-Буриад зоныг “Лхүмбийн хэрэг” гэгчид олноор нь холбогдуулан Японы тагнуул хэмээн яллаж хэлмэгд үүлсний нарийн учрыг жаахан ухаж ярилцъя гэж бодлоо. Өөрийн чинь номоос үзэхэд оросууд л буриадуудаас өс авсан юм шиг бодол төрөөд байдаг юм…

-Зөвхөн буриадуудаас өс авсан гэвэл бас өрөөсгөл. Ер нь “Лхүмбийн хэрэг” гэгч нь монголчуудыг нэгтгэх үзэл санааны эсрэг Зөвлөлтийн удирдлагын зохион байгуулсан ажиллагаа. Монгол нэгдэж болно, гэхдээ буриадтай биш гэдгийг монголчуудад ойлгуулсан, Буриад бол өөрсдийн нь газар нутаг, өөрсдийнх нь орон зай гэдгийг мэдрүүлсэн хэрэг юм. Харин Өвөрмонгол бол тэдний мэдлийн биш стратегийн орон зай байсан.

-Тэгэхлээр буриадууд монгол түмнээсээ хэзээ, ямар шалтгаанаар салж Оросын эрх ашгийн орон зай болсон юм бол?

- Буриадууд салаагүй, тэднийг салгасан юм. Буриадууд чинь бүр Монголын нууц товчоонд тэмдэглэгдсэн монгол угсаатан. Хэлмэгдүүлэлтийн талаар судалгаа хийх явцдаа олж харсан баримтуудаа түшин хэдэн зүйл хэлж болох байна. Чингис хаан монгол угсааны олон аймгийг нэгтгэж Их Монгол улс байгуулахад 1207 онд Зүчийн аян дайны явцад буриадууд их улсын харьяанд орсныг Нууц товчоонд тэмдэглэсэн байдаг.

Тэд Байгаль нуурын урд талаар нутаглаж (Зарим нь Эргүнэ хунгаас баруун тийш нүүдэллэн Байгаль хавьд суурьшсан ч гэдэг) овгийн зохион байгуулалтаар бараг XIX зуун хүртэл оршжээ. Энэ нь буриадууд отог отгоороо, нутаг нутгаараа хэсэг бүлэг болон бие даасан хэлбэрээр суудаг гэсэн үг л дээ.

XVII зуунд манж нар Монгол руу довтлох үеэс Буриад нь Халхын Түшээт хан, Засагт ханы бүрэн нөлөөнд байж алба татвар өргөдөг байжээ. Яг энэ үед хаант Орос хил хязгаараа Сибирь рүү тэлж эхэлсэн бөгөөд буриадуудтай тулгаран байлдах болсон байдаг. Хаант Оросын атамануудаар толгойлуулсан цэргүүд 1646 онд Дээд Ангар, 1648 онд Баргужин, 1665 онд Сэлэнгэ, 1666 онд Дээд-Үдийг эзлэн буриадуудыг эрхшээлдээ байлгахыг оролдох болжээ.

Буриад нар хэдий эсэргүүцэн тэмцэж байсан ч нэгдмэл зохион байгуулалтг үйгээс газар нутгаа их хэмжээгээр алдаж байжээ. Овгийн зохион байгуулалт нь тэдний нэгдлийг хязгаарлаж, зөвхөн өөрсдийнх нь овгийн амгалан байдал, эрх ашиг нь эн түрүүнд тавигдаж байснаас алсын язгуур эрх ашиг нь алдагдсан нэн гунигт үе буриад зонд тохиосон юм. “Алсын язгуур эрх ашиг” гэж нэгдмэл үндэстний хувьд оршин тогтнох боломжийг хэлж байна л даа. Халх монголчууд ч Оросын энэ түрэмгийллийг зүгээр харж суугаагүй юм.

1688 онд Түшээт хан Чахундорж Сэлэнгэ, Үдийн чиглэлээр цэрэглэн довтолж буриад зоноо өмгөөлөн тулалдсан нь хаант Орос хийгээд манж нарыг ихэд сандаргаж, тэднийг эвсэн нэгдэхэд хүргэсэн юм. Тэд яг энэ үед баруун, зүүн Монголын дотоод зөрчлийг овжин ашигласан бөгөөд энэ зөрчил харийнханд тун ашигтай, монголчуудад маш хортойгоор туссан билээ.

