Сумын төвийнхөө баруун уулын хажуу дээр “Монгол-Болгарын найрамдал мандтугай” гэсэн үгийг цагаан чулуугаар өрж бичсэнийг одоо хүмүүс анзаарч байна уу, үгүй юу. Ерэн оны эхээр өндөр хүчдэлтэй холбогдсоноороо Монгол Улсын сумдаас анхдагч нь л даа. Байнгын гэрэл, цахилгаантай болсон цөөн сумын нэг. Сайндаа ч биш, одоо энэ “Эрэл”-ийн Эрдэнэбат байна шүү дээ. Энэ эрхэм 1994 онд Уянга сумын зүүн хойд хөндий Өлтөд алтны уурхай нээдэг юм байна. Эндээс нь их алт олдоод ирэхээр нь Эрдэнэбат тэр дор нь Аймгийн төвөөс Арвайхээрийн тал дундуур өндөр хүчдэлийн шон татаж, тэр нь Тарагтаар дайрчихсан юм. Их хөлийн явдал суудал энэ сумыг ганц хөгжүүлнэ дээ гэж бодсон худлаа л юм байна лээ ш дээ. Харин ч хүн ам нь цөөрөөд өнөөдөр ажин түжин газар болчихоод байна. Гэхдээ энэ яах вэ, миний сэтгэлд Тарагт минь дан сайхнаар оршин байдаг юм.

Хүүхэд байхад манай сум нэгдлийн дарга О.Очир гэж хүн байлаа. Зургаан ханатай гэрт амьдарна. Өндөр боловсролтой, нуруутай хүн байсныг нутгийн олон одоо ч дурсах юм. Монголын ард түмэн бол энэ хүний Ховдод цэргийн албанд байхдаа үгийг нь зохиосон дууг нь одоо хүртэл дуулж байх юм. Яагаав,

“Сүүмийн сүүмийн алс тэртээд

Сүргээ хариулж яваа даа…

Хантайширын оройгоороо харийн шувуу буцлаа даа

Хайртай буурал аавтайгаа харьж очоод золгоно доо“ гээд 60-аад оны эстрадын нэрт дуучин Янжиндулам дуулдаг дуу. Тэр дууны эзэн л дээ, манай сумын дарга О.Очир гуай. “Хантайширын оройгоор…” гэснийг уг нь “Ханхөгшний оройгоор…” гэж анх нутгийн уул усаа нэрлэн оруулсныг манай хүн ярьдаг байсан юм. Тэгсэн явсаар өөр болчихжээ. Дээр нь манай даргыг өвөрхангайчууд хурдан морьтой Очир дарга гэж мэднэ. Наяад оны сүүлээр Очир даргын зээрд гэж жижигхэн биетэй, хумсан сартай зээрд морь Өвөрхангай наадмуудад өмнөө юм гаргаж үзээгүй л дээ. Өнөө Сүрэнхорын хээр гэдэг шиг л дуурсагдаж байлаа, төв халхад. Түүний энэ хурдан хүлгийн хамгийн сүүлийн давхил домог мэт. Тэр зуны наадмын дуулиан байлаа. 1989 оны зун юм. Очир даргын зээрд морь есөн настай, есөн жил магнайдаа тоос хүргэж үзээгүй амьтан аймгийн наадамд ирлээ. Хүн бүр л “Очир даргын зээрд” гэж хошуураад л. Морьд ч эргэсэн бололтой Ноён уулын баруун сугаар тоос тэнгэрт хадаад явчихлаа, тэгсэн өнгөнд заргалдах хэдэн бараан адуун дунд өнөө зээрд морь чинь байдаггүй дээ.

130 гаруй морьдоос 74-өөр ч билүү орж ирэв. Ингэж ирэхдээ баруун урд хөлнийхөө голхийг цохичихсон, доголоод л… хүүхэд нь гэж нэг найвхайсан жаахан амьтан уйлчихсан. Найман жил түрүүлж ирэхийг нь харсан хүлгээ 80 шахам морины сүүлд хөлөө чирээд орж ирэхийг нь харах өвөрхангайчуудад амар байгаагүй санагддаг. Очир даргын зээрд морин дээр л овоороод байж билээ, наадамчид. Түрүүлсэн морь, бөхийг тоох ч үгүй. Олон хүн цуглачихсан доголон зээрдийг бараадаад алхацгаагаад байх. Очир дарга тэгэхэд ямар ч нүүрний хувиралгүй хөлсийг нь хусуурдах хэрнээ хамрынх нь нугалаасыг дагаад том том нулимс бөмбөрч байхыг би яг дэргэдээс нь харсан юм даа.

Ийм л дуутай, хууртай, хурдтай том цагаан хүн энэ сумыг удирдаж явсан тухай эргэн дурсахад зогсох шинжгүй тэрлэх шинжтэй, би. О.Очир даргын хайртай бас нэг адуу манай суманд байсан нь Ж.Батсүхийн буурал азарга байв. Ах дүү хоёр буурал адуу байсны ах нь ийнхүү ихэд алдаршсан энэхүү буурал азарга. Азарга эргэлээ л гэх. Машинтай дагаж яваад харахад гарааны зурхай дээрээс шидсэн чулуу шиг юм л ганцаараа явчихыг нь харахад даанч сайхан шүү. Хол ойроос мөн ч олон цуутай хүлэг Ж.Батсүхийн буурал азаргатай үзэлцэх гэж ирдэгсэн. Үзэлцүүлэх санаа сэдлийг О.Очир дарга их өдөөнө. Аймгийн хэмжээний томоохон хурал зөвлөлгөөн дээр бусад сум нэгдлийн дарга нарыг өддөг байсан байгаа юм. Тэд нар нь сумынхаа аль сайн уяач, сайн азаргануудыг авчирна. Ер нь амаа асуулгаад л буцна даа. Хурдан морь гэж сайхан юмаар сумын малчин түмнээ нэгтгэж, нэг зүгт хөтөлж, өөрөө рольд нь явдаг өвөрмөц хүн байж дