-Таныг Хонхорт өсч торнисон гэдэг. Гэтэл бас одоогийн таны эзэмшил Баруундэлгэрийн аманд төрж өссөн ч гэх юм. Та яг хаана нь төрж өссөн юм бэ?

 -Манайхан ve удмаараа Богдхан уулын Төрхурах, Шажинхурахын аманд аж төрж ирсэн. Богд уулын урд энгэрээр нутаглаж ирсэн гэсэн үг л дээ. Баруундэлгэр, Хонхорын аль алинд нь би бага насаа өнгөрөөсөн, миний өсч торнисон нутаг маань юм.

-Таны ээж Хонхорт насаараа амьдарч байна. Одоо харин хаана нутаглаж байна вэ?
-Одоо Өлзийт хороололд байгаа. Ижий маань 70 хүрч байна даа.

-Ахыг тань тун сайн уяач гэдгийг өнгөрөгч наадмаар Монгол даяар дуулж сонслоо. Танайхан яагаад ийм их хийморьтой, авьяастай байдаг юм бэ?
-Үүнийг аав ээжийн маань үр хүүхдүүдээ заяасан их буян заяа, ач тус юм даа гэж боддог. Бас сайн нөхөд, сайн сурган хүмүүжүүлэгч багшийн маань ач тус их.

-Та бага насаа дурсана уу?
-Улаанаа гэж нутгийнхан маань өхөөрдөн дууддаг байсан нь одоо ч хэвээрээ. Час улаан хүүхэд байсан юм гэнэ лээ. /инээв/. Маш ажилсаг xvvxэд байлаа. 10 настайдаа үнээ сааж сурлаа. 12 настайдаа дөчийн битонтой ус мөрлөөд явчихдаг болсон санагдана. Хөдөөгийн амьдрал хүүхдийг ингэж л хатуу хүтүү сургаж, биеийг нь чангаруулж өсгөдөг шүү дээ.

-Хонхороос «Шонхор» руу, залуучуудын шигшээ рүү гүйж ирж бэлтгэл хийдэг байсан гэдэг. Тийм тохиолдол олон байв уу?
-Хэдэн удаа гүйж байсан. Бэлтгэлийнхээ холын кроссыг тааруулж байгаад Хонхороос гүйдэг байлаа.

-Ойрын зайд хурдан гүйнэ биз?
-Жин багатай байхдаа маш хурдан гүйдэг байлаа. Одоо ч хурд бага зэрэг саарчээ…

-Таныг аавынхаа занг дууриасан гэж ярьдаг юм билээ?
-Тийм тал бий байх шүү. Ер нь xүү нь аавыгаа дууриадаг шүү дээ. Ааш муутай боловч сайхан сэттэлтэй хүн олон байдаг шүү дээ.

-Уучлаарай, таныг манай нутгийнх, тэрний хүүхэд гэж цуурах нь бий. Та үүнд нэг мөр хариулт өгөөч?
-Нутаг нутагт цуурдаг нөхөд байдаг шүү дээ /инээв/. Би бол Агваансамдангийн Сүхбат гэдэг хүн байна аа. Аав маань намайг алган дээрээ бөмбөрүүлж өсгөөд, ухаан орсон цагаас минь л бөхийн эрдэм заасан. Хутгах мэхийг аав маань анх зааж өгч байлаа.

-Таны аавыг бас шаггүй барилддаг байсан гэж сонссон юм байна?
-Улсын их баяр наадамд хоёр удаа дөрөв давсан хүн шүү дээ. Нэг удаад нь л лав Ж.Чойжилсүрэн арсланд тавын даваанд унасан гэдэг юм. Нөгөөг нь хэнд унасан гэдэг билээ дээ, байз.

-Таны нас, жин, өндөр?
-34 настай. 110 кг жинтэй, 180 см өндөр.

-Анхныбагш?
Гавьяат дасгалжуулагч О.Цэрэндагва.

-Эхээс хэдүүлээ вэ?
-11-үүлээ

-Таныг цэвэр монгол үүлдрийн нохой болон хурдны морь тун их сонирхдог гэдэг юм билээ?
-Би монгол бөх, монгол морь, монгол банхар /инээв/ бар бизнест сонирхолтой. Эдүгээ цагт бизнес хийхгүй яаж болох вэ дээ.

-Та дуу хууранд хэр вэ. Уртын дуу аялчихна биз?
-Мэдээж дуу хууранд дуртай. Уртын дуу дуулах дуртай л даа. Гэвч нэг их сайн дуучин биш, маруухан л даа. Xүмүүс дуулахыг минь
сонсоод дунд зэргийн л гэж үнэлэх байх. Эр бор харцага, Эрдэнэ засгийн унагыг аялах дуртай.

-Таны шүтэж дээдэлж явдаг зүйл юу вэ?
-Монгол нутаг, мөнх хөх тэнгэр, газар шороо, ус мөрөн, уул нуруу зон олон маань юм даа.

-Нууц биш бол та хэдэн азарга адуутай вэ?
-Дөрөв, таван азарга адуу Сэргэлэн суманд бий.

-Таны дуу хоолой их бүдүүн юм аа?
-/Инээснээ/ Өөрт бол ер тэгж мэдрэгдэггүй шүү дээ.

-Уран барилдаантай бөхчууд шатар сайн тоглодог гэдэг. Та хэр шатарчин бэ?
-Шатар хааяа нэг тоглох дуртай. Гэхдээ шатрын онол заалгаж байгаагүй. Зүгээр л ах дүү, найз нөхөдтэйгээ л тоглож байгаад тааруухан нүүгээд сурчихсан юм. Хожихдоо хожоод л, хожигдохдоо хожигдоод л явдаг /инээв/.

-Та аливаа юмнаас хулчийх, айх гэдгийг мэдэх үү?
-Мэдэхгүй гэж худлаа хэлээд яах вэ. Хүн бүхэнд энэ зан байдаг байх. Ер нь амьдрал тэр аяараа бөх биш шүү дээ. Аливаад ухаалаг хандахыг хичээдэг. Хүн юунд хэзээ сэрэмжтэй хандахыг хичээдэг. Хүн хэзээ зориг гаргах вэ гэдгээ мэддэг байх ёстой.

-Гэрэл зураг авах хообийтой гэж дуулсан юм байна. Танд хэр их зураг бий вэ?
-Миний зураг 1000 л гэж яригдах байх шүү. Цуглуулсан зургуудаа скайнердаад CD-нд хуулж, хадгалж эхлээд байна. Яваандаа гэрэл зургаар сайхан дурсгалын музей байгуулахсан гэж боддог.

-Ном зохиолд хэр шимтдэг вэ. Яруу найраг сонирхдог уу?
-Ер нь ном зохиол унших дуртай. Манай нутгийн том яруу найрагчид болох Ш.Сүрэнжав, Б.Лхагвасүрэн, П.Бадарч, Д.Цоодол, Т.Галсан нарын агуу их хүмүүсийн шүлэг найргийг уншиж, ном зохиолыг нь цуглуулдаг. Бас дэлхийн алдарт хүмүүсийн намтрыг унших дуртай.

-Намтраараа ном бичье гэж боддог уу?
-Боддог шүү Яваандаа нэлээн чанартай ном гаргана аа.

-Таныг бөхийн зураг авдаг Д.Лхагвасүрэн ахад гэрэл зургийн аппарат бэлэглэсэн гэж дуулсан. Энэ үнэн үү?
-Үнэн. Үргэлж барилдааны торгон сайхан агшины зураг авч явдаг хүн болохоор нь «Олон сайхан зураг авч бөхчүүдээ мөнхлөөрэй» гээд зургийн аппарат бэлэглэсэн юм.

Бөхчүүдийг хүнээс юм авч сурсанаас биш, өгч сураагүй гэж шүүмжилдэг. Энэ талаар юу хэлэх вэ?
-Зөвхөн бөхчүүд ч биш байх аа, нийтээрээ л нэг нэгэндээ тус дэм болохдоо хойрго болоо юу даа. Миний хувьд олны нүдэн дээр шагнал
авч харагддаг болохоор тэгж боддог хүмүүс бий байх. Гэвч би ядарсан нэгэн тааралдвал тусалчих юмсан л гэж боддог шүү.

-Таныг шүүмжлэх хүмүүс байдаг…?
-Тэд бас л миний нөхөд шүү дээ. Үнэнийг хэлж байгаа бол нөхөр маань гэсэн vr.

-Аваргын охинтой гэрлээд гэрт нь очиход айдаггүй юм аа гэхэд аягүй л байсан байх. Тэр үеийн дурсамжаасаа хуваалцана уу?
Багшийнхаараа /Х.Баянмөнх аварга/ би үргэлж орж гардаг, хар багын бие биенээ сайн мэдэх хүмүүс. Гантогтох бид хоёр хоол байвал хувааж идчихээд л явдаг байлаа. Тийм болохоор хүргэн болж очиход гайхах, цочирдох явдал гараагүй.

-Барилдахдаа өмсдөг бор дээл, малгай, гутлаа хэзээнээс өмсөж байна вэ? Одоо солих болоогуй гэж w?
-Гутлын хувьд залуу бөх байхаасаа одоог хүртэл өмсөж явна. Олон өөр гутал хийлгэж үзсэн ч биед нэг л эвгүй санагдаад болоогүй юм. Малгайгаа аймгийн арслан болсоноосоо хойш солиогүй яваа. Харин бор дээлээ заан цол хүртсэнээсээ хойш барилдаан бүp дээр өмсөж очдог. Биед их эвтэйхэн, бүр миний биеийн хэвийг авчихсан дотнын нөхөр маань юм даа. Барилдаан дээр л борыгоо өмсдөг юм. Бусад үед өөр дээл өмсдөг өө. Бас барилдаанаас бусад үед өмсдөг ёслолын малгай бий.

-Аварга болсон жилээ Увс аймагт очиж барилдсан. Тэгэхдээ аваргынхаа тэмдгийг алга болгочихсоныг нэгэн айлын хүн олоод бурханыхаа дэргэд залчихсан байсныг очиж аваагүй гэж дуулсан. Энэ үнэн үү?
-Үнэн. Ихэр хүүтэй айлын хүн олоод бурхныхаа дэргэд залчихсан байна гэсэн. Тэмдгээ гээчихээд олдохгүй биз дээ гэж бодоод хайж сураглаа ч үгүй. Сүүлд тэр айл олсон болохыг дуулаад авья ч гэж бодоогүй. Увсаас хотод ирээд л шинэ тэмдэг хийлгэсэн. Тэр айлын хүүхдүүд сайн бөх болоод монгол бөхийн дэвжээг чимэх болтугай.

-Аваргын тэмдгээ хүний нутагт гээчихээд билэггүй юм боллоо гэж бодогдоогүй юу?
-Үгүй ээ, Увс бол сайхан ард түмэнтэй сайхан нутаг. Би байнга очдог шүү дээ.

-Та өөрийгөө байгалиас бөх болохоор заяагдсан хүн гэж боддог уу?
-Хүн хичнээн нийгэм соёл гэлээ ч жамаараа бол байгалийн л амьтан. Байгалиас яаж заяаснаараа л хувь заяа нь шийдэгдэж, бие бялдар нь цогцолдог гэж боддог. Ээж аавын маань удам судар, өөрт заяагдсан бөхийн төрмөл авьяас бөх болоход нөлөөлсөн юм болов уу даа… Хамгийн гол нь уйгагуй хөдөлмөр амжилтад хүрэх алтан түлхүүр болдог юм.

-Бөх хүний хувьд тохиосон хамгийн сайхан дурсамжаасаа хуваалцана уу?
-Бөх гэдэг тэнгэрлиг, хийморлиг хувь заяа. Анх залуу бөх багшаараа мэх заалгаад, унаж давахын амтыг мэдэрч байсан тэр мөчөөс эхлээд алдар цол xүртсэн он жилүүд маань тэр чигээрээ сайхан дурсамж шүү дээ. Нэг барилдаан гэдэг нэг тэмцээн. Тэмцээн болгон давтагдашп/й шинэ байдаг болохоор өдийг хуртэл оролцсон олон тэмцээн маань нийлээд агуу их дурсамж болж байна.