-Энэ үе чинь Монгол гурав тасарсан үе үү, үүнээс хойш Монголын нэгдэл буюу Нармай Монгол үзэл бий болсон гэж ойлгож болох уу?

-Тэгж ойлгож болно. Монголчууд тасарч байх үедээ нэгдлийн тухай бодоогүй. Оршин байхын төлөө л тэмцэж байсан. Түүхчид энэ үеийг өөр хоорондоо Монголын “харанхуй үе” гэж хэлдэг юм шүү дээ. Харин сэргэх үедээ нэгдлийн төлөө тэмцэж эхэлсэн. Энэ нь XX зуунд холбогдоно. Тухайлбал 1911, 1921 оны хувьсгалын дараа гэсэн үг.

-Монголчууд нэгдэх эрмэлзлээ ямар хэлбэрээр илэрхийлж байв ?

-Буриадуудын хувьд авч ярья. Буриадыг түрэмгийлсэн оросуудын үйл ажиллагаа үндэстний хувьд оросчлон уусгахад чиглэгдсэн ихэд харгис шинжтэй байжээ. Амьдрах нөхц өл нь маш их хүндэрснээс буриадууд дүрвэн нүүх болсон. Энэ нь тэдний тэмцлийн нэг хэлбэр юм л даа.

XX зууны эхэн үе гэхэд буриад нь Оросын зах хязгаарын хоцрогдсон ард түмэн болсон байсан бөгөөд шинээр байгуулсан Оросын олон тосгон суурингуудад таран суурьшиж, уламжлалт нүүдлийн мал аж ахуйгаа ч эрхэлж чадахаа байж, сүсэг бишрэл нь ч хумигдан үнэхээрийн хүнд бэрх болжээ. Тэд зөвхөн нүүгээд зогсоогүй 1903 онд бослого гаргаж цагдаа, суурьшсан орос тариачидтай мөрг өлд өөн үүсгэн Хаант Оросын захиргаанаас гарахын төлөө тэмцсэн. Үүнийг хаант Засгийн газар харгислан дарсан.

Энэ явдлыг Оросын түүхэнд ихэд нуудаг юм. Буриадууд Монгол руу шилжин нүүснийг 1900- 1907, 1917-1922 он, түүнээс хойших гэж түүхчид гурван үед хуваадаг. Тэд хил залгаа одоогийн Хөвсгөл, Булган, Сэлэнгэ, Хэнтий, Дорнодын нутгаар хэсэг бүлгээрээ орж ирсэн.

Хамгийн том шилжилт 1921 оны хувьсгалын дараа болсон. 1921 оны арваннэгд үгээр сард Монгол, Зөвл өлтийн найрамдлын гэрээ байгуулах хэлцлийн үеэр Данзан, Сүхбаатар тэргүүтэй Монголын төлөөлөгчид Туваг шууд бүрэлдэх үүндээ авах, Оросын харьяат буриад нарыг хүсэлтээр нь Монголын харьяалалд шилж үүлэх санал тавьсан. Үүний дүнд хоёр талын Засгийн газрын комисс байгуулж асуудлыг шийдвэрлэхээр тохиролцсон. Энэ нь 1922 оны нэгдүгээр сараас л ажил хэрэг болж эхэлсэн.

Хоёр талын их сонирхол байсан нь харагдаж байгаа биз.

-Тийм байна. Буриад нар ч Монголдоо нэгдэх, монголчууд ч буриадуудаа авах санаатай байжээ дээ. Ер нь Буриадаас хэдий хэр хүн Монголд ирсэн юм бол?

-Буриад нарын тоог бүртгэн байцааж Монголын харьяат болгоход бэлтгэх “Буриадын хурал” гэдэг байгууллагыг 1922 оны нэгдүгээр сарын 22-нд байгуулж даргаар нь Цэдэн-Иш Гочитскийг сонгосон. Монгол Улсад дагаар орсон Буриадын тухай гэрээнд 1924 оны есдүгээр сарын 5-нд Монголоос А.Амар, ЗОУ-ын бүрэн эрхт төлөөлөгч Васильев нар гарын үсэг зурсан.

