Малчны хотонд нялх төлийн дуу цангинаж, хахир өвлийн хүйтнийг өнтэй давсныг дохиолж байна. Харин энэ их ажлаас түр хөндийрсөн малчид төрийн ордонд зөвлөлдөж, туршлагаа хуваалцсан. Энэ үеэр Хэнтий аймгийн Жаргалтхаан сумын Баянцогт багийн дөрвөн мянгат малчин Г.Сампил гуайтай уулзлаа.

Тэрээр ажилгүйдэл, ядуурал хэрээс хэтэрлээ гэх энэ үед улс эх орны хөгжилд өөрийн хувь нэмрийг оруулж яваа нэгэн юм. Г.Сампил гуай гурван өрхийг туслах малчнаар ажиллуулан тус бүр 200 гаруй малтай болгосноос гадна жил бүр 30 гаруй хүнийг байнгын болон түр ажлын байраар хангаж хоёр сая гаруй төгрөгийн цалин өгдөг ажээ. Үүнийг бид Бизнесийн амжилтад онцлов.

75 НАСТАЙ “ШИЛДЭГ МЕНЕЖЕР”

-Юуны өмнө мал аж ахуйн салбараас анх удаа “Шилдэг менежер”-ээр шалгарсанд баяр хүргэе. Таныг өнгөрсөн нэгдүгээр сард энэ өргөмжлөлийг гардаж авсан гэж сонссон. Таны амжилтын нууц юу байсан тухай асуултаа эхэлье?
-Баярлалаа. Юуных нь нууц байхав дээ. Би 1990 онд зах зээлийн тогтолцоонд шилжсэн үеэс мал аж ахуйн үйлдвэрлэлээр ажилласан хүн. Монголын нийгэм бүхэлдээ зах зээлд орж хүн бүр энэ өөрчлөлтийг өөрийнхөөрөө хүлээж авсан. Тэр үед хамгийн сайн мэддэг, бусдаас илүү хийж чадах зүйлээ сонгож, аль ойр байгаа салбараа түшиж амьдрах шаардлага гарсан. Тиймээс би мал аж ахуйн салбарыг сонгож, түүнийгээ түшиж амьдрах болсон юм. Хүүхэд ахуй цагаасаа аав, ээж, буурал дээдсээ дагаж мал маллаж өссөн болохоор малаа дагаж тоо толгойг нь өсгөж, сайн сайхан амьдралыг бүрдүүлж ажиллах хэрэгтэй болсон хэрэг.

-Одоо таныг дөрвөн мянган малтай гэж дуулсан. Ажлынхаа гарааг хэдэн онд, хэдэн толгой малаас эхэлж байв?
-Зах зээлд шилжих үед өмч хувьчлал болж, нэгдлийн гишүүд 10-аад мянган төгрөгийн хувьцаа авсан. Тэр үед хувьчлалаар 187 тоо толгой мал ногдож байлаа. Бог мал голдуу байсан. Би 200-гаад тоо толгой малаар зах зээлийн босгыг алхсан хүн.

-Хоёр зуун малыг хорь дахин өсгөж үржүүлэхэд бас л яггүй ажил шаардсан байх. Хэдэн онд мянгат малчин болсон бэ?
-1997 онд сумандаа анхны мянгат малчин болж байлаа. Түүнээс хойш мал сүргээ төлөөр нь өсгөх гэж хичээж ирлээ. Монголчууд мал сүргийн өсөлт төлөөр өсч, шимээр цадна гэж ярьдаг. Түүнээс хойш тооцоход дөрвөн жилд мянган малыг төлөөр нь өсгөжээ. Малчин хүн сүргийнхээ бүтцийг хадгалж явах ёстой гэж боддог юм. Тиймээс тухайн жилд малынхаа ашиг шимийг борлуулах, хүнсэндээ хэрэглэхээс эхлээд тодорхой хэмжээний зарлага гарна. Зарлагаа нөхөөд цаана нь төлөөр нь өсгөх мал нэг жилд мянга хүрээд ирэхээр төлийн цэвэр өсөлт 200- 250 байдаг юм. Би иймэрхүү маягаар ажиллаж ирсэн хүн. 1997 оноос хойш энэ аргаараа тооцоход дөрвөн жилд мянган малыг төлөөр нь өсгөсөн байх жишээтэй.

Угтаа бол малчин хүний хөдөлмөр ингэж өсч дэвших учиртай. Мөн малын буян, аав, ээж, өвөг дээдсийн буян ингэж өсч дэлгэрэх учиртай юм. Мал сүрэг малчин хүний алдар хүндийн тодорхойлолт болж явдаг. 75 нас хүрч байгаа намайг мал аж ахуйн салбараас анх удаа “Шилдэг менежер” болгосонд талархаж байна.

