Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Батболдтой уулзлаа.

 Хөгжил дэвшлийг зорьсон монгол түмний их нүүдлийн нэгэн хөтөч нь болж яваа түүний санаа бодол, Засгийн газрынх нь бодлого зорилтыг хөндөж бид ярилцав. Баахан урт ярилцлага болсон байж магадгүй. Гэхдээ хэвлэлээр тэр бүрий гараад, яриад байдаггүй Ерөнхий сайдаас асуух, сонирхох зүйл их байлаа. Уншигчид маань уйдахгүй биз ээ.

-Сайн байна уу, Ерөнхий сайд аа. Сайхан хаваржиж байна уу? Та сая Засгийн газрын хуралдаанаас гарч ирлээ. Ямар асуудал хэлэлцэж, шийдвэрлэж байна вэ?

-Сайн. Сайн байна уу? Сайхан хаваржиж байна. Сая хамгийн сүүлд Орон сууцны хөтөлбөрийн асуудлыг ярьж байлаа. Аливаа улс орон хөгжил дэвшлийг зорьё гэвэл хүнээ хөгжүүлэх таван асуудлыг шийдэх хэрэгтэй юм байна гэж би ойлгож байгаа. Нэгдүгээрт, хүнээ эрүүл байлгах ёстой. Хоёрдугаарт, өрсөлдөх, хөрвөх чадвартай боловсролтой бол гох хэрэгтэй. Гуравдугаарт, хүн ажилтай байх ёстой. Энэ талаар төр зохицуулалт хийж, дэмжлэг үзүүлнэ. Дөрөвт, хүн оршин амьдрах орон сууцтай байхгүй бол болохгүй. Тавдугаарт, ахмад настай, тодорхой бэрхшээлтэй хүмүүс тэтгэвэр, тэтгэмж халамжид байх учиртай.

Шинэ бүтээн байгуулалтын томоохон хөтөлбөрийн нэг болох Орон сууцны хөтөлбөрийг яаж хэрэгжүүлэх вэ, ямар загварыг авах вэ, тэр нь иргэдийнхээ хэрэгцээ шаардлагад нийцэж, хүрч чадах уу, үгүй юү гэдэг нь чухал. Байшин барьж болно. Борлогдохгүй бол яах юм? Тиймээс олон улсын туршлага, зарчмыг судаллаа. Сингапурт төрийн зохицуулалт их өндөр байдаг аж. Америк мэтийн өндөр хөгжилтэй орнуудад чөлөөт зах зээлийн зарчим зонхилж байна. Төрийн зохицуулалт, зах зээлийн зарчмыг хослуулж, банк санхүүгийн байгууллага, худалдан авагч харилцан үүрэг хүлээх механизмууд ч байдаг юм байна. Бид төрийн зохицуулалт өндөр байх хэлбэрийг сонгох шийдвэрт хүрлээ. Гэхдээ хавтгайруулахгүй байх ёстой. Утаа багасгах, ажлын байр нэмэгдүүлэх, орлого багатай хэсэгт дэмжлэг үзүүлэх гэх мэт бусад асуудлыг давхар шийдэхийг эрмэлзэж байна. Боломжтой, чадавхитай, дундаас дээгүүр орлоготой хэсэгт чөлөөт зах зээлийн зарчмаар хийх сонголтыг нь үлдээе. Харин дундаж, дунджаас доогуур, бага орлоготой иргэдийн сонголтод төр дэмжлэг үзүүлье.

Урт хугацааны, харьцангуй бага хүүтэй зээлийг өгөхдөө банк, санхүүгийн тогтолцоотойгоо хамжиж, хамтрах ёстой. Хүүгийн зөрөөг төр өгнө. Жилийн 06 хувиас хэтрүүлэхгүй гэж үзэж байгаа. Банкны зээл 10- 11 хувийн хүүтэй байна гэж бодоход төр тал хэсгийг нь үүрнэ гэсэн үг л дээ. Нэгээс хоёр өрөө сууц байна, нийт төлбөрийнх нь хэмжээ тэдэн төгрөг байна гэх мэтээр тодорхой хязгаарлалт тогтоох нь зайлшгүй. Энэ бол техникийн асуудал. Журам зарчим гарч таарна. Зах зээлийн зарчмаар чөлөөт сонголтоо хийж байгаа хэсэгт ч тодорхой дэмжлэг үзүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл нэгэн зэрэг зэрэгцүүлэн хэрэгжүүлнэ. Шадар сайдаар ахлуулсан Ажлын хэсэг гараад ажиллаж байна. Сая Засгийн газрын хуралдаанаар холбогдох байгууллагуудад үүрэг өглөө. 100.000 орон сууцны эхлэл энэ болно. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажил дөрөвдүгээр сараас эхэлнэ.

-Засгийн газар энэ оныг Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих жил болгон зарласан. 100.000 орон сууцны хөтөлб өр хэрэгжвэл хэчнээн хүн ажилтай болох бол?

- Миний хувьд, Засгийн газрын хувьд ч гэсэн өнгөрсөн цагийг шүүж, шүүмжлэхээ аль болох бага байлгая гэж зорьж байгаа. Түүнчлэн хэн нэгэн хүнээс юм уу, бусдаас бурууг хайдгийг ч эцэс болгох нь зөв. Мөрөөдөл ярихаа цэглэе, тодорхой ажил хийе гэж байгаа юм. Товчхондоо бол урагшаа л харъя. Реклам сурталчилгаанд цаг бага зарж, тэр хугацаагаа хийх зүйлдээ зориулъя. Ядуурал, ажилгүйдэл их байна. Энэ бэрхшээлийг гэтэлье гэвэл хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх ёстой. Тиймээс бүх салбарт хөдөлмөр эрхлэлтийг нэмэгдүүлнэ. Зөвхөн орон сууцны хөтөлбөрөөр биш. Үр дүнд нь өрх бүрээс дор хаяж нэг хүнийг ажилтай болгоё гэж бодож байна даа.

Бэлэнчлэхээс татгалзъя, өөрийнхөө боломжоор ажил хийе, бүтээе гэсэн хандлага өмнө ч байсан, одоо ч байгаа. Гагцхүү тэр нөхцөлийг нь бүрдүүлж өгөх тал дээр дутмаг хандсаар ирж. Энэ дутууг нөхөхийг бид эрмэлзэж байна. Засгийн газар, Их Хурал гээд төр засгийн төвшинд эрх зүй, санхүүжилтийн асуудлыг шийдэж, боломжийг бүрдүүлж өгч байна.

-Хавар болж байна. Монголчуудын улс төрийн идэвх сэргэдэг цаг ирлээ. Жагсаал цуглаан олширч, тэр нь Засгийн газар луу чиглэх хандлага ажиглагдаж байна л даа. Засгийн газар тэдний шахалт шаардлагын өмнө хэлэх үгтэй, бэлэн байж чадах уу?

-Ардчилсан орон юм чинь улс төрийн элдэв өнгө аяс байх нь зүйн хэрэг. Гэхдээ хавар болохоор улс төрийн идэвх сэргэдэг гэсэн ойлголтыг жаахан өөрчлөх ёстой гэж боддог. Хавар болохоор л жагсаж цуглаад эхэлдэг, элдэв тулгалт сөргөлдөөн амилдаг, сайн муугаа дуудалцдаг нь бараг үзэгдэл болоод байх шиг байна л даа. Үүнийг нийгмийн олонх тийм ч их таашаадаггүй. Жагсаж, шаардсанаараа үр дүнд хүрдэг бол өнгөрсөн 20 жилд бид урагшаа их хол явчих байсан. Хорин жилийн өмнө бидэнтэй ижил төвшинд байсан улс орнууд өнгөрсөн хугацаанд ихийг хийж чадсаныг бид харж байна. Бодлого нь тодорхой, авсан арга хэмжээ нь үр дүнтэй улс орнуудад хөгжил дэвшил иржээ. Хөрш орнууд, Булангийн орнууд, Ази Дорно дахиныхан, Зүүн Европ гээд хаанаас ч жишээ татаж болно.

Тэгэхээр хаврын идэвхжил арай өөр арга замаар илрэх ёстой. Хавар болохоор хүрзээ бариад ажилдаа гардаг болохсон. Замын, барилгын, мал аж ахуйн, газар тариалангийн гээд бүх салбарт ажил буцалж байх тийм зам руу бид алхах ёстой. Иргэд нь хөдөлмөрлөгч, бүтээгч байж чадвал улс орон хөгжинө. Сайн шүүмжилдэг, маргалддагаар улс орны хөгжил тодорхойлогдохгүй байна шүү дээ. Хөдөлмөрлөдөг, бүтээдэг байх үйл явцын сууриуд энэ хамтарсан Засгийн газрын үеэс тавигдсан. Энэ он суурин дээрээ бүтээн босгох ажил эхлүүлэх, улс төр, нийгмийн бүтээх ардчиллын шинэ соёлын эхлэл тавигдах жил болно гэж бодож байна.