1924 оны аравдугаар сарын 18-нд Ардын Засгийн газрын 42 дугаар хурлаар уг гэрээний дагуу эхлээд 4000 өрхийн 15800 иргэнийг Монголын харьяат болгон баталсан байдаг. 1925 оны тоо бүртгэлээр 4316 өрхийн 16000 гаруй буриад Монголын харьяат болсон баримт бий.

-Үүнд Зөвлөлтийн зүгээс мэдээж ихээхэн саад учруулж байсан биз?

-Маш их дарамт шахалт үзүүлсэн. Тэр ч байтугай буриадуудыг цэргийн хүчээр буцаан аваачих оролдлого ч хийж байсан. Энэ бол монгол овогтноо нэгтгэх гэсэн үйл хэрэг тул Зөвлөлт улсын гадаад бодлоготой хурц зөрчилдсөнөөс Зөвл өлтийн тал энэхүү алхмыг таслан зогсоох арга хэмжээг төрийн бодлогын хэмжээнд тавьж улс төр, дипломатын, эцэст нь хүчирхийллийн аргыг хэрэглэсэн.

Үүний дүнд 1930- аад оны дунд үе гэхэд Монголд нийлэх гэсэн буриадын эрмэлзэл үндсэндээ таслан зогсоогдсон. “Ардын хувьсгалт намын зарим гишүүний дотор Нармай монголын тухай хандлага байгаа нь илэрлээ. Цаашдаа монгол овогтныг албадан нэгтгэхийг зорих явдлыг эсэргүүцэх хэрэгтэй” гэсэн зааврыг бүр 1925 оны наймдугаар сард Коминтерний төвийн Гүйцэтгэх Хорооны дорнод хэлтэс газар удаа дараа өгч байсан төдийгүй улс үндсээ нэгтгэх санаа бодол бүхий хүмүүст “шовинист”, “панмонголист” гэх мэт хаяг зүүх болсон.

Тэр ч байтугай зүүнтнүүд засгийн эрхийг барьж байх үед буюу 1930 оны тавдугаар сард буриадын асуудлаар ЗХУ-ын шахалтаар шинэ хэлэлцээр байгуулж, хоёр этгээд өөр өөрийн хязгаарт байгаа нөгөө улсын харьяатыг мөн улсын зөвшөөрөлгүйгээр дагаар оруулахгүй байх, 1924 онд дагаар орсон хүмүүсийн хэргийг Монголд суугаа Зөвл өлтийн төлөөлөгчийн газар дахин хянан үзэх, Зөвлөлт буюу Монголд улс төр, эрүүгийн хэрэгт холбогдолтой этгээдийг Монголын харвяат болгохыг хэрэгсэхгүй болгох, Монголын харьяат болоогүй буриад нарыг Зөвлөлт рүү хөөхөөр тохиролцсон байна.

Энэ хэлэлцээрийг 1930-1933 он хүртэл хүчинтэй байлгахаар тогтсон. 1933 онд “Лхүмбийн хэрэг” гэгчийг гаргасан шүү дээ. Монгол Улсад бүтээлтэй ажиллаж байсан Ж.Цэвээн, Гомбо болон Цогтбадамжав, Дашсампилон гэх мэт Монголын харьяат олон буриад хүнийг энэ хэлэлцээрийн дагуу татан аваачиж эхэлсэн. Тэднийг бүгдийг нь 1937 онд хороосон шүү дээ.

-Буриадын зургаан хошуу гээд ярьдаг, тэр ер нь хаагуур байв?

-1924 онд нөгөө гэрээний дагуу байгуулагдсан л даа. Онон, Ерөө, Туул, Улз, Эг, Сэлэнгэ, Халх голын сав нутгаар суурьшиж байсан буриад нарыг Ерөө голын, Онон голын, Хэрлэн голын, Халх Нөмрөгийн, Улз голын, Эг Сэлэнгийн гэсэн зургаан хошуунд харьяалуулсан.

-Дэлхий дээр одоо хэдий хэр буриад хүн байгаа бол?

