УИХ-ын гишүүн З.Алтайтай ярилцлаа.

-Иргэний зориг-Ногоон нам нэгдлээ. Та эдгээр намуудын анхдугаар их хурлыг өндөрлөх тийшээ хандаж байхад орж ирээд дэмжигч гишүүн боллоо гэж  мэдэгдэл хийчихээд гараад явсан. Гишүүнээр элсэхийг зориглохгүй, харзнаж байгаа хэрэг үү?

-Энэ хоёр нам түүхэн шийдвэр гаргаж нэгдсэнд би хувьдаа баяртай байгаа. Энэ нь ч угаасаа нийгмийн захиалга. Гурван жил гаруйн хугацаанд Монгол Улсын парламент ямар ч хяналтын механизмгүй, сөрөг хүчингүй байлаа. Ингэж хяналт байхгүй явсны гайгаар парламентаас алдаа, оноотой зүйл их гарсан. Нэгэнт хууль гараад асуудлыг буруу шийдэхэд иргэд л хохирно. Парламентад сууж байгаа 76 гишүүн амь, амьдралаараа хохирох сүйдтэй зүйл байхгүй. Алдаатай зүйл оруулж ирэхэд нь засч залруулаад, тээг тавих улс төрийн хүчин байхгүй учраас ногоон гэрлээр шийдэгддэг. Гэхдээ энэ гурван жилийн хугацаанд дандаа алдаад байсан гэж бас харлуулах нь  хэтрүүлсэн хэрэг болох байх. Зөв зүйтэй зөндөө л шийдвэр гаргаж байсан ч Оюу толгойн гэрээнээс авахуулаад дараа нь амаа барих асуудал ч цөөнгүй байгаа. 2012 оны сонгууль айсуй. Энэ сонгууль болдгоороо л болно. Энэ хоёр намын нөхдүүд гардгаараа л гарна. Янаг амрагийн харьцаатай болсон учир халуун хөнжлөөсөө гармааргүй байна гээд дахиад тэврэлдээд хэвтэх юм бол Монгол Улс бүр ч хяналтгүй болно. Ийм болохгүй гэх ч баталгаа алга. Тиймээс өнөөдөр парламентад суудалтай ИЗН, Ногоон нам зориг гаргаад эвлэлдэн нэгдээд 2012 оны сонгуульд амжилттай оролцож бодит утгаар гуравдагч хүчний статустай ажиллая гэж зорьж байгаа нь маш зөв үзэгдэл. Ингэхээс ч өөр алга байна гэж би харж байгаа шүү. ИЗН-НН-ын дэвшүүлж байгаа мөрийн хөтөлбөртэй танилцсан.  Тэдний үзэл бодолтой минийх яв цав нийлж байна лээ.

-Та УИХ-д бие дааж нэр дэвшин сонгогдсон. Энэ хугацаанд аль намыг түших бол эсвэл ганц дайчин ганцаардахгүй гээд хувийн тоглолтоо хийсээр байх  уу гэдэг анхаарал татаж байна л даа. Гэхдээ ИЗН-НН-ын дэмжигч гишүүн боллоо гэж зарласан учир яваандаа жинхэнэ гишүүн нь болох нь ээ гэж тааж болох уу?

-Үүнийг үгүйсгэхгүй. Ний нуугүй хэлэхэд ИЗН-НН-д элсэх магадлал өндөр (инээв). Үндсэн хуульд  өөрчлөлт оруулах асуудал, Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль,  УИХ-ын сонгуулийн тухай хууль, Төсвийн тухай хуулийн төслүүд зэрэг том хуулиудад шинэчлэл хийх асуудал  УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэгдэх гээд хүлээгдэж байгаа. Энэ бүх асуудлыг хэрхэн шийдэхийг харзнаж байгаад би эцсийн шийдээ гаргана. Нас, намбаа бодсон ч эргэж буцаад байх цаг хугацаа ч алга даа. Одоо нэгэнт шийдвэр гаргавал түүндээ үнэнч байх ёстой гэж боддог. Ганц дайчин ганцаардахгүй гээд дараагийн сонгуульд хүч сорино гэж бодохгүй байгаа. Үзэл бодол нэгтэй, хүмүүст нь итгэдэг, эрүүл улс төрийн хүчинтэй, найз нөхөдтэй болж байж л өөрийнхөө санасан бодсоныг гүйцэлдүүлэхгүй бол ганцаараа парламентын танхимд орилоод нэмэр алга гэдгийг ойлгосон.