-Бүтээн байгуулалтын хөтөлбөрүүд Хөгжлийн банкаар дамжиж хэрэгжинэ гэж ойлгож байгаа. Банкны үйл ажиллагаа хэдийгээс жигдэрч, үйл ажиллагаагаа эхлэх вэ?

-Өнөөдрийн хуралдаанаар бүтэц, зохион байгуулалтын асуудлыг нь шийдэж байна. Эрх зүйн хувьд асуудал нь цэгцэрсэн. Орон сууц, авто зам, төмөр зам, эрчим хүчний гэх мэт үндэсний хэмжээний том хөтөлбөрүүд Хөгжлийн банкаар дамжин санхүүжигдэнэ. Менежментийн хувьд бусад улс орны туршлагыг авч хэрэгжүүлэх ёстой гэж үзэж байгаа. 20-30 жилийн дотор үсрэнгүй хөгжилд хүрсэн улс орны жишээ БНСУ, Сингапур, Арабын Нэгдсэн Эмират гээд бидний эргэн тойронд байж л байна. Тавин жилийн өмнөх биш, энүүхэн 20 жилийн урьдах асуудлыг ярьж байна шүү дээ. Тэд төрийн зохицуулалтыг маш сайн хийж өгч чадсанд нэг нууц нь оршдог. Тэрний нэг механизм нь Хөгжлийн банк.

Бид Хөгжлийн банкны менежментийг гаднынхантай хамтарч хийе гэсэн шийдвэр гаргасан. Энэ дагуу сонгон шалгаруулалт хийгдэж, Засгийн газарт танилцуулах шатандаа орчихоод байна. Надад танилцуулснаар БНСУ-ын Хөгжлийн банк түлхүү, идэвхтэй байр суурьтай байгаа юм билээ. БНСУ-ын хөгжил дэвшил, тэдний банкны туршлагыг бид сайн мэднэ. Хамтраад ажиллахад болохгүй зүйлгүй гэж бодож байгаа.

-Тавантолгойгоос баахан мөнгө одоохон урсаж орж ирээд л, түүнээс нь хувь хүртээд, амьдрал ахуй огцом сайжраад явчих юм шигээр иргэд их энгийнээр ойлгож байх шиг байна. Чухамдаа бол ашиг хүртэх асуудал өнөө маргаашийн хэрэг биш байх. Одоохондоо стратегийн хөрөнгө оруулагч, зөвлөх банкийг сонгох ажил хийгдэж байна. Яг хэдийгээс Тавантолгойн ашиглалт эхэлж, үйл ажиллагаа нь жигдрэх вэ?

- Би их ойрын хугацааг харж байгаа. Тодорхой хэлбэл энэ жилдээ багтана. Энэ төслийг үлгэр жишээ болохуйц хийх ёстой. Манайд одоо болтол улсын үйлдвэрийн газруудын үйл ажиллагаа нээлттэй биш, хаалттай байдаг. Иргэдийн хяналт оролцоо үндсэндээ байхгүй. Үр ашиг нь ч нэлээд тааруухан. Тавантолгой орчин үеийн зах зээлийн нийгмийн харилцаанд зохицсон, дэлхийн жишигт нийцэхүйц, үлгэр жишээ компани байх ёстой. “Рио Тинто” гэдэг компани манай Оюутолгойн ихэнх хувьцааг авсан. Тэдний үйл ажиллагааных нь хүрээ ил, интернэтэд ороод харахад бүгд л байж байгаа. Энэ компанийн 19 хувийг БНХАУ-ын Засгийн газар авъя гэсэн ч Австралийн Засгийн газар зөвшөөрсөнгүй гэдэг ч юм уу, хувьцааных нь үнэ ханш ямаршуу байгааг хувьцааг нь эзэмшигч хэдэн мянга, сая хүн тодорхой мэдэж байдаг. БНХАУ-ын төрийн өмчийн том компаниуд 1990-ээд он гэхэд үндсэндээ бүрэн хаалттай, үр ашиг нь тийм ч өндөр биш байжээ. Тиймээс зах зээлийн горимд шилжүүлж, Нью-Йорк, Хонконг, Лондон, Шанхайн хөрөнгийн биржүүд дээр гаргасан. Ингэснээр тэдгээр компаниудад иргэдийн оролцоог хангах, нээлттэй байх зарчимд эерэг өөрчлөлт гарч, дэлхийд өрсөлдөх чадвартай болсон байна.

Манай Тавантолгой ийм жишгийг баримталсан компани болно. Цаашдаа “Эрдэнэт” ч юмуу бусад үйлдвэрүүд яг энэ замаар явах ёстой. Тийм ч учраас бид Монголын хөрөнгийн биржийг орчин үеийн стандартад нийцүүлэхийг зорьж, Лондонгийн хөрөнгийн биржтэй менежментийн гэрээ хийж байгаа. Дараа нь дэлхийн томоохон биржүүд дээрээс Тавантолгой руу чиглэсэн хөрөнгийн урсгалыг татах болно. Би Ерөнхий сайдын ажлыг аваад эрдэс баялгийн, эрчим хүчний, дэд бүтцийн чиглэлээр Монголын бэлгэ тэмдэг болохуйц компаниуд үүсэх ёстой гэж хэлж байсан даа. Үүний эхнийх нь “ЭрдэнэсТавантолгой” болох ёстой. Энэ жил үйл ажиллагаа нь жигдэрч ард иргэдэд очих хувь, хувьцаа, үнэ цэнэ нь тодорхой болно. Ямар нэгэн эрх ашгийн бүлгийн явцуу сонирхол, давуу эрхийн хүчин зүйл огт үйлчлэхгүй. Иргэд, үндэсний компаниудын эрх ашгийн төвшин яг адил байна. Төрийн оролцоо, хяналт 51 хувиасаа буухгүй. Засгийн газар энэ талаар хатуу байр суурь баримтлах болно.

-Тавантолгойн хувьцааг хуваарилах талаар янз бүрийн санал гардаг. Жишээлбэл компанигүй иргэн яах юм, шинээр төрсөн хүүхдэд яагаад өгөхгүй байгаа юм гэх мэт. Одоо байгаа хувилбарыг засаж, сайжруулах боломж бий юү?

-Төгс төгөлдөр юм хийхийн төлөө байх ёстой гэдэгтэй би санал нэг байна. Гэхдээ бүрэн төгс төгөлдөр юм байна гэдэг бас хэцүү. Бид өнөөдөр өөрийнхөө цаг үед л амьдарч байна. Ирээдүй, өнгөрсөн, одоо цагийн холбоосыг яаж зангидах юм гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс, хуульч, эдийн засагч, төслийг боловсруулж байгаа зөвлөхүүд гаргаж тавих ёстой байх. Янз бүрийн санал, хувилбар гарч байгааг сонсоно, анхаарна. Төгс төгөлдрийн талаарх гүн ухааны гэмээр яриа, маргаан магадгүй үйл явцыг удаашруулах нөлөө үзүүлж ч болох юм Яг одоо байгаа өгөгдөхүүн, төвшин дээрээ хамгийн боломжтой, илүү үр дүнтэй байх тэр хувилбарыг сонгож аваад ирээдүйд түүнийгээ сайжруулж төгөлдөржүүлээд явах нь зөв болов уу гэж бодож байгаа.

-Оюутолгойн төсөл хэрэгжээд эхэлчихлээ. Гэрээг нь шүүмжилсээр л байна. Ер нь энэ гэрээ хэр болсон юм бэ?

-“Эрдэнэт”-ийн гэрээг тухайн үед биднийг дэмжиж байсан системийн нөлөөн дор хийж байлаа. Тэр үед нийгэм одоогийнх шиг нээлттэй байгаагүй учраас олон нийтийн мэдэхгүй зүйл их байсан. Нэг жишээ хэлэхэд “Эрдэнэт” үйлдвэр 2003 он хүртэл одоо мөрдөгдөж буй 16-17 төрлийн татварын ихэнхийг төлдөггүй байсан. Нөөц ашигласны, газрын түрээсийн, гаалийн, ажиллах хүчний, байгаль орчны гэх мэт татваруудаас чөлөөлөгдөж, орлогын татвар л төлж байв. 2003 оноос Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуйн нэгжийн адил статустай ажилладаг болсон. Оюутолгойн гэрээ бол “Эрдэнэт”-ээс хойш хийгдэж байгаа үндэсний хэмжээний, “Эрдэнэт”-тэй харьцуулахад хэд дахин том гэрээ. Монголчууд өөрсдөө бие дааж хийж буй анхны том гэрээ. Өөрсдийн мэдлэг чадвар, гаднын зөвлөгөөг хослуулж, биеэ даасан байр суурин дээрээс хийсэн гэрээ. Гэхдээ төгс төгөлдөр болсон гэж хэлэхгүй ээ. Юуны өмнө уг ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах зорилт хэрэгжиж эхэлсэн нь гарцаагүй ололт.

Манай Засгийн газрын гишүүд мэдлэг, мэдээлэл, хууль эрх зүйн хүрээнд сайн ажилласан гэж үздэг. Харин бидний мэдлэгийн төвшин нэмэгдэх, зах зээлийн бөгөөд цаг хугацааны нөхцөл өөрчлөгдөх хэрээр цаашид сайжруулах асуудал нээлттэй. Сая бид зарим нэг өөрчлөлтүүдийг хийсэн шүү дээ. Зээлийн хүүг бууруулах, гуравдагч талд Монголын Засгийн газрын зөвшөөрөлгүйгээр зарж болохгүй байх зэргээр хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд өөрчлөлт оруулсан. Ийм зарчмаар улам сайжруулах боломжтой гэж үзэж байна.

-Монгол баялгийн хувьд асар баян орон гэдэг нь хэнд ч тодорхой боллоо. Бараг л сууж байгаа газраа ухаад л алт олж болж байх шиг байна. Цаашид уул уурхайгаа ямар зарчмаар ашиглах вэ? Олдож, гарч байвал аваад байх уу? Хоёр Толгойгоо, дээр нь нэмээд уранаа, Асгатын мөнгөө, Цагаан суваргын зэс алтаа л авъя. Бусдыг нь хөндөх шаардлага байхгүй, хойч үедээ үлдээе гэсэн яриа нэг хэсэг байсан шүү дээ?

-Засгийн газар стратегийн ордуудтай холбоотой бодлого, зохицуулалтыг хийх ёстой. Гэхдээ нөгөө талд нь хувийн хэвшлийнхэн уул уурхайн үйл ажиллагаанд нэлээд идэвхтэй оролцчихсон байж байна л даа. Өнгөрсөн 10 гаруй жилийн хугацаанд уул уурхайн лиценз олголт, ашиглалт сүрхий нээлттэй, задгай яваад ирчихэж. Сурсан, мэдсэн юм их байгаа байх. Бас алдсан алдаа, сургамж ч нэлээд хуримтлагдлаа. Хувийн хэвшлийн үйл ажиллагааг хумьж хязгаарлана гэдэг тун амаргүйг сая Урт нэртэй хууль гарсан үйл явц харууллаа шүү дээ.

Зөвхөн Засгийн газрын төсөл л хэрэгжинэ, бусдыг хязгаарлана гэвэл хэцүү. Гэхдээ засаг бодлогоо гаргаж тавих шаардлагатай. Ялангуяа стратегийн ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, тэдгээрийн дэд бүтэц, эрх зүйн нөхцөлийг бүрдүүлэх ажлыг Засгийн газар хариуцах ёстой. Эдийн засгийн эргэлтэд орсон орд газраас иргэнд юу ногдож байна, хуваарилалт нь шударга ёсонд нийцэж байна уу үгүй юү гэдэг асуудал анхаарлын төвд байх учиртай. Эхний ээлжинд томоохон бодлогын орд газруудаа зөв ашиглаж эхлээд дараа дараагийн шат руу зөв зохистой туршлага дээрээ үндэслээд орох ёстой болов уу. Нэгэн зэрэг биш тодорхой шат дараатай, бодлоготойгоор.

Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал бидэнд бий. Түүний дагуу зөвхөн Өмнөговьд биш бусад бүс, эдийн засгийн тэнхлэгүүдэд хөгжлийн үндэс суурь тавигдах учиртай. Төр засаг энэ бодлогын үндсийг гаргаж өгөх учиртай. Бүхэлд нь хөгжлийн бодлогын асуудлыг, түүн дотроо уул уурхайн ашиглалтыг эдийн засгийн бүсийн төвүүдтэйгээ уялдуулж төлөвлөлт хиймээр байна. Зах зээлийн төлөвлөлт их тодорхой байхгүй бол болохгүй. Тиймээс Засгийн газар Үндэсний хөгжил, шинэтгэлийн хороонд тодорхой үүрэг чиглэл өгч, асуудлыг боловсруулж байгаа. Ойрын үед ярилцана. Сая Эдийн засгийн форумаар хөгжлийн загварчлал, төлөвлөлтийн асуудлаар өргөн хүрээтэй ярилцлага хийж, нийгмийнхээ дуу хоолойг сонссон. Эндээс гарсан зөв санаа, сайн шийдлүүдийг тунгааж, бодлогын үндэс суурь болгоно.

-Бүрэнхааны ордыг ашиглах хэрэггүй. Бүрэн хаанаас гадна хангалттай олон орд газар байна. Хөвсгөлийг фосфориттой фосфоритгүй хөгжүүлж болно. Монголын төдийгүй дэлхийн шим мандлын нэг гол цэг болсон энэ үзэсгэлэнт байгалийг бусниулж, буртаглахгүй байя гэсэн байр суурийг манай сонин барьж байгаа. Энэ талаар таны бодлыг сонсъё.

-Сая та бид хоёрын ярьсан хөгжлийн төлөвлөлтийн асуудлын хүрээнд л яригдаж таарна. Гарцаагүй ярих асуудал мөн үү гэвэл мөн. Төрийн зохицуулалт, төлөвлөлт нь тодорхой биш байгаа учраас асуудал руу нийгмийн, мэргэжлийн, орон нутгийн, хэсэг бүлгийн, тодорхой хэвлэл мэдээллийн байгууллагын ч юм уу санаа бодол хандаж байгаа хэрэг. Урсгалаар явж байгаа бодлогоо эхлээд цэгцэлчихье. Ингэсэн цагт алийг яах нь нэн тодорхой болно. Ямрыг нь ашиглах, алийг нь хойш тавих, аль хэсгийг огт ашиглахгүй байх вэ гэдэг шийдвэрийг гаргах хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр Ерөнхий сайд нэг нөхөр ч юм уу энийг ашиглая, түүнийг болъё гэж ихийг мэдэгчийн дүрээр хандаж болохгүй.

-Хөшөөтийн орд том орд. МонЭнКо хэмээх Хятадын компани гаднын бирж дээрээс асар их мөнгө босгож байгаа нь ордын хэмжээ далайцыг харуулж байна. Бидний ойлгож байгаагаар энэ бол стратегийн орд. Хөшөөтийг стратегийн ордод багтаах асуудал яригдаж байна уу?

-Одоогоор Засгийн газар дээр стратегийн ордын жагсаалтад шинээр орд газар нэмж оруулах асуудал яригдаж эхлээгүй байгаа. Гэхдээ ер нь эрдэс баялгийн салбарын асуудлыг бүхэлд нь, цогцоор нь авч үзэхгүй бол болохгүй нь гэдэг нь тодорхой байна. Үүний шийдлийг энэ Засгийн газрын үед гаргах ёстой.

-Таны Ерөнхий сайд болонгуутаа дэвшүүлсэн Кэмб рижийн боловсролын жишиг, Евро стандартыг Монголд нутагшуулах зорилтыг олон нийт талархан хүлээж авсан. Хэрэгжүүлэх ажлын явц ямар байна вэ?

-Бусад улс орны хөгжлийн нууц юунд байна вэ гэдгийг хүн бүр л хайж, цэгнэдэг. Би бол хөгжлийн нууц хүнээ боловсролтой, мэдлэгтэй болгосонд л байна гэж хараад байгаа юм. Тийм учраас тэгж зарласан. Сургууль төгссөн хүн ажлын байран дээр гараад ирэхээрээ ажил амьдралын их давалгаанд живчихгүй, харин ч өрсөлдөж сэлж чадах чадвартай байх ёстой. Шилжилтийн үед боловсролын тогтолцоонд шинэчлэл хийх шийдэл бүрэн дүүрэн гараагүй юм байна, боловсролын салбар маань шилжилттэйгээ зууралдаад үлдчихэж, шилжсээр байгаа юм байна гэсэн ойлголт надад төрсөн. Тиймээс энэ тойргоос гарах эхлэлийг тавья, тэр нь Кэмбрижийн стандарт байх нь зөв гэж үзсэн юм. Сингапураар дахиад жишээ татъя. Тэд энэ стандартыг авч, өөрсдийнхөө онцлогт нийцүүлэн боловсронгуй болгосноор өнөөдөр Сингапурт боловсрол эзэмшсэн хүн ямар ч төвшинд, ямар ч ажлыг бусдаас дутахааргүй өрсөлдөх чадвартай хийж, үнэлэгдэж чадаж байна. Гэхдээ хадаас тэгшилж байгаа юм шиг амархан шийдчихээгүй. Нэлээд урт хугацааг зарж байж, энэ чанарын дэвшилд хүрчээ.