-Улс таны хөдөлмөрийг үнэлжээ. Хэдэн онд Алтангадас одонгоор энгэрийг тань мялаасан юм бэ?
-Энэ шагналыг би 2006 онд Ерөнхийлөгч Н.Багабандиас гардаж авч байлаа.

ГАН ДАГАЖ ЗУД БОЛДГИЙГ МАЛЧИД САЙН МЭДНЭ. ЗУДНААС ЗУГТАХ ХЭРЭГТЭЙ

-Малчин хүний ажлыг шалгаж, дүн тавьдаг зүйл бол байгаль. Сүүлийн жилүүдэд цаг агаар хүндэрснээс ихэнх аймгийн өвөлжилт хүндэрч, малчдын хот харласан. Тааруухан дүн авсан малчид хот, суурин газар бараадаж ажил хийнэ гэх болж. Танай аймагт өвөлжилт ямар болов?
-Манай нутгийн өвөл, өнтэй сайхан байлаа. Өнгөрсөн зун ч бас их сайхан байсан. Бороо хур элбэгтэй, өвс, ургамал, газрын гарц сайн байсан. Өвөл цас багатай. Зарим газраа бараг цасгүй, намраараа байж байгаад хавартай золголоо.

2009 онд цаг агаарын байдал хүндэрч улсын хэмжээгээр 13 сая мал үхсэн. Малчид ажил муутайгаасаа болж малаа үхүүлж суурин газар бараадсан гэдэг өрөөсгөл ойлголт олны дунд байдаг. Байгаль, цаг уурын өөрчлөлт Монголын мал аж ахуйд таатай бус хандсан. Малчид биднээс байгаль том шалгалт авсан. Энэ шалгалтад малчин, мал аж ахуйн салбарыг удирдаж байгаа хүмүүс ч тааруухан дүн тавиулсан гэж боддог. Салбарын яам, мэргэжлийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг Засгийн газар үнэлж, дүгнэдэг ч, байгаль түүнээс илүү байгаагаар нь дүгнэдэгчихдэг юм. Үүнээс болж алдаа оноо гарах нь бий.

Мал аж ахуйн салбарт малчдын үйлдвэрлэл явуулж байгаа бүтээгдэхүүний үнэ унаж малчид мөнгөгүй, зээл өгдөг банк ч үгүй болсон. Мөнгөгүй хүн үйлдвэрлэл эрхлэх боломжгүй шүү дээ. Тиймээс цас, зудтай тэмцдэг Монгол арга, ухаанд суралцах хэрэгтэй. Ган дагаж зуд болдгийг малчид хэнээр ч хэлүүлэлтгүй мэднэ. Зуднаас зугтах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, зудтай газраас эртхэн өнөтэй газар руу шилжиж нүүх нь чухал юм. Гэтэл малчдад саад бэрхшээл мундахгүй. Зуднаас зугтаад отроор явъя гэхээр мөнгөгүй, очих газаргүй, очсон ч хашаа хатгах боломж байдаггүй. Засгийн газар, салбарын яам малчдаа харж, хандаад сүйд болдоггүй. Сайд, дарга нар арванхоёрдугаар сараас цас орж хүндрээд ирэхээр хэдэн өвс, хивэг аваачаад өгчихнө. Тэгээд өнөөх нь “Ниргэсэн хойно нь хашгирав” гэгчээр үр дүнд хүрдэггүй. Өмнө нь зардал мөнгө гаргаад нүүлгэн шилжүүлэх, аймаг хоорондын бэлчээр нутгийн асуудлыг нь шийдээд, боломжгүй малчдадаа дэмжлэг үзүүлээд явсан бол малчид хохирол бага амсах байсан. Засгийн газар ч хэдэн тэрбумаар нь хөрөнгө мөнгө зарж, салхинд хийсгэхгүй байх байсан.