-Тухайн намд элсэхгүй дэмжигч гишүүн болохоор  ИЗН-НН парламентад гурван гишүүнтэй гэж үзэж болохгүй нь ээ?

-Улс төрийн намуудын дүрэмд дэмжигч гишүүн байж болно гэж оруулсан байдаг эсэхийг мэдэхгүй юм. Бараг л байхгүй болов уу даа. Гэтэл ИЗН-НН дүрэмдээ  жинхэнэ гишүүн, дэмжигч гишүүн гэж хоёр хувилбараар тусгасан байна лээ. Тиймээс би энэ удаад дэмжигч гишүүн нь болъё гэж шийдсэн. Дэмжигч гишүүн болохоор тэр намын гишүүний батлахыг авахгүй, үйл хэргийг нь дэмжээд явахыг хэлж байгаа юм. Би энэ намын дүрэм, хөтөлбөрийг 100 хувь дэмжиж байгаа. Үзэл бодлоо харилцан солилцоно, санал бодлоо  ч хэлнэ. ИЗН-НН  намд элсүүлсэн гэж хүнийг  дөнгөлдөггүй нээлттэй улс төрийн хүчин болж байна гэж харж байгаа. Заавал манай намын гишүүн бол,  дэмжихгүй бол хаалганы цаана бай гээд байхгүй. Уг нь улс төрийн намууд ийм нээлттэй болмоор байна.  Боловсролтой, чадалтай, сэхээтнүүд улс төрийн намаас айгаад дөлдөг болоод байгаа. Энэ 20 жилийн хугацаанд эрх баригч хоёр намын хэдэн бүлэглэлүүд   иддэг, уудаг, завшдаг гэдгийг яруу тод харууллаа шүү дээ.  Намд элсэхээр ийм заваан зүйл рүү гүйгээд орчихож мэднэ, энгэртээ нэг намын батлах хийчихээд л намын дарга сайхан, муухай харахад нь гөлөлзөөд, дальдчаад байх хэрэг байна уу гэж боддог хүмүүс ч цөөнгүй бий. Ингэж баригдахгүй атлаа Монголын улс төрийн амьдралд өөрийнхөө хүч нэмрийг, үзэл бодлыг, чадавхийг оруулах юмсан гэсэн хүсэлтэй намын байрны цаана яваа өчнөөн олон залуусыг ИЗН-НН  татаж том үйл хэрэг бүтээхийн тулд дэмжигч гишүүн гэж статусыг бий болгосон байх. Үүнийг зөв зүйтэй зүйл гэж бодож байгаа. ИЗН-НН 20 жилийн хугацаанд идэж, уусан, авлига авсан гэсэн заваан зүйлд хутгалдалгүй явна гэдэг нь цаг хугацааны хувьд том шалгуурыг давжээ гэдгийг харуулж байна.  Мөн зөв хүмүүс намыг удирдаж, зөв гишүүдтэй гэдгийг харуулж байгаа хэрэг. Нөгөө утгаараа энэ хоёр намын даргатай парламентын танхимд гурван жил тохой залган сууж, хэн бэ гэдгийг ялгахтайгаа болсон гэж бодож байна. Энэ хоёр нөхрийг дэмжээд явах нь зүйтэй гэж ойлгосон доо. Эхний ээлжинд би дэмжигч гишүүн болж байгаа. Магадгүй дээрх хуулиуд хэрхэн шийдэгдэх нь нэг  тийш болохоор  2012 оны сонгуулийн өмнөхөн жинхэнэ гишүүнээр элсэхийг ч үгүйсгэхгүй байна.

-Нэгэнт үзэл бодол нийлээд, итгэл үнэмшил төрсөн юм бол харзнаж байхын хэрэг байна уу. Эртхэн ороод бэлтгэлээ  хамтран базаасан дээр биш үү?

-Намд элсэх шиг амархан зүйл байхгүй. Нэг минутын л ажил.  Том хуулиуд нэг тийш шийдэгдэж, сонин зүйл болбол би бас шийдвэрээ гаргах шаардлагатай ч болох юм бил үү. Шийдвэр гаргахаасаа өмнө сайн бод л гэж өөртөө хэлээд байгаа хэрэг л дээ.