Бид тэр замаар явна. Өөрчлөлт хийх ажилд ихээхэн хөрөнгө, хүч, арга хэрэгсэл шаардагдаж байгаа. Юутай ч эхлэл нь тавигдсан. Кэмбрижийн их сургуультай гэрээ байгуулж, Кэмбрижийн хөтөлбөртэй уялдуулсан ерөнхий боловсролын сургуулийн хөтөлбөр боловсруулах ажлын хэсэг гараад ажиллаж байна. Удахгүй ЕБС-иуд Кэмбрижийг жишиг болгосон хөтөлбөртэй болчихно. Дараа нь хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх багш нараа бэлтгэнэ. Ямар хэлбэрээр хэрэгжүүлж, нэвтрүүлэх вэ гэдгийн тухайд лаборатори сургуулийн хэлбэрийг сонгож байгаа. Лаборатори сургуулиуд энэ стандартыг нэвтрүүлэх түшиц газар, уурхай нь болох ёстой. Ийм төвүүдийг эхлээд хотод нэг, дараа нь аймаг, дүүргүүдэд нэг нэг, цаашлаад суманд гэх мэтээр нийтийг хамарна. Эдийн засгийн чадавхи нэмэгдэх тусам боловсролын салбарт хаях үр өгөөжтэй хөрөнгийн хэмжээг улам нэмэгдүүлнэ. Хөгжлийн түлхүүр энд байгаад эргэлзэхгүй байна..

Европ стандартын тухайд гэвэл бид Европын холбоотой PCI буюу түншлэл хамтын ажиллагааны хэлэлцээр байгуулах гэж байна. Тэргүүн шадар сайдаар ахлуулсан Ажлын хэсэг гараад ажиллаж байгаа. Бидэнтэй яг адил стандарттай байсан Болгар, Румын, Польш, Чех, Унгар улсууд Европын стандартыг авсан. Ингэснээр үйлдвэрлэл үйлчилгээний салбартаа арай илүү зардал гаргаж байгаа ч эцсийн дүндээ өрсөлдөх чадвар, баталгаа, чанар нь илүү сайн болж байна. Жаахан үнэтэй тусна, гэхдээ үр өгөөжтэй байх болно. Энэ тавдугаар сард Европын холбоонд айлчилж, тэр үеэр гэрээ хэлэлцээрт гарын үсэг зурна. Гэрээ хийснээр техник эдийн засгийн туслалцаа авна.

Манайх 7200 бүтээгдэхүүн Европын холбооны улсуудад экспортлох боломжтой гэж бид хөөрөөд л байгаа. Европын 28 улсын 600 сая орчим хүнтэй, төлбөрийн өндөр чадвартай зах зээл дээр бараа бүтээгдэхүүнээ татваргүй гаргах боломжийг Европын холбоо манай ардчилсан ёс, чөлөөт зах зээлийг зорьсон чармайлтыг дэмжээд бидэнд нээж өгсөн нь үнэн. Гэтэл нөгөө хэдэн ноолууран цамцнаасаа хэтрэхгүй байна. Яагаад гэвэл бидэнд стандарт нь байхгүй, стандарт байхгүй болохоор өрсөлдөх чадвар байхгүй. Зэсийн үнэ уналаа, нүүрсний үнэ савлалаа гэвэл сандраад эхэлдэг эдийн засгийн өрөөсгөл байдлыг халъя гэвэл стандарттай болохоос өөр арга байхгүй.

Боловсролын системд л гэхэд улсын болон хувийн сургууль, хятад, солонгос, турк сургууль гээд бүгдээрээ өөр өөр стандарттай. Монголд сургууль төгсөж байгаа хүн ямар стандартаар төгсөж байгаа нь ч ойлгомжгүй. Барилгад л гэхэд хэн нэгэн хүн стандарт зохиогоод л барьчихаж байна шүү дээ. Тэр нь тэгээд нурлаа л гэнэ, шатлаа л гэнэ. Хоёрдугаар төрөхийн жишээг бид мэдэж байгаа. Засвар хийчихлээ гэсэн чинь дээвэр нь нураад уначихсан. Ямар стандартаар барихаараа тэгдэг юм бүү мэд. Нураахын тулд барих стандарт гэж баймааргүй юм. Тэгэхээр стандарттай болно гэдэг бол амин чухал асуудал. Хяналт, аюулгүй байдлыг тогтоох, авлига хээл хахуулийг устгах, хүнд суртлыг багасгах, ерөөсөө төр нийгмийн харилцааг эрүүлжүүлэх асуудлын нэг зангилаа нь энэ.

-Тавантолгой ч бас олигтой юм болохгүй нь. Гурван сайд л мэдээд байх шиг байна. Батболдын хувийн сонирхол угаасаа тэнд байсан гэсэн яриа байгаад хариулт өгөхгүй юу?

- Энэ ордыг анх 1997 онд “BHP” гэдэг дэлхийн хэмжээний том компани авсан байдаг. Уг нь бол нэлээд дээр үед нээгдсэн, тодорхой судалгаа хийгдчихсэн байсан. Монголын Засгийн газар тухайн үед Румыний, Хойд Солонгосын Засгийн газар гэх мэт олон газарт хандаж хамтарч ашиглая гэсэн санал тавьж байсан байдаг юм билээ. Тэр үед нүүрсний үнэ ханш өнөөгийнх шиг өндөр байгаагүй, дэд бүтэц хөгжөөгүй, хөрш орны зах зээл бий болоогүй зэрэг олон хүчин зүйлээс хамаарч, Тавантолгойг ашиглах төсөл явж өгсөнгүй. Ингээд “BHP” орж иржээ. Гэтэл дээрх шалтгаанаар бас л ашиггүй байсан учраас лицензийг нь 1998 онд буцаагаад өгчихсөн юм. Уг лицензийг Монголын “Майн инфо” гэдэг компани авчихаад хөдөлгөх гэсэн боловч чадал тэнхээ нь дутаж. Ер нь бол “BHP” чадаагүй юмыг Монголын нэг компани чадна гэдэг боломжгүй л дээ. Тэгээд манай “Алтай холдинг”-д хамтаръя гэсэн санал тавьсан. Нэг их том юм санаж, ашиглаж эзэмших тухай яриа байгаагүй. Лицензийн төлбөрийг нь хамтраад хийе, яваандаа ашиглах асуудал хөндөгдөх байх л гэж байсан. Тэр залуучуудыг би их үнэлж хүндэтгэдэг юм. Гадагш нь зарчих боломж байсан боловч тийм амин хувиа хичээсэн байдлаар хандаагүй, үндэснийхээ компанид санал тавьсанд нь баярладаг.

Ингээд 1999 оноос манай хоёр хамтрахаар боллоо. Гэхдээ хэрэгтэй ашигтай гэдгийг нь мэдэж байсан ч яаж ашиглах аргаа олохгүй, мэдэхгүй л байлаа. Зах зээлийн нөхцөл ашиггүй хэвээрээ байгаад байдаг. Харин 2000 оноос хойш нүүрсний зах зээл сэргэх хандлага гараад ирэхээр үндэсний хэд хэдэн компани бидэнтэй нэгдэж, хамтарсан.

Миний оролцоо тэнд байснаар энэ орд гадагшаа зарагдсангүй. Энэ бол бодит үнэн. ОХУ-ын Ерөнхий сайд М.Фрадковын манай улсад хийсэн айлчлалын үеэр О.Дерипаска тэргүүтэй том бизнесменүүд, “Северсталь” гэх мэтийн томоохон компаниуд санал тавьж, худалдаж авъя гэж байлаа. 51 хувийг нь төрдөө өгчих. 25 хувийг нь Оросын компаниуд авъя. 24 хувийг нь та нар өөрсдөө ав. Бид өөрийн эзэмших 25 хувьдаа зохих хэмжээний төлбөр, урьдчилгаа төлье гэж нэлээд их хэмжээний мөнгөний тоо хэлж байлаа, тэд. Тухайн үеийн ашиг хонжоогоо бодоод зарчихсан бол, тодорхой хувийг нь эзэмшээд ч юм уу явсан бол ямар ч хууль эрх зүйн зөрчил байгаагүй. Хуульд стратегийн ордын 51 хувь нь төрийн өмч байна л гэж байгаа шүү дээ. Гэхдээ бид, манай “Алтай холдинг” асуудалд тэгж хандаагүй. Энэ бол үндэсний хэмжээний асар том орд байна, төр, ард түмэн мэдэх нь зөв л гэж үзсэн. Тиймээс лицензийг нь худалдаагүй. Хөршийн болон гуравдагч орны компаниуд асар их хэмжээний үнэ төлбөр санал болгож байхад охиноо хадамд гаргахгүй гэж байгаа эцэг шиг харамлаад л, лицензийн төлбөрийг нь төлөөд, бас техник эдийн засгийн тодорхой хэмжээний үндэслэл, төслийг нь хийгээд байгаад байсан. Нэг хүрз нүүрс ч аваагүй.