-Цас, зуданд малаа барсан зарим малчид олон тооны мал дэмий юм байна. Цаг агаарын уур амьсгалд тэсвэртэй цөөн тооны мал маллавал бидний амьжиргаанд хэрэгтэй юм байна гэж байсан?
-Мал аж ахуй өөрийнхөө жамаар хөгжиж яваа. Бид 20 сая малтай байгаад 13-ыг нь үхүүллээ гэхэд долоон сая малаар яах юм бэ. Ард түмэн баларна биз дээ. 40 гаруй сая малтай байсан тулдаа 13 сая нь үхчихээд байхад сандарч, тэвдсэн зүйлгүй байна. Тэгэхээр олон малаас үхэх нь олон ч үлдэх нь бас олон байна. Цөөн мал, фермерийн аж ахуй эрхэлсэн ажил өөрийн тодорхой орчинд хөгжинө. Төв суурин газрыг тойрсон, газар тариалан илүү хөгжсөн Төв, Сэлэнгэ, Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэтэд фермерийн аж ахуйг эрчимжүүлэх, цөөн малд илүү хөрөнгө зарж ахиухан ашиг олох боломж тэнд бүрдэж байгаа юм.

Монголын 178 мянган өрхийн 20 хувь нь ийм маягаар яваа. Харин үлдсэн 80 хувь нь уламжлалт бэлчээрийн мал аж ахуйгаа эрхэлж байгаа шүү дээ. Хэрэв мал аж ахуйдаа өөрчлөлт, шинэчлэлт хийе гэвэл мал аж ахуйн үндсэн бүтээгдэх үүнийг борлуулдаг, дэлхийн сонгодог хэдэн технологийг оруулаад ирэх хэрэгтэй. Учир нь дэлхийд алдартай итали гутал, турк нэхий дээл чинь бүгд л малын түүхий эдээр бүтсэн эд шүү дээ. Арьс ширэн эдлэлийг торго, элэг шиг болгодог тэр тоног төхөөрөмжийг Монголд оруулаад ирвэл улс эх орны хөгжилд малчдын амьдралд ч хэрэгтэй.

МОНГОЛЧУУД ТАВАН ТӨРЛИЙН МАЛЫГ НЭГ ДОР, НЭГ БЭЛЧЭЭРТ МАЛЛАДАГГҮЙ БАЙСАН.

-Малчид зунжингаа найр наадам хийчихээд, өвлийн хүйтэнд хэдэн малаа барахдаа хүний өмнөөс амьдарч байгаа юм шиг өвс тэжээл нэхээд суучихдаг гэж ярьдаг. Үүнд та ямар бодолтой байдаг вэ?
-Малчдыг шоглосон, шоовдорлосон, зарим тохиолдолд доромжилсон яриа их гардаг. Найр наадам хэссэн, юу ч хийдэггүй олхиогүй хүмүүс гэдэг. Энэ хэтэрхий өрөөсгөл ойлголт. Өнөөдрийн найр наадам дарга, бизнесийнхэн, өнөөх мөнгөтэй, мөрийтэй, бооцоотой хүмүүсийн тоглоом болж хувирсан шүү дээ. Монголын эрийн гурван наадам өөрийнхөө үндэсний шинж чанар, агуулга, уламжлалт ёс заншил, хадаг шиг нандин байх наадмын дэвжээ бохирдохын дээдээр бохирдсон. Морин уралдааныг мөрийтэй тоглоомын хэрэгсэл болгож байна. Хүн л болсон хойно малчид наадамд үрээний сүүл боож ирчихээд тоосонд нь дарагдах ч юм уу, үгүй дээ харчихъя, наадамд очъё гэсэн хүсэл хэнд ч байх. Харин тэр их олон наадам зохион байгуулдаг төрийн болон Засгийн газрын өчнөөн гишүүн байна. Тэгээд цас, зуд болохоор өнөөх хэдэн малчид руугаа муугаа чихдэг юм.

Бизнесменүүдийн бараа бүтээгдэхүүнээ борлуулдаг, аятайхан орчин бүрдүүлэхийн тулд урин дулаан болохын үед баахан наадам зарлаж, олон хүн цуглуулдаг. Энэ мэт баяр наадам хэрээс хэтэрсэн шүү дээ. Манайхан алдаа дутагдлаа хүлээж чаддаггүй. Ард түмэнд буруу байдаггүй гэдгийг ухаарах хэрэгтэй.

-Малчдын дунд газар нутаг булаацалдсан, малын бэлчээр тойрсон маргаан их гардаг. Цөлжилтөөс дайжсан малчид орон нутаг дамжин отроор нүүх гэдэг. Гэтэл газар нутаг талхлагдлаа гээд хөөж, туух, торгох асуудал их гардаг. Үүнийг яаж зохицуулмаар юм бэ дээ?
-Малын тоо толгой өссөнөөс газар, дэлхий цөлжиж талхлагдлаа гэдэг. Энэ бас туйлширч малчид руу хандсан хандлага. Гэтэл байгалийн онгон дагшин байдал, экологийн тэнцвэр, хүрээлэн байгаа орчныг бохирдуулж байгаа юм чинь уул уурхай юм. Мал аж ахуйн хувьд авч үзэх зүйл бий.