-Та С.Баяртай найз. Том улс төрийн хүчин рүү орох нь өлзийтэй гээд хүлээгээд  байгаа юм биш биз дээ?

-Эрх барьж байгаа хоёр нам руу хэзээ ч гүйж орохгүй ээ. Эрх мэдэл, албан тушаал руу шунаж гүйх сонирхол алга даа. Үүнийг танай сониноор дамжуулаад хариуцлагатай мэдэгдчихье. Дарга бол гэж амласан ч миний байр суурийг өөрчилж чадахгүй гэдэгт итгэл дүүрэн байна.

-Та хаврын чуулган эхлэхээр намыг улс төрийн гишүүнчлэлгүй болгохоор Улс төрийн намуудын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг өргөн барих гэж байгаа гэлүү?

-Энэ чуулганы завсарлагаанаар хэд хэдэн хуулийн төсөл дээр ажиллаж байгаа. Намын хатуу гишүүнчлэлийг байхгүй болгох хуулийн төслийг  хаврын чуулган эхлэнгүүт хэсэг гишүүдийн хамт өргөн барина. Намын аппаратын хүмүүс нь намынхаа ажлыг хийж улс төрөөр амьсгална биз. Жирийн иргэдийг улстөрийн заваан тоглоом руу битгий хутгаж, хайрцаглаж энгэрт нь  батлах  хийх гэж зүтгээд бай л даа. Тив дэлхийн аваргууд, урлагийн одод нь улс төрийн хоёр гол намд орж хуваагдаад л. Ийм завхрал гэж байдаг юм уу. Ичиж үхмээр зүйл Монголд өрнөж байна шүү дээ. Энэ мэт өөрчлөх шаардлагатай болсон дөрвөн хуулийн төсөл өргөн барина. Гэхдээ өнөө маргаашийн өнгөн засал хийж тоосго, плита наах биш рам, хундааматаар нь өөрчлөхөөр зэхэж байгаа.

-Ерөнхийлөгч улс төрийн намуудыг гишүүнчлэлгүй болохыг уриалж байсан. Гэхдээ эрх баригч хоёр хүчин гол цөмөө алдахыг хүсэхгүй л болов уу даа?

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж  намуудыг гишүүнчлэлгүй болгохыг уриалж байсан. Ийм өөрчлөлт оруулахад Ерөнхийлөгчийн зүгээс сайн дэмжээсэй гэж бодож байна. Улс төргүйгээр амар тайван амьдраад үзье л дээ. Улстөрчдөөр замаа заалгаж ирлээ шүү дээ, монголчууд. Одоо нэг өөрийнхөөрөө амьдардаг амьдрал руу ормоор байна. Хоёр гол нам дэмжихгүй гээд зүгээр суумааргүй байна. Ямар ч байсан хийх гэж төлөвлөснөө хэрэгжүүлэхээр хуулийн төслийг өргөн барихаар сэтгэл шулуудсан. 

-МАН-ын дарга санаачлан намуудын дарга нарыг урьж дугуй ширээний ярилцлага саяхан хийсэн. Энэ үеэр парламентыг хоёр танхимтай болгох асуудлыг хөндлөө. Та энэ талаар ямар бодолтой байгаа вэ?

-МАН, АН-ын хамтарсан ажлын хэсэг   за зүй гээд гар бариад шийдэхээр болсон сонгуулийн хуулийн  асуудлыг эргэж ярихгүй, парламентыг шууд л хоёр танхимтай болгох гээд ч байгаа юм шиг, Ардын намын дарга нь санал тавихаар нөгөөдүүл нь зүйтэй гээд тохиролцоод байгаа юм шиг  дүр зураг хүмүүсийн толгойг эргүүлж гүйцлээ.

-Тохиролцож асуудлыг займчуулах гээд байна гэж үү?