Эцэст нь төрдөө өгсөн. Оролцогч Монголын компаниуд гаргасан зардлаа нөхөж авъя, гэхдээ мөнгөөр биш, тодорхой хэмжээний газрыг Тавантолгойн ордын хажууд эзэмших маягаар авъя гэсэн санал тавиад тухайн үеийн Засгийн газар зөвшөөрсөн. Ухаа худаг бол Тавантолгойн орд газрын нийт талбайн дөрвөн хувьтай л тэнцэнэ гэж яригддаг шүү дээ. Ухаа худагийг ашиглах болоход “Алтай холдинг” тэнд хөрөнгө оруулалт хийж, ашиглах улс төр, эдийн засгийн сонирхол байхгүй ээ, гаръя гэж “Энержи ресурс”-ийнхэнд хэлээд, өөрийн хувиа үндэсний компаниудад зараад, татвараа төлөөд гарсан баримт нь байгаа. Ингээд өгчихсөн хэрнээ одоо Ерөнхий сайд байгаа миний бие өөрийнхөө ашиг сонирхолд нийцүүлээд авч ашиглана гэвэл энүүн шиг утгагүй юм байхгүй. Өмнө нь хуулийн дагуу эзэмшээд аваад явчихаж болох байсан юмнаасаа татгалзчихаад одоо хууль зөрчиж оролцоно гэдэг эрүү саруул ухаанд бол огт ойлгогдохгүй шүү дээ. Тавантолгойг тунгалаг, ил тод, нээлттэй компани болгоно гэдгээ би дээр хэлсэн. Хувьцааг нь шударгаар хуваарилахын зэрэгцээ, олон нийтийн хяналтад бүрэн байлгана.

Тавантолгойн хувьцааны ашиг, менежмент яаж явж байна гэдгийг 2.8 сая монгол хүн хянана. Өөрийнхөө юмыг эзэн нь мэдэж байх ёстой шүү дээ. Ард түмэндээ хэтэрхий их таалагдах гэсэн зарим хэсэг энэ ордыг 100 хувь ард түмэнд өг, энэ тэр гэж хийрхдэг. Хэрвээ ингэвэл ямар ч үнэ цэнэгүй болохоос өөр өөрчлөлт гарахгүй. Үнэ цэнэтэй байлгахын тулд 51 хувийг нь төр мэддэг, иргэд өөрсдөө хувьцаагаа оруулчихсан, хөрөнгийн зах зээл дээр үнэлгээ нь бодитой байх ийм төслийг Ерөнхий сайдын хувьд би хариуцаж хийнэ.

-Нэгэнт иймэрхүү сэдэв хөндөгдөнийх, Таны нэрийг холбож ярьдаг “Чингис” зо - чид буудал, Бороогийн алт ны ордын асуудлаар тайл барыг тань сонсмоор байна…

-Асуултад хариулахын өмнө өөрийнхөө тухай хэдэн үг хэлье. Боловсрол олох, ажлын дадлага туршлага суух, бизнес эрхлэх, төрд алба хаших гээд аль ч цагт надад их сайхан боломж нөхцөл тохиож байсан хувь заяандаа би баярладаг. Москвад Олон улсын харилцааны сургууль төгсөж ирээд тэр үеийн Эдийн засгийн гадаад харилцаа, хангамжийн яаманд ажилд орсон. Тэнд зургаан жил ажиллах хугацаандаа төрийн ажлын дадлага туршлага олж, завсарт нь бас Англид мастер хамгаалсан. 1992 оноос хойш хувийн секторт орж, найман жил ажилласан. 2000 оноос төрийн ажилдаа эргэж орсон. Бизнес хийж байхдаа би бизнесээ л хийж байсан. Улс төрд орж ирээд төрийн ажлаа л хийсэн. Төрийн ажил, бизнесийн ажлыг би хэзээ ч хольж хутгаж байгаагүй. Ийм байж болохгүй гэдэг зарчмыг би барьсаар ирсэн. “Чингис” зочид буудлын хувьд социализмын үеийн сэтгэлгээгээр, ЭЗХТЗ-ийн ор нуудын том том хурал хийж байх зориулалтаар төлөвлөсөн том танхимуудтай, ашигтай талбай багатай, бусад ижил төрлийн буудлаасаа орлогын хувьд ч илүү гарахааргүй барилга байсан. Тухайн үеийн Засгийн газраас гаднын хөрөнгө оруулагч хайсан боловч ашиг багатай болохоор авах газар олдохгүй, 1991-1993 оны хооронд хаягдчихсан байсан юм. Тэгээд үндэсний компаниудын дунд тендер зарласан.

Тендерт манай “Алтай трейдинг” компани оролцож, 65 хувийн гүйцэтгэлтэй, тоногдож хулгайлагдсаар бараг балгас болчихсон барилгыг авсан нь үнэн. Аваад барилгын ажлыг дуусгаж, үйл ажиллагаанд оруулсан нь ч үнэн. Ажилд оруулаад төлбөр татварыг нь улсад бүрэн төлсөн нь ч баримтаар байгаа. Бусад буудлуудын хувьчлалтай харьцуулах юм бол хэдэн арав, зуу дахин өндөр үнээр авсан. Хаягдсан барилгыг аваад дуусгаж, төрд төлөх ёстой төлбөр тооцоог нь бүрэн хийж, олон зуун хүнийг ажлын байраар хангаж байгаа тийм л объект. Хэрвээ зөв ойлгох юм бол хэрэгтэй, шударга зүйл хийгджээ гэдэг нь ойлгогдоно. Хаягдсан барилгын жишээ бий шүү дээ.

Аравдугаар хорооллын спорт комплекс байж л байна. “Чингис” зочид буудлын хувь заяа тийм замаар орохоос бид аварсан. Ер нь бол хийж бүтээсэн зүйлийг дагаж л шүүмжлэл өрнөдөг юм шиг байгаа юм. Юу ч хийхгүй байвал юу ч ярихгүй шүү дээ. Бороогийн ордыг 1960-аад юм байна лээ л дээ. Гэхдээ тэр үед ашиглах нөхцөл нь бүрдээгүй байж. 1990-ээд оны эхээр “Моррисон Кнудсен” хэмээх Америкийн компанид өгсөн. Энэ компани манай IV цахилгаан станцын өргөтгөл энэ тэрийг хийсэн маш компани. Тэд хэсэг хугацааны дараа буюу 1994 онд энэ төсөл одоохондоо эдийн засгийн хувьд үр ашиггүй юм байна гэж үзээд манай Засгийн газарт буцаагаад өгсөн байдаг юм. Яагаад гэвэл 2003 оныг хүртэл алтны үнэ их бага, дэлхийн зах зээл дээр нэг унци нь 250-300 долларын хооронд хэлбэлзэж байж.

2003 оноос хойш нэмэгдсээр одоо 1000 гараад явчихлаа. Нөгөө талаар ордын алтны агууламж харьцангуй бага байсан юм билээ. Нэг тонн хүдэрт 3.0 грамм алт байх тийм агууламж бол бусад ордтой харьцуулахад хэд дахин бага гэсэн үг. Унци нь 320 доллараас доош байх юм бол ашиггүй гэсэн тооцоо тухайн үед гарч байжээ. Улмаар 1996 онд нээлттэй тендер зарлагдаж, үндэсний дөрвөн компани, зарим нэг гаднын компани оролцсоноос манайх буюу “Алтай трейдинг” авсан. Аваад “Алт” хөтөлбөрийн хүрээнд ажил болгох гэхээр алтны үнэ өсөөгүй, ашиг багатай байсан тул гаднын хөрөнгө оруулагчийг татаж оролцуулах хэрэгтэй болсон. Бидэнд үнэнийг хэлэхэд тийм ордыг үйл ажиллагаанд оруулчих хэмжээний хөрөнгө ч байсангүй. Гаднын буюу Канад, Австралийн тэр хөрөнгө оруулагч 80 гаруй сая долларын хөрөнгө оруулсан. Манайх зөвхөн орд газраараа хувь оруулж, яваандаа эзэмших хувь маань 5.0 хувь болсон. 15 жилийн өмнөх бизнесийн орчин, хууль эрх зүйн нөхцөл одоотой харьцуулбал шал өөр. Ердөө тавхан хувьтай учраас “Алтай трейдинг” олборлолт ашиглалтын үйл ажиллагаанд үндсэндээ огт оролцоогүй.

Ногдол ашиг ч хүртээгүй, өнөөх таван хувиа тэдэнд худалдсан. Төлөх ёстой татвар төлбөрөө бүрэн хийсэн. Харин Канадын тэр компани тухайн үеийн “Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай” хуулийн дагуу хөнгөлөлт эдэлсэн байдаг юм. Тэр хуулиар буюу Тогтвортой байдлын гэрээгээр 2.0 сая доллараас дээш хөрөнгө оруулсан гаднын компани орлогын албан татвараас эхний гурван жилдээ 100 хувь, дараагийн гурван жилдээ 50 хувь чөлөөлөгдөх ёстой байсан юм. “Алтай трейдинг” хувиа зараад, татвараа төлөөд гарсан нь тусдаа асуудал. Гэтэл үүнийг хольж хутгах гээд байдгийн учрыг би олдоггүй юм.

-МАХН гэсэн нэрийг өөрчлөх тухай яриа олон жил дуншсаны эцэст Таны үе дээр хийгдлээ. Ярьсан ч хийхгүй яваад байсан нь тодорхой хэмжээний эрсдэл байна гэж үзсэнийх байх. Та, таны нөхөд эрсдэлээ тооцсон уу, эрсдэлээс болгоомжлоогүй юу?