Тухайлбал, бэлчээрийн асуудалд уламжлалт бэлчээрийн аж ахуйг уламжлалт технологиор нь хөтөлж хөгжүүлэхээ орхисон. Уламжлалт бус аж ахуйг эрхлэх гэж оролдож байна. Таван төрлийн малыг нэг дор, нэг бэлчээрт малладаггүй байсан. Дөрөв, тавдугаар сард адууг богино бэлчээрийн гадна талд алсын оторт малладаг. Адууг 150-160 хоногийн хугацаанд богино хөлийн малын бэлчээрийн гарцын гадна аваачиж маллахаар бэлчээрийн даац хүндрэхгүй. Адуу, хонь ямаа, үхэр, тэмээтэй адил хивдэггүй учраас хоногт хориод цаг идэж, 3-4 цаг босоогоороо унтдаг амьтан. Бэлчээртэй хандах, харьцах энэ асуудал Монголд том онол. Энэ мэт Монгол ухаан, Монгол сэтгэлгээ орхигдсоор байна. Монголчууд шиг байгаль эх дэлхий, малаа дээдэлдэг ард түмэн дэлхийд байхгүй. Үндэснийхээ соёл, зан үйл, хэв маягаас салсан ард түмэн ямар гунигтай байдалд ордгийн сонгодог жишээ энэ.

МАЛЧДЫГ ГУРИЛТАЙ, ГУТАЛТАЙ БАЙЛГАХ ЗҮЙЛ НООЛУУР

-Ноолуурынхаа ашиг тусыг бодоод Засгийн газар ямаагаа их торддог болсон. Хурдан өсдөг ч, хүйтэнд тэсвэргүй, хэврэг амьтан гэдэг ч малчид амьдрахын эрхээр ямаа маллах сонирхолтой болж?
-Ямааг баяжихын эх, барагдахын түрүү гэдэг шүү дээ. Барагдаж, доройтохын үед ямаа үлддэг. Тэгэхээр ямаа бол улс гүрний баяжиж, дэлгэрэхийн бэлгэдэл гэж хэлж болно. Дэлхийн зах зээлд ноолуурын үнэ өсч, тодорхой төвшинд хүрэхэд Монголд ноолуураар бүтээгдэхүүн хийдэг үйлдвэр бий болсон. Хамгийн гол нь Хятадын зах зээл Монголын ямааны ноолуурыг өөрийн эрхгүй дуудсан. Бид байгаль, цаг уурынхаа шалгуурыг даасан, хэдийгээр бага ноолуур өгдөг ч гэсэн тоо толгойг нь олон болгох учраас дэлхийд үйлдвэрлэдэг ноолуурын хэмжээ нэмэгдэх болно.

Зах зээлд ноолуур болон түүхий эдийнх нь үнэ өсөхөөр өсгөхөөс өөр аргагүй. Монгол хонины 1,2 кг ноосыг бид 300 төгрөгөөр өгдөг. Тэгэхээр ийм хоёр хонь өсгөх үү эсвэл 350 гр ноолуур өгдөг ямаа өсгөх үү. Яаж ч бодсон ямаа хэрэгтэй болно шүү дээ. Хэдэн малчныг гурилтай, гуталтай байлгах зүйл чинь ноолуур.

Зах зээлд орсноос хойш бараа бүтээгдэхүүний үнийг чөлөөлсөн. Чөлөөлөх ч ёстой. Шатахууны үнэ өдөртөө нэмэгдэж, барилга, орон сууцны үнэ дагаад өссөн. Гэтэл малчдын мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үнийг төр барьсан. Ямаа өсгөсний буруу гэж байхгүй. Гэтэл бэлчээрийн аж ахуйн нөхцөлд ямаа олон талын ашигтай. Бэлчээрийн ургамал дотроос хүний эмэнд хэрэглэдэг ургамлыг чадварлаг түүж идэн өөртөө эмийн бэлдмэл бий болгон сүү, махаараа дамжуулан хүнд өгдөг. Цагаан ямааны сүү элэгний өвчинг эмчлэхэд сайн гэдэг. Хар ямааны бэлдмэл, яргуй идсэн ямааны мах олон төрлийн өвчнийг анагаах чадалтай гэдэг. Цөм үнэн. Бэлчээрт нарийн, эмийн чанартай ургамлыг хамгийн түрүүнд түүж идээшилдэг. Энд тэнд 200 гр алт хайж гол ус ширгээсэн, бэлчээр нутаг сэндийчсэн ухамсаргүй үйл ажиллагаанаас илүү хохирлыг ямаа учруулаагүй.