-Та барилдааны тэмдэглэл хөтөлдөг үү?
-Барилдаан бүрийн дараа тэмдэглэл хөтөлдөг. Залуу бөх байхаасаа л эхэлсэн юм. Одоо овоо хэдэн дэвтэр тэмдэглэл бий шүү. Тэмдэглэлдээ тухайн үеийн эрүүл мэндийн байдал, нойр, хоолондоо ямар байсан тухайгаа ч бичдэг. Өмнөө тавьж буй шинэ зорилго, шаардлагатай зүйлсийн тухай бичдэг.

-Чөлөөт бөхийг арай эрт орхисон гэж боддог уу. Үүндээ та харамсдаг уу. Яагаад ингэх болсон юм бэ?
-Чөлөөт бөхөөр барилдахдаа жин их хасдаг байлаа. Дээр нь зах зээлийн нийгэмд шилжих хэцүү үe эхэлж бидний амжилтад сөргөөр нөлөөлөх болсон. Тэгээд л чөлөөт бөхийг орхисон юм.

-Жудогоор барилдах нь ээ гэж шуугиж байсан ч бас л больчихсон. Юу болсон юм бэ?
-Жудогоор барилдаж дадаагүй болохоор хэцүү юм билээ. Харин самбо бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс хүрэл медаль авсан.

-Та хэнд ялагдсан юм бэ?
-Улсын начин Н.Мөнхжаргалд. Шүүгч миний ялалтыг луйвардчихсан юм. Чөлөөтийн хүнийг түрүүлүүлж болохгүй гэсэн үүдээс л тэр. Тэгээд түүнээс хойш би самбогоор барилдаагүй.

-Та сайн бөхөөс гадна бас сайн багш болж яваа. Хэзээнээс багшлах болов оо?
-Хэсэг залуустай бэлтгэл хамт хийдэг байлаа. Тэгээд нэг л мэдэхэд надаас салахаа больчихсон хэдэн сайхан шавьтай болчихжээ. Тэрнээс биш би тэрнийг шавиа болгоё, чи хүрээд ир би багшлая гэж яваагүй. Багш хүн гэдэг шавь нарынхаа төрсөн эцэг эх шиг нь л болчихдогийг биеэрээ мэдэрч явна даа. Тэд маань ямар байгаа бол, амьдралд нь тусалчих юмсан гэж хүртэл бодогдох юм… Спортод амьдралаа зориулж буй залуусын ахуй сайнгүй л байгаа шүү дээ.

-Бөхчүүдийг нутгархах үзлийг өөгшүүлдэг гэж шүүмжилдэг. Таны хувьд энэ талаар юу бодож явдаг вэ?
-Одоо ч бөх мэргэжлийн шинжтэй болоод нутаг ус гэхээсээ гал галаараа л гэж ярьдаг болсон шүү дээ. Манай галд л гэхэд нутаг нутгийн залуус бий. Бидний гал мэргэжлийн сумогийн дэвжээнүүдтэй л адилхан болж байна. Тэр их учиртай…

-Өнгөрөгч цагаан сарын барилдаанд хайнга барилдсанаасаа болж унав уу? Та өөрөө юу гэж дүгнэж байна вэ?
-Би цэвэр өөрийнхөө алдаанаас болж л унасан. Урдахь даваагаа даваагүй байж дараагийн давааг бодож байж унасан хэрэг. Өөрөөр хэлбэл бодол нь түрүүлсэн юм. Ер нь барилдаан болгонд хашир хандахгүй л бол болдоггүй шүү дээ. Дараа дараагийн барилдаандаа дотроо бодолтой, хашир барилдана.