-Эрсдэлгүй юм гэж амьдралд байхгүй л дээ. Эрсдэлгүй амьдаръя гэвэл юу ч хийхгүй зүгээр сууж бай л гэсэн үг. Гэхдээ эрсдэл хийж байна гээд байгаагаа нураагаад байвал болохгүй. Чиг хандлага зөв гэдгээ мэдрэх, тооцоо судалгаа үндэслэлээ сайтар гаргах учиртай. Бүгдээрээ ярьж буруугүйг тогтоож, олонхийн байр суурийг баримталбал эрсдэл тэгж айгаад байх зүйл биш. Дийлэнх олонхийнхоо санаа бодолд захирагдаж явдаг нь ардчиллын нэгэн үнэ цэнэ. Үзэл бодлын зөрөө байж болно оо. Гэхдээ олонхдоо захирагдах ёстой. Бүр эсрэг тэсрэг санаа бодолтой нь өөрийнхөөрөө амьдарч ч болно. Манай нам нийгмийнхээ ардчилалтай хамт ардчилагдаад, шинэчлэгдээд, түүх уламжлал, ахмад, дунд, залуу үеийнхээ хэлхээ холбоосыг зангидаад явж байгаа улс төрийн хүчин. Шинэчлэгдэж чадаж байгаа нь дотоод ардчилалтай байгаагийн шинж. Ардчилалтай намаас орж гарах, зарим хэсэг нь бүрмөсөн орхиод шинэ нам байгуулах энэ тэр нээлттэй асуудал шүү дээ. Нэг зүйлийг хэлэхэд манай намын гишүүд энэ өөрчлөлтийг бүрэн дүүрэн дэмжиж хүлээж авсан. Манай намын Бага хурал, Удирдах зөвлөлийн гишүүд хөдөө орон нутагт, намын анхан шатны байгууллагууд дээрээ сая очиж ажиллахад энэ байдал тодорхой байна. Намын нэр сольсонтой холбоотойгоор ямар нэгэн эрсдэл гарах, нам 2012 оны сонгуульд хүссэн үр дүндээ хүрэхгүй бол намын даргын хувьд хариуцлагыг хамгийн түрүүнд хүлээнэ гэдгээ би Их хурлын индэр дээрээс гишүүддээ хандаж хэлсэн. Саяхан намын бат илэрхийлэхээ солилоо. Энэ үеэр намын гишүүдийн тоо эрс нэмэгдэж байгаа нь бидний өөрчлөлтийг иргэд дэмжиж байгаагийн нэг илрэл мөн. Цөөн тооны хүн гарч байгааг яриад байгаа хэрнээ орж байгааг нь ярихгүй, анзаарахгүй байна л даа.

-Арав гаруй мянган хүн шинээр элслээ гэж ярьж байсан байх аа?

-Арав биш ээ, хорь гарч байгаа байх. 90 жилийн ойн хоёр гуравхан хоногт л гэхэд 3000 гаруй гишүүд шинээр орсон байна лээ. Тэрний өмнө 14.000 гэсэн тоо байсан.

-Гарсан нь 269 бил үү?

-Албан ёсоор гарсан нь 269. Илүү олон хүн гарсан гэж ярьж байгаа. Тоо баримтад л тулгуурлах хэрэгтэй шүү дээ. Шинээр элсэгчид цаашдаа ч нэмэгдэх хандлагатай байна. Үзэл бодлын зөрүү, хувь хүний элдэв асуудлаас болоод намаас гарсан, түдгэлзсэн хүмүүс буцаж орж ирж байна. АИХ-ын дарга байсан Ж.Гомбожав гуай намдаа эргэж ирлээ. Бавуугийн Лхагвасүрэн гуай надтай уулзаад “Би намдаа эргэж орно оо” гэсэн. Ойрын үед нэлээд хэдэн хүн, тэр дотроо төр нийгмийн томоохон зүтгэлтэн хүмүүс эргэж орохоор саналаа тавиад байгаа.

-Намаас гишүүн нь гарч, өөр нам байгуулж болох байх л даа. Гэтэл тэрийг нь танай намын дарга байсан, энэ намаас дэвшиж Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, Ерөнхийлөгчийн албан тушаал хашиж байсан хүн толгойлоод, санаачлаад явж байгаад Та хэрхэн хандаж байгаа вэ?

-Шулуухан хэлэхэд ойлгохгүй л байгаа. Ардчилсан нийгэмд өөрийнхөө жам ёсны эрхийг эдлээд гарна аа гээд гарч байгааг нь хүндэтгэх хэрэгтэй ч Н.Энхбаяр дарга гараад явж байгааг ойлгохгүй байгаа. Яагаад ийм ойлгомжгүй алхам хийснийг нь өөрөөс нь асуувал дээр байх.

-Та 2-3 удаа уулзсан гэсэн. Юу ярьж байх юм бэ?

-Та нартай зарим асуудлаар үзэл бодлын зөрөөтэй байна аа л гэж байна лээ.

-Ер нь бол таныг улс төрд хөтөлж оруулж ирсэн хүн Энхбаяр гуай мөн үү?

-Намайг бизнес хийж байгаад шууд улс төр лүү ороод ирсэн юм шиг төсөөлдөг юм шиг байгаа юм. Би сургууль төгсөөд төрийн албанд 6-7 жил ажиллаж байсан тухайгаа дээр хэлсэн. Тэрний дараа бизнесийн салбарт 7-8 жил хүч үзсэн. Тэр үедээ улс төрийн идэвхтэй байр суурин дээр байсан. Дундаж давхарга зонхилсон нийгэм илүү хөгжин дэвших боломжтой, илүү аз жаргалтай нийгэм байдгийг Герман, Швед, Канад, Норвеги гэх мэтийн нийгмийн чиг баримжааг орхигдуулаагүй, төрийн зохицуулалт давамгайлж байгаа улс орнуудын жишээ харуулж байна. Энэ тогтолцоог би зөв гэж боддог. Энэ чиглэлд миний үзэл баримтлал бүрэлдсэн гэж хэлж ч болох юм. Ийм үзэл баримтлал 2000 онд дэд сайд болоод л бий болчихсон юм биш л дээ.

Би 1995-1996 оноос эхлээд улс төрийн үйл ажиллагаанд оролцож ирсэн. Л.Түдэв гуайн охин Дарьбумтай би хамт ажиллаж байлаа. Тэр хүн намайг анх МАХН-ын дэргэдэх залуучуудын байгууллагын үйл ажиллагаанд татан оролцуулж байлаа. Л.Түдэв гуай ч урьж уулзаж байсан. Нэг удаагийн залуучуудын байгууллагын хурал дээр У.Хүрэлсүх даргатай танилцаж байснаа санаж байна. 1996 оны сонгуулийн дараа МАХН-ын талыг баримтлагч компани гэгдэж, бас жаахан нүд үзүүрлэгдэх байдалд хүртэл орж байсан. Намынхаа улс төрийн үйл ажиллагааг дэмжиж, амаргүй бэрхшээлтэй байх үед нь тодорхой хэмжээний дэмжлэг үзүүлж байв. 1997 онд Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын шинэ жилийн арга хэмжээн дээр талийгаач Л.Энэбиш гуайтай нэг ширээн дээр хамт сууж таарлаа. Энэбиш гуай “Тэвдэж явахад тэвнээр тусал гэдэг юм даа, хө. Намыг дэмжээд нэг томоохон хөгжмийн аппарат хэрэгсэл аваад өгчихөөч. Үзэл суртлын, олон нийтийн арга хэмжээ явуулах юмгүй болчихлоо” гэлээ. Тэгэхээр нь нэлээд том, гудамж талбайд арга хэмжээ явуулахад шаардлагатай хөгжмийг 1998 оны зун хандиваар өгөхөд Л.Энэбиш гуай, Ө.Энхтүвшин, С.Баяр, Н.Энхбаяр дарга, талийгаач У.Уламбаяр нар хамт хүлээж авч байсан. Одоо энэ Энхбаярынх гэгдээд байгаа “Зууны мэдээ” сониныг гарч эхлэхэд санхүүгийн дэмжлэг бас үзүүлж байсан. Бас улс төрийн намуудын үйл ажиллагааг идэвхжүүлэх, өөрсдийн дуу хоолойг нэмэрлэх зорилгоор хэсэг залуучууд нийлээд нам бусчуудын хөдөлгөөн байгуулж байлаа. Ц.Мөнх-Оргил гишүүн, Танхимын С.Дэмбэрэл, би гэх мэт хүмүүс тэнд нэгдэж байсан юм. Тэр үед би намд элсээгүй байсан үе. Намын үйл ажиллагааг идэвхтэй дэмждэг энэ нөхдийг татаж, дэмжиж ажиллах нь зүйтэй гэж тухайн үеийн намын удирдлагууд үзээд Н.Энхбаяр, Л.Энэбиш, Ө.Энхтүвшин, С.Баяр дарга нар бүгдээрээ сууж байгаад уулзаж байсан. Үүнд нь би одоо ч талархалтай ханддаг. Ё.Отгонбаяр, Ц.Мөнх-Оргил, би гэх мэт олон залуус орж ирснээр намын үйл ажиллагаанд шинэ өнгө аяс, арга барил бий болгоход тодорхой хувь нэмэр болсон байх гэж боддог. Хэн нэгэн хүн хөтлөөд л, түүнд нь хөтлөгдөөд л явж байсан гэж хэлэхэд хэцүү л дээ. Ерөөсөө энэ нийгмийн харилцаа чинь хүн хоорондын харилцан хүндэтгэл дээр тогтдог гэж би боддог юм шүү дээ.