ХУВИЙН ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙГ УЛСЫН УДИРДЛАГААР УДИРДУУЛНА ГЭВЭЛ БҮТЭЛТЭЙ ЮМ БОЛОХГҮЙ

-Сүүлийн үед малчид хоршоолол маягаар ажиллаж байна. Энэ нь санхүүгийн чадварын хувьд ялангуяа цаг уурын хүнд байдлыг давж гарахад хувь нэмэртэй юм гэж ярьдаг. Таныг хэд хэдэн айлыг малчнаар авч ажиллуулдаг, малжуулдаг гэж сонссон?
-Хамтрах, хөдөлмөрөө хорших, нэгдэх, нөхөрлөл хоршооны хэлбэрээр ажиллах нь хот айлын уламжлалт зохион байгуулалт. Социализмын үед нийтээр нь нэгдэлжүүлж өмч хөрөнгийг нь хурааж, нэг тогооноос хооллож байсан тэр үеийн юм сэтгэлээс нь арилаагүй. Тэгээд ч малчид цаанаа нэгдэх, нөхөрлөхөд дургүй биш.

-Энэ олон тоо толгой малыг өвчингүй, эрүүл байлгахад яаж анхаарч байна вэ?
-Мал сүргийг эрүүл байлгах асуудлыг дан эм, тарианд тулгуурлах гэдэг ч юм уу шүтэх маягаар хийх нь оновчтой биш. Эрүүл байх орчныг бүрдүүлэх нь чухал. Бэлчээрийг ариун дагшин байлгах хэрэгтэй. Малыг сайн өлчирчүүлж чадвал олон төрлийн өвчнөөс хамгаална.

Би хаврын эхэн сард багтаад бог малынхаа 30-аас доошгүй хувийг төллүүлэхээр хээлтүүлгээ хийдэг. 1990-ээд оноос мал аж ахуй эрхэлж гарснаасаа хойш ганцхан удаа угаалганд оруулахад үр дүн гараагүй. Манай нутагт малын эмч, хувийн мал эмнэлэг сайн. Зарим багт хоёр малын эмч бий. Хувийн үйлдвэрлэлийг улсын удирдлагаар удирдуулна гэвэл бүтэлтэй юм болохгүй.

Малчин хувийн мал эмнэлэгтэй гэрээтэй ажилладаг. Малын эрүүл сүрэгтэн гэсэн бичигтэй бол урд, хойд хөршдөө болон нийслэлд мах, сүү, цагаан идээгээ борлуулж болно. Малын эрүүл эсэхийг тогтоолгоогүй малчид зах зээлтэй харьцах боломж нь хязгаарлагдмал байх жишээтэй. Ингэвэл малчин бүр малаа эрүүлжүүлэх асуудлаар өөрийн эрхгүй ажиллана.

-Танай хүүхдүүдээс мал маллаж байгаа хүүхэд байна уу?
-Гурван хүү байна. Зарим нь айл болоод бараг миний төвшинд очиж байгаа хүн ч бий. Бусад нь тодорхой үүрэгтэй.

-Танай аймаг мянгат малчин олонтой юу. Аймгийн удирдлагууд тань малчидтайгаа хамтарч ажилладаг уу?
-Малчдад хүрч ажилладаг төр, засгийн болон аймгийн аль ч шатны хүн алга. Жилд нэг удаа мал тоолох гэж л ирдэг. Манай аймаг 378 мянгат малчинтай. Би “Хан-Хэнтийн мянгат малчдын холбоо”- ны тэргүүн. 1997 онд энэ холбоог байгуулж байхад 37 мянгат малчин байсан. Монгол Улсад хамгийн олон мянгат малчинтай аймаг. Манай мянгат малчдын дундаас гавьяат малчин тав, улсын сайн малчин 16, 2000-аас дээш малтай 26, зөвхөн таван төрлийн мал дотроосоо хонио 1000-аас дээш толгойд хүргэсэн 68 малчин бий. Аймгийнхаа мянгат малчдын зөвлөгөөнийг хийж төрөөс хэрэгжүүлж байгаа бодлого яаж байна, махны үнийг унагаж, ноос ноолуурыг шахаж байгаа талаар төрд юу гэж хэлэх вэ гээд шийдэх асуудал их. Энэ оны зөвлөгөөнийг нийслэлд хийе, ноолуурын үйлдвэрүүдтэй танилцъя гэж төлөвлөн бизнесийн байгууллагуудтай уулзаж тохирсон.

Б.Энхтуул, Р.Оюун