-Энэ нь миний бодол шүү. 2012 онд энэ хоёр намын аль нэг нь үнэмлэхүй олонхийн санал авах  магадлал тааруухан болсон. Иргэдийн МАН, АН-д итгэх итгэл суларсан учраас бид ирэх сонгуулиар яаж олонх болох уу, одоогийн байр сууриа хэрхэн хадгалж үлдэх үү гээд шууд тохиролцоо хийчихлээ гэж харж байгаа. Тийм учраас толгой эргүүлсэн олонхи хувилбар гаргаж, шийдсэн зүйлээсээ эргэж буцаж байна.  Энэ хаврын чуулганаар л амжиж УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульдаа өөрчлөлт оруулахгүй бол амжихгүй болно. Сонгууль болохоос зургаан сарын өмнө Сонгуулийн тухай хуульд гар хүрч болохгүй гэж хууль эрх зүйн зохицуулалт бий. Явж явж нөгөө сонгогчдыг хувааж өмчилж авчихаад,  миний худаг, тэрний гүүр гээд л, өөрийнхөө хөрөнгөөр хийчихсэн юм шиг пиардахыг илүүд үзэж байхгүй юу даа.    2008 онд сонгогдсон тойргоосоо дахин сонгогдох гэж нүхээ малтацгааж байна гэж би хардаад байгаа. Уг нь Монголынхоо эрх ашгийг боддог бол 76 нөхөр пропорциональ хувилбарыг дэмжмээр байгаа юм. Жалга довоор харах биш миний эх орон, миний Монголын ард түмэн гэж томоор сэтгэж   зорилго тавибал илүү  ажиллах бололцоо бий. Гэвч яагаад ингэж зориглож чадахгүй байгаа юм бэ гэхээр эх орон гэдгээс илүү миний эрх ашиг хөндөгдөх вий, эргээд би гарч чадахгүй бол яахав, энэ амттай зөөлөн суудлаас мултарчихвал яах юм гэсэн заваан амбийцаасаа салж асуудлыг шийдэж чадахгүй өнөөг хүрлээ. Энэ янзаараа сонгуулийн хуулийг өөрчлөх ч үгүй байх аа.

-МАХН бусад жижиг намуудтай хамтрах нь. Бас ИЗН-НН нэгдлээ.  Хэрэв пропорциональ хувилбараар сонгууль явуулбал МАН-ынхан  парламентад гурав дахь хүчин бүлэг байгуулах хэмжээний суудал авчихна гэж болгоомжлоод байгаа хэрэг бус уу?

-ИЗН-НН-д чадалтай, оюунлаг сэхээтэн олон сайхан залуучууд байна. Тиймээс гурав дахь хүчин болох шаанстай. Парламентад наймаас доошгүй гишүүнтэй болчихвол эрх баригчдыг та нар тэгэхгүй шүү найз нараа гээд гэдрэг хараад суучих боломж байна. Тиймээс болгоомжилж байгаа биз. МАН, АН-ын ланзгарууд тэнэг биш, айхтар хүмүүс учраас элдэв судалгаа хийж л байгаа. Ер нь сонгогчдын тэдэнд  итгэх итгэл үнэмшил  доогуур байна л гэж сонссон. Хүн усанд сэлж үхэхээсээ өмнө аврах арга, гарцаа хайна аа даа. Түүнийгээ сайн, муу ямар ч хамаагүй аргаар гүйцэлдүүлэхийг санаархаж байгаа  байх.

-2008-2012 оны парламентын сөрөг хүчин гэвэл С.Оюун, Д.Энхбат, та гурав. Гэвч буруу шийдлүүд гаргаад, хяналтгүй болчихоод байхад та гурав дуугарахгүй, үлбэгэр, тэмцэл хийхгүй  байгаа юм биш үү?