-Одоогийн намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга У.Хүрэлсүх та хоёрын харилцаа ямар байдаг вэ? Хүрэлсүх нь намын даргынхаа үгэнд орохгүй, дураараа аашилдаг, нэг талд нь У.Хүрэлсүх, Шадар сайд М.Энхболд хоёр суучихаад Батболдыгоо буланд шахчихдаг гэсэн яриа гадуур байх юм байна шүү дээ?

-Намын үйл ажиллагаа дүрмийнхээ дагуу л явдаг. Нам дүрмээрээ ажиллах ёстой гэж би үздэг. Намын дарга гаргах шийдвэрээ гаргаж, хийх ёстой ажлаа хийж байгаа. Энд ямар нэг зөрчил, гажуудал огт гараагүй, гарах ч үгүй. Яагаад гэвэл манай нам өөрийн гэсэн түүх уламжлалтай, зарчимтай, манай намын бодлого, боловсон хүчний нэг давуу тал үүндээ байдаг. Хүрэлсүх даргын хувьд энэ шалгуурыг бүрэн дүүрэн хангаж ча даж байгаа, эрч хүч тэй, намын лидер боловсон хүчний нэг. Хувь хүний хувьд зарим үед, тодорхой нөхцөл байдалд байр сууриа шулуухан, хатуухан хэлбэрээр илэрхийлэх үе байдаг л даа. Түүнийг нь дөвийлгөх, хэвлэлийн сенсаац сэдэв болгож хөөсрүүлэх оролдлого байх юм байна шүү дээ. М.Энхболд даргын хувьд нам дээрээ ч, Засгийн газарт ч миний түшиг тулгуур болж, санаа сэтгэлээ бүрэн ойлголцож, бие биенийг дэмжиж, нөхөж ажиллаж байгаа хүн. Ерөөсөө намын удирдлагын хүрээнд ямар нэгэн зөрөөтэй бөгөөд зөрчилтэй асуудал огт байхгүй.

-Таныг нэлээд зөөлөн аядуу байр суурьтай хүн гэсэн дүгнэлт байдаг. Олон нийтийн зүгээс намын дарга, Засгийн газрын тэргүүн хүн хааяа захиргаадчихдаг, зандарчихдаг байх ёстой гэсэн уламжлалын ч юм уу шаардлага тавих нь бий. Нөгөө талаар төрийн байгууллага, өндөр дээд албан тушаалтанд тооцох хариуцлага чанга байх ёстой гэдэг. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Би өөр бодолтой байдаг шүү. Дарга байхаар бужигнаад л, гараад явахаар нь нам жим болчихдог, дарга чангахан дуугарахаар яралзтал ажиллаад, дуулгавартай гүйцэтгэгчийн царай гаргаад байх арга хэлбэр буруу гэж боддог. Үүрэг хариуцлагатаа л эзэн бай. Өөрийнхөө хариуцсаныг ямар нэгэн даргын ташуургүйгээр хийж л байх ёстой. Хариуцлага хүлээх, хүлээлгэхийн тухайд асуудлыг арай өөр өнцгөөс харах ёстой. Тогтолцооных нь хувьд янзлах ёстой зүйл бий. Төрийн албанд меритократын буюу карьерийн тогтолцоог оруулах нь зөв гэж би үздэг. Гэнэт нэг нөхөр гарч ирээд яамны газрын дарга болдог, ялсан намын сайдын ойрын хүн албан тушаалын шатаар алгасч харайдаг, эсвэл тодорхой эрх ашгийн төлөөлөл болчихдог энэ гажуудлыг арилгах ёстой. Төрийн албаны шинэчлэл урагшилж байгаа ч гэсэн зөрчил байна аа. Яаманд наад зах нь таван жил ажилласан хүн газрын дарга болох ёстой. Үүнийг нь хуульчилж өгөх хэрэгтэй. Түүнтэйгээ хариуцлагын асуудлыг давхар уяж өгөх нь зөв болно. Карьерийн тогтолцоон дээр байгаа хүнд бүх зүйл тодорхой байна. Анх төрийн албанд орох асуудал нь сонгон шалгаруулалтаар хийгддэг, цаашаа ажилласан жил, туршлага, чадвараараа дүрэм журмынхаа дагуу албан тушаалын шатаар өгсдөг болох нь зүйд нийцнэ. Энд бас л стандарт хэрэгтэй. Төрийн алба, төрийн албаны харилцааг стандартад оруулах ёстой. Гэхдээ тогтолцооны өөрчл өлтийг хүлээгээд суулгүйгээр хариуцлага тооцох, өөрчилж солих асуудал байна аа. Ажил аваад нэг жил гаруй болж байна. Яамд, хөдөө орон нутгаар нэлээд явлаа. Бодлого зорилтоо тодорхойллоо. Түүнийг хэрэгжүүлэх үйл явцад хэн нь яаж хандаж байна, аль нь хариуцлагагүй, чадваргүй байна гэдэг нь ил болж эхэллээ. Гарч байгаа дүгнэлтийг үндэслээд хариуцлага тооцох шаардлага гарч байна. Тэгэхээр ойрын үед хэд хэдэн салбарууд дээр энэ асуудлыг ярина.

-Та санамсаргүй байдлаар Ерөнхий сайд болсон хүн. Өмнөх Ерөнхий сайд биеийн эрүүл мэндийн шалтгаанаар ажлаа өгөх болоод Танд санал тавьснаар шийдэгдсэн. Тэр үед юу бодогдож байв? Нөгөө талаар С.Баяр даргын нөлөөн дор таныг байдаг гэх нь ч бий. Намыг ч, Засгийг ч хэрэг дээрээ С.Баяр л өөрийнхөө гарт барьж байна гэж бичдэг…

-Танай хэвлэлийнхний хардлага л даа. Өмнөх Ерөнхий сайд ажлаа өгөх болохдоо намайг сонгосон нь тохиолдлынх биш болов уу. Би яамны жирийн мэргэжилтнээс хэлтсийн дарга, дэд сайдаас сайд хүртэл алба хашсан, бизнесийн хүрээний туршлагатай, эдийн засгийн гадаад харилцааг хариуцдаг Үйлдвэр худалдааны сайд, гадаад бодлогын асуудал хариуцдаг Гадаад харилцааны яамыг толгойлж, төрийн албыг төвшин төвшинд нь хийсэн, тодорхой хэмжээнд бэлтгэгдсэн хүн болов уу гэж боддог юм. Өөрийгөө магтаж байгаа хэрэг биш шүү. Тэдгээрт хуримтлуулсан туршлага маань төрийн энэ өндөр албан тушаалыг хашихад чухал хөшүүрэг болж байна.

Ерөнхий сайдаар томилогдоод хэлсэн үгэндээ би гол зорилгоо тодорхойлсон. Өгүүлбэр болгонд нь хийх ажлын зорилт тусгагдсан, нэг ёсны миний мөрийн хөтөлбөр юм. Түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн төлөө өгүүлбэр өгүүлбэрийн араас хөөцөлдөөд явж байна даа. Гоё сайхан, ерөнхий үг ярьж олонд таалагдахын тулд биш хэрэгтэй, ажил болох үг хэлэхсэн гэж боддог. Товчоор хэлбэл хэлэхийн төлөө хэлэх биш, хийхийн төлөө хэлэх юмсан гэж хичээдэг.

Баяр даргын хувьд бол өөрийнх нь хэлсэн нэг үг бий шүү дээ. “Авч чадсан юм, өгч чад. Байхын тулд байх биш, чадахын тулд бай. Бүү зууралд, цагаа мэдэр. Явахдаа явсан шиг яв” гэсэн байх аа. Хэлсэн үгэндээ байж чаддагаа олон юман дээр харуулсан хүн. Эргэж орооцолдоод л, нөлөөлөө хадгалах гээд ч юм уу, Батболд оо наадах ажил чинь яаж байна, тэрийг нэг бодоорой, энэ хүнийг ингэчихмээр байна гэх мэтээр нэг ч удаа хандаагүй. Анх ажил өгөхдөө би иймэрхүү юм хийх гэж зорьж байсан юм, ийм ажлыг эхлүүлсэн, ингэвэл зүгээр болов уу гэж нэг хэлж байсан. Тэрнээс хойш бид хоёр Ерөнхий сайдын, Намын даргын ажил төрлийн талаар огт яриагүй. Намайг дуудаад “Би өөрийг чинь Ерөнхий сайдад санал болгох гэж байна. Чи чадна аа” гэсэн. Би “За, би хичээе ээ” гэсэн. Тэгээд л хаячихаад яваад өгсөн шүү дээ.