-Надад бол 1990-ээд оны дунд үеийн л тоо байна. Нийтдээ дэлхий даяар 500.000 гаруй байгаагаас дийлэнх олонх нь ОХУ-д, Монголд 100.000 гаруй, 10000 гаруй нь ӨМӨЗО-д буй гэдэг. Америк, Европ, Австралид ч бий гэх сураг байдаг. 1917 оны хувьсгалын үед буриад нар улаан, цагааны хөлд их өртсөн. Хоёулаа тэднийг их түйвээсэн. Тиймээс хөрш зэргэлдээ улс болон бусад газар руу дүрвэн нүүсэн. Тийм ч учраас хожим нь Октябрийн хувьсгалаас оргон зугтсан цагаантан буриадууд гэдэг хоч зүүж баривчлан залхаасан.

Монголоос гадна буриадын зарим хэсэг нь аргагүйн эрхэнд одоогийн БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ы нутаг болох Хөлөнбуйр, Солоон, Шинэхэн голын савд очиж нутагласан. Манжуурт очсон буриадуудыг Зөвлөлтийн тал хувьсгалын эсэргүү, цагаантан буриад, Японы гар хөл хэмээх болсон. ДХГ-ын дарга нарын зөвлөлг өөн дээр Дотоодыг хамгаалах газрын Дорнод аймаг дахь сургагч Г.Крыловын хэлсэн үг архивт бий.

Тэр “Дорнод аймаг бол хувьсгалыг эсэргүүцсэн этгээдээр элбэг, жишээлбэл СССР-тэй зах нийлсэн 7000 шахам өрхийн 60-аас бусад нь СССР-ийн Агын аймгийн хувьсгалын эсэргүүчүүдтэй холбоотой буриадын төрөл, 80 шахам хувь нь Баргын Шинэхэнд үүрлэн суусан хувьсгалын эсэргүү буриадуудын ах дүү төрөл” гэх мэтээр илтгэсэн байдаг.

-Монголд байсан буриадуудын хэдэн хувийг нь хэлмэгдүүлсэн юм бол?

-Тодорхой тоо бий. Хэнтий аймгаас 2663, Дорнод 2705, Сэлэнгийн Ерөө сумын хоёр багийн 100 орчим өрхийн дотор эрэгтэй хүн тав үлдсэн гэх тоо байдаг. Тэр үед буриад басгад Арваад мянган модондоо Амархан хүрдэг машин хө Амраг ганц нөхрийг минь Аваад цөлсөн хамгаалах хө гэж дуулдаг байсан гэдэг.

-Бүгд найрамдах автономит Буриад-Монгол улс гэж байсан даа. Одоо ер нь ямар буриад улс оршиж байна вэ?

-Одоогийн байдлыг би ч бас сайн ойлгодоггүй юм. Анх 1923 онд ЗСБНАБуриад –Монгол Улс гэж байгуулсан. Өмнө нь Алс Дорнодын БНУ-ын бүрэлдэх үүнд Буриад-Монголын автономит муж гэж байсан. 1958 онд буюу Хрушевийн үед ЗХУ-ын Дээд Зөвлөлийн Тэргүүлэгчдийн шийдвэрээр “Монгол” гэдэг нэрийг хассан. Буриадууд ихэд дургүйцсэн гэдэг юм. 1992 онд ЗСБНАвтономит Буриад улсын парламент БНБуриад улс гэж нэрлэх шийдвэр гаргасан.Өөрт өө засах мужийн статустай байсан.

Түүнийг гурав хуваасан. Монголтой хил залгаа Чита мужийг Агын буриадын өөртөө засах оронтой нэгтгэх санал хураалт 2007 оны ОХУ-ын орон нутгийн сонгуулийн үеэр явагдсан. Энэ хоёр нэгдэж 2010 оноос эхлэн Ар байгалийн хязгаар нэртэй засаг захиргааны шинэ нэгж болсон.

Үүний урьд Улаан-Үүд нийслэлтэй Буриадын Бүгд Найрамдах Автономит улсыг Иркутск мужтай нэгтгэсэн билээ. Ийнхүү ОХУ-ын газрын зураг дээр Буриад гэдэг нэр байхгүй болсон юм шиг байна.

И.Рэнчинханд

"Өнөөдөр"

Д.ӨЛЗИЙБААТАР: “ЛХҮМБИЙН ХЭРЭГ”-ИЙГ ЗӨВЛӨЛТИЙН УДИРДЛАГА ЗОХИОН БАЙГУУЛСАН ЮМ ШҮҮ ДЭЭ
Tweet
Bolod.mn