна. Гэхдээ цаг хараахан болоогүй. Урьдчилан баярлаж, хөөрөөд байх нь зохисгүй. Ямар ч байсан энэ жил эрт ногоо идэх байх. Цас их дарсан учраас цасан доорх борго өвс их боломжийн байгаа. Бидний тооцоолж буйгаар энэ жил улсын хэмжээнд хамгийн олон мал тоологдох жил болж магадгүй.

-Газар тариалан руу сэдвээ чиглүүлье. Энэ жил хэчнээн хэмжээний ургац хураан авахаар төлөвлөөд байна вэ. Салбарын талаар шинэ мэдээлэл өгөхгүй юу?
-Энэ жил манай яамны тухайд ихээхэн онцлогтой. Сүүлийн гурван жилийн дотор төрөөс энэ салбарын хүрээнд олон чухал хөтөлбөр баталж, холбогдох шийдвэрүүдийг гаргасан. "Атрын III" аян үндэсний хөтөлбөрийг гаргаж, газар тариаланг сэргээх төрийн бодлого, үүний цаана Монголын ард түмнийг тэжээх, хүнсний хомсдолоос урьдчилан сэргийлэх бодлого явагдсан. Энэ ажил энэ намар, хавар амжилттай явагдана. Авсан, ургац, төмс, хүнсний ногоог дотооддоо, гадны зах зээлээс хамгаалах, энэ чиглэлд нь зохих ёсны урамшуулал, дэмжлэг өгөх, татварын бодлогоор урамшуулах бодлого явагдаж байна. Олон жил яригдсан үр тариаг НӨАТ-аас чөлөөлнө.

Импорт, экспортын чиглэлийн татварын хувь хэмжээн дээр бас хамгаалах, хязгаарлах бодлого явуулахаар бэлтгэж байна. Түүнчлэн тодорхой бүс нутгийг зориулалтын бүс болгон зарлах хуулийн төсөл яригдаж байна. Ашиглаж байгаа газрыг үнэт капитал болгож, хөрөнгө оруулалтаа хийж, төр, банк санхүү үнэлэх ажлыг эхлүүлэхээр ажиллаж байна. Дэлхийд хамгийн үнэтэй зүйл газар. Гэтэл Монголд хамгийн үнэгүй зүйл нь газар байх жишээтэй. Энэ бүхнийг зөв төрхөнд оруулж байж салбарын үйл ажиллагаа урагшилна.

-Тоног төхөөрөмжийн шинэчлэл гэж хүнд асуудал бий. Энэ жил шинэчлэл хэр хийгдэх вэ. Төсөвт хөрөнгө суулгасан уу?
-Тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлийг төсвийн тодотголоор хэлэлцэх байх. Одоогоор бага хэмжээний хөрөнгө бий. Өнгөрсөн хоёр жилтэй харьцуулахад төлөвлөсөн хэмжээ өндөр байсан. Төсөв батлах үед хүндрэл байсан учраас тодотгол дээр анхаарах чиглэл бий. Гэхдээ дотоод, гадаадын эх үүсвэрээс хамаараад шинэчлэл явагдаж байгаа.

Жишээ нь, олон жил орхигдсон Угтаалын сангийн аж ахуй дээр баригдсан 30 мянган тонн үр тариа хадгалах элеватор хаягдсан байсан. Үүнийг сэргээхээр хоёр гаруй тэрбум төгрөгийн санхүүжилтийг шийдсэн. Энэ асуудал шийдэгдэнэ гэдэг маань Төв аймгийн хувьд ихээхэн ач холбогдолтой.

Мөн гадны хөрөнгө оруулалттай, зээл тусламжийг зөв шийдвэл Германы өндөр технологийн 10 гаруй иж бүрдлийг Төв аймгийн сангийн аж ахуйнуудад оруулах ажил явагдаж байна. Энэ мэтчилэн хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хандлага бий. Халх голын бүс нутагт дотоодын үндэсний аж ахуйн нэгжүүд ажиллах, төсөл тооцоогоо хийчихсэн байх жишээтэй.

Л.Нинжсэмжид