-Шийдвэрлэх барилдаанд та тун шируун барилдах зуршилтай юм шиг ажиглагддаг. Яг барилдахын өмно өөрийгөө ирлэж, дотроо чангалдаг бодол бий биз?
-Анхаарлаа барилдаандаа сайн төвлөрүүлж, биеийн хүчнээс гадна сэтгэлийн агуу их хүчийг дуудан биедээ төвлөрүүлэхийг хичээдэг. Биеийн хучээр гурвыг, сэтгэлийн хүчээр мянгыг ялна гэдэг шүү дээ.

-Одоо заан цолтой байх үеийнх шигээ хөдөлмөрлөж чадаж байна уу?
-Тэр үеийнх шигээ бэлтгэл хийхгүй байна. Өөрийнхөө насанд тохируулж, бас бусад ажилтайгаа зохицуулж бэлтгэлээ базааж байгаа.

- Таныг хосгүй уран барилдаантай гэдэг. Д.Цэрэнтогтох, Ч.Бээжин нарын уран барилдаант аваргуудтай таныг харьцуулахад хэрхэн хүлээн авч, юу гэж боддог вэ?
-Монгол бөхийн эрт цагаас эхлээд эдүгээг хүртэл суу билэгтэй, уран барилдаантай бөхчүүд байсаар ирсэн. Намайг ингэж үнэлж байгаа бөх сонирхогчдодоо маш их баярлаж байгаагаа илэрхийлье.

-Уран мэх хийх, уран барилдаж давах хүсэл таныг эзэмддэг үү?
-Би уран сайхан мэх хийе гэхээсээ илүү мэхээ даацтай хийх юм шүү гэж боддог. Хамгийн гол нь өрсөлдөгч бөхөөрөө алдаа, хий гаргуулаад түүн дээр нь мэх хийхээр ураи сайхан харагддаг юм. Б.Гантогтохтой наадмаар дөрөвтаарч гурав давлаа. Энэ барилдаан бvp их эргэлзээ, их шаналал агуулж байсан гэж боддог!
Таны хувьд тун хэцуу байсан болов уу. Дотор бодлоосоо цухас ч болтугай хуваалцана уу?
-Зургаан залуу заан гэж нэг ve ярьдаг байлаа. Бид нэгэн үед төрж, нэгэн үед өндийж, хамтдаа амжилтын оргил өөд мацаж, аварга арслан цолны төлөө үнэн хүчийг үзэн барилдах хувьтай төрсөн гэж боддог. Ер нь шийдвэрлэх аваа бүр хэцүү шүү дээ. Ард олноо хүндэтгээд шударга сайхан барилдсан болгон түүхэнд үнэн зөвөөрөө үлдэнэ шүү дээ.
-Гарьдын хувьд тантай таарчихаад барилдана гэхэд нэг л бяр нь гарахгүй, сэтгэл нь тогтохгүй байсан байх гэж ярилцдаг…?
-Би унасан бол миний тухайд ч ингэж ярина шүү дээ. Ер нь Гантогтохын хувьд хэнээс ч, юугаараа ч дутахгүй, бүр илүү төрчихсөн сайн бөх. Тийм болохоор бэлтгэлийнхээ хэм хэмжээг алдахгүй сайн хөдөлмөрлөвөл арслан цол, цаашлаад аварга цол ч шил шилээ хараад хүлээж байгаа гэвэл буруудахгүй.
-Та дархан аварга болно гэдэгтээ итгэлтэй байдагуу?
-Дархан аварга гэдэг том бөгөөд өндөр цол. Бөх болгоны мөрөөдлийн оргил нь дархан аварга цол байдаг. Урьд нь дөрөв түрүүлсэн хүн дархан аварга болдог байлаа. Гэтэл одоо тав түрүүлж байж дархан аварга болохоор хуулинд заачихлаа. Энэ нь одоо үеийн болоод хойч үеийн бөхчүүдийгээ шийтгэж байгаа шиг санагдах юм. Тав түрүүлнэ гэдэг хэцүү. Онцгой тасархай бөх төрж байж л сая дархан аварга болох нь байна шүү дээ.

2005.12.24 Р.Мөнхдаваа