-Хамтарсан Засгийн газар бүрэн эрхийн хугацаагаа дуусгаж чадах уу. Засгийг огцруулах санаархал, сөрөг үзэл бодол Засгийн газар байгуулагдсан өдрөөс хойш л дагасаар өнөөг хүргэлээ. Ер нь хамтарсны оноо, алдаа юундаа байна вэ?

-Ямар ч намын үндсэн зорилго улс орноо хөгжүүлэх, иргэдийнхээ сайн сайхан амьдралын баталгааг бүрд үүлэхэд оршдог. Намууд энэ зорилгоо хэрэгжүүлэхдээ өөр өөр байр сууринаас хандаж сөргөлдөж, үзэлцэх үе байдаг. Сонгуулиар жишээлбэл өөрсдийн үзэл баримтлалаар өрс өлдөх ёстой нь ойлгомжтой. Өрсөлдөөн шударга байх ёстой. Түүний эрх зүйн үндсийг бүрдүүлэх нь чухал. Энэ хүрээнд парламентыг төлөвшүүлэх, сонгуулийн хуулийг боловсронгуй болгох чиглэлд зөвхөн эрх баригч, парламентад суудалтай нам биш нийт намуудын хийх зүйл бий. Өргөн хүрээнд хэлэлц үүлэг, ярилцлага өрнүүлэх шаардлагатай гэж бид үзэж байгаа.

Хамтарснаар алдаж байгаа бол шүүмжлэх, тэр ч байтугай огцруулах асуудал хөндөх нь зөв. Хэрвээ болж бүтэж байгаа бол түүнийг дэмжих, түших ёстой. Зөвхөн сөргөлдөхийн тулд сөргөлдөгч, эвдлэн нураахын тулд огцруулагч байх учиргүй. Түүнчлэн тэврэлдсэнээр бүх юм бас сайхан болчихгүй л дээ. Хамтраад Засгийн эрхээ барьсан, барьдаг жишиг ардчилсан орнуудад зөндөө л байна. Манайд хамтарсан Засгийн газар ажилласнаар олон чухал асуудлыг гацаанаас гаргаж, боломж нөхцөл бүрдүүлснийг надаар хэлүүлэлтгүй бүгд мэдэж байгаа. Засгийн газар улс орны хэмжээний томоохон зорилтууд, дэвш үүлсэн бүтээн байгуулалтын хөтөлбөрүүдээ урагшлуулахын тулд нэгдэж хамтарч түүнийхээ үр дүнг үзэх ёстой. Засгийн газар 2012 оны сонгууль хүртэл хамтарч ажиллах нь зөв гэсэн байр суурийг би хувь хүнийхээ хувьд ч, Засгийн газрын тэргүүний хувьд ч, МАН-ын даргын хувьд ч баримталж байгаа. Амаргүй зүйлүүд нам дотор ч, нам хооронд ч бий. Гэхдээ бид том эрх ашигтаа захирагдаж чадаж байгаа. Энэ байдал цаашид ч үргэлжилнэ гэж бодож байна.

-Гэр бүлийнхээ талаар товч танилцуулахгүй юу? Гэргийг тань монголчууд танина. Бас нэг нөхөр “Morgan Stanley”-д ажилладаг, компанийнхаа эрх ашгийг төлөөлж, аавдаа нөлөөлж магадгүй гэсэн яриа гарснаас бусдыг тэр бүр мэдэхгүй байх.

-Ажил төрөл нь өөдрөг яваа эр хүний ард үнэхээр багана түшиг болсон эмэгтэй хүн байдаг гэдгийг би сайн мэднэ. Амьдралаараа ч үүнийг ойлгож байна. Эвсэг дулаан, өнөр өтгөн, бахархаж болох сайхан гэр бүл надад бий. Гэргий Отгонтуяа маань уг нь эдийн засагч хүн. Бас соёл урлагийн чиглэлээр боловсрол эзэмшсэн. Бизнесийн гэхээсээ илүү нийгэм, соёлын чиглэлд, хүний оюун сэтгэлгээнд гэгээ гэрэл нэмэх гэсэн эрмэлзэл санаачилга гарган ажиллаж байгаа. Урлаг, соёлыг дэмжих “Төгөлдөр” сан байгуулж, нэлээд ажил өрнүүлж, цаг заваа зориулж байгаад олон нийт талархалтай хандаж байх шиг байдаг.

Дэлхийн сонгодог болон үндэсний урлагийн хөгжлийг дэмжихэд голлон анхаардаг. Хүүхдүүдээ хүн болгож төлөвшүүлэх нэргүй хэрнээ нөр их ажлын гол ачааг гэргий маань үүрдэг. Сонирхолтой хэрнээ ээдрээтэй тэр ажил их чухал. Эхнэр маань сүүлийн үед “Өсвөр насны бурхад” гэсэн Америкт бестселлер болсон цуврал сонирхолтой ном, өөр хэд хэдэн бүтээл орчуулж хэвлүүлэх гэж байгаа. Гэр бүлийн үнэт зүйл, хүүхэд-аав ээжийн харилцааг хөндсөн, монгол ээж, аавд хэрэгтэй, их чухал, сонин ном байна лээ. Том хүү АНУ-д сургуулиа дүүргээд нэг жил хэртэй “Morgan Stanley”-д ажилласан нь үнэн. Гэхдээ хэвлэлд гарсан шиг юм болоогүй. Болох ч боломж байхгүй. Дэлхийд нэр хүндтэй том компанид монгол залуу ажиллана гэдэг нэр төрийн хэрэг биз дээ. Би миний хүүг ажилд аваач гэж гуйгаагүй нь ойлгомжтой. Баттүшиг маань боловсрол, мэдлэг, чадвараараа тэндхийн тэр том шалгуурт тэнцээд ажилласанд аавын хувьд баярладаг. Сая Америкийн нэр хүндтэй нэг том сургуулийн мастерт шалгалт өгөөд тэнцэж, сургуульдаа орж байгаа. Хоёр дахь хүү Самади Англид сурдаг. Одоо Парист боловсролын солилцооны хөтөлбөрөөр оччихсон байгаа. Гурван бага нь эндээ, аав ээжтэйгээ ерөнхий боловсролын дунд сургуульд сураад, бужигнаж байна даа.

-Та ярилцлагынхаа төгсгөлд монголчууддаа, манай сонины уншигчдад хандаж товч үг хэлэхгүй юү?

-Бид ихээхэн хариуцлагатай үед ирээд байна. Улс орны хөгжил урагшаа явна аа. Энэ бол ойлгомжтой зүйл. Хүнээс хамаарахгүй юм ч байна, хамаарах нь ч байна. Хүнээс хамаарах тал дээр нь үйл явцыг хурдлуулах, дэм өгөх, хичээн шамдах нь чухал. Хурдлуулах шаардлага байна аа гэдэг нь нийгмийн хүсэмжлэл болоод байна. Шийдвэр гаргах төвшиндөө үүнийг ойлгож, эрмэлзэж зүтгэж байгаа нь сайн хэрэг. Амьдралаа сайжруулж, нөгөө яриад байгаа дундаж давхарга гэдгийг бодитоор бий болгомоор байна. Ядуурал, ажилгүйдэл, авлига гэж ярьсаар, амтай болгоны эх орон, ард түмэндээ жигтэйхэн хайртайгаа харуулахын тулд барьдаг лоозон боллоо шүү дээ. Энэ бүхнийг шийдэх хэрэгтэй. Шийдэхийн тулд ярих биш, хийх хэрэгтэй. Ажил хийх боломж хамтарсан Засгийн үед, өнөөгийн түүхэн нөхцөлд илүү таатай байдлаар тохиож байна. Нөгөө талаар илүү хариуцлагатай байх сорилтын өмнө бид иржээ. Нээлттэй засаглалыг бид хөгж үүлэх ёстой. Шилжилтээс хөгжил дэвшил рүү алхаж орох цаг ирсэн. Эдийн засгаа чанарын өөр төвшин рүү, өрсөлдөх чадвартай байх чанар луу шилжүүлье. Хатуу болон зөөлөн дэд бүтцээ яаж хөгжүүлэх вэ гэдгээ тодорхой болгоё. Асуудлын цөмд хүн байх ёстой. Хүнээ хөгжүүлж чадвал зорилго, үйл ажиллагаа тодорхой болно, зорьсондоо хүрэх зам нээгдэнэ. Тиймээс бүгдээрээ дор бүрнээ хичээе гэж хэлмээр байна даа. Монголынхоо нийт ард түмэнд сайн сайхныг ерөөе.

-Танд баярлалаа. Таны ажилд амжилт хүсье.

"Өнөөдөр"