-Бид гурав хангалттай дуугарч байгаа. Үүргээ бол боломжийн хэмжээнд гүйцэтгэж байгаа гэж бодож байна. Алтай дуугүй суухгүй байна гэж харуулахын тулд шоудаад, Гүндалай шиг плакат барьж гүйгээд, эсвэл майк өмсч хуралд орж ирээд дөвчигнөөд байх хэрэг үү. Явуургүй, жижиг, аар саар зүйлээр шоудаж Алтай ч алж өгч байна аа гэж харуулах шиг амархан зүйл байхгүй. Ингэж  хоёрын хооронд хүмүүсийг хошгоруулах нь улс төрч хүний ядсан арга. Тэгсний оронд  бэлтгэлээ базааж түрүүчийн хэлдгээр өөрийн гэсэн командтай болж байж л нөлөөлөх юм билээ. Д.Энхбат, С.Оюун бид гурав дуугарахад бүлэг биш болохоор авч хэлэлцдэггүй. Хэрэв бид наймуулаа, бүлэгтэй бол завсарлага авч, хууль эрх зүйн механизмаар янз бүрийн тэмцэл хийх боломж нь бүрдэнэ. Одоо гуравхан гишүүн асуудалд нөлөөлөх ямар ч механизм алга шүү дээ. Зүгээр л үгээ хэлэх эрхтэй. Асуудлаа яаж илэрхийлэх нь таны хэрэг гэж ханддаг юм даа. Тиймээс үнэхээр хүч дутаж байна. Үргэлж чуулганы танхимд хашгираад, улаан туг өргөөд сэлэм эргүүлээд бужигнуулж байна гэсэн мессежийг удаа дараа өгөх нь онцгүй биз дээ. Хүмүүс надаас тийм зүйл  хүсээд байдаг юм шиг байна лээ. Гэхдээ  би хоёр дахь Гүндалай болохыг хүсэхгүй байна. Би бол Алтай. Хүн бүр өөр өөрийн гэсэн арга тактиктай явах ёстой.

-Энэ удаагийн парламент бас хамтарсан Засгийн газрын үйл ажиллагааг та хэрхэн дүгнэж  байна вэ ?

-Энэ  хугацаанд мөнгө санхүүгийн хувьд боломжийн, таатай нөхцөлтэй байлаа. Түр зуурын хямралыг эс тооцвол. Засгийн газар маш удаан, хурд муутай, зохион байгуулалт тааруухан  ажиллаж байна. УИХ ч гэсэн ялгаагүй дээ.  Асар их хэмжээний хөрөнгийг үр ашиггүй зүйлд тарааж үрэн таран хийж байгаа. Ер нь тогтолцоог өөрчлөхгүй бол байдал дээрдэхгүй юм билээ дээ. Төсвийн тухай хууль, Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль гээд хэд хэдэн суурь хуульд өөрчлөлт оруулахаар төсөл өргөн барьсныг хэлэлцэн  цэгцлээд шийдчихвэл  дараагийн парламентын үед эвэндээ ороод ирнэ. Сонгуулийг пропорционалиар явуулбал жалга довны үзэл үндсэндээ байхгүй болж, дүүргээр, сум, аймгаар сэтгэдэг гишүүдийг  Монгол Улсын, дэлхийн хэмжээгээр сэтгэхийг хүссэн хүсээгүй шаардана. Үүнийг өөрчлөөгүй цагт Баянзүрх дүүрэгтээ эсвэл Архангай аймагтаа л  төсөвт жаахан мөнгө суулгуулчихаад би үүнийг хийсэн юм шүү гэж сонгогчдоос үнэлгээ авах гэж уралддаг нь өөрчлөгдөхгүй.

-Н.Энхбаяр МАХН байгуулж ҮШН, МУНН гээд жижиг намуудыг эгнээндээ нэгтгэж ирэх сонгуульд хүч үзэх нь. Энэ нэгдэлд  ИЗН-НН орохгүй л байх. Харин МАН, тэр дундаа С.Баяр зэрэг лидерүүд ИЗН-НН-ын цаана чиглэл өгч, гуравдагч хүчний орон зайг Н.Энхбаяртангуудад алдахгүй гэж үзэж байна гэвэл та зөвшөөрөх үү?

-Тийм зүйл байхгүй байлгүй дээ. Харин Н.Энхбаяр тэргүүтэй хэдэн хүний хорсол гомдлоо тайлах гэсэн улс төрийн тоглолт Монгол орны маань бүтээсэн жаахан зүйлийг галдан шатаагаад, эвдэрч нураагаад хаячих вий гэж айдаг. Эх орноо, ард түмнээ бодсон чин сэтгэлээр бүтээж байгуулах гээгүй нь ажиглагддаг. Цаанаа явуургүй санаа л агуулж байх шиг байгаа юм. Хэн үүнийг зохион байгуулаад, санхүүжүүлээд байна гэхээр сонгуульд ялагдаж унасан, хальтирсан, бяцхан гомдол цээжиндээ тээсэн нөхдүүд байгаа биз дээ. Ард иргэдийн ядуу зүдүүг нь далимдуулаад үүн дээр тоглолт хийгээд хожих гэсэн санаархал гэж бодож байна.

Д.ДОРЖПАГМА

"Шар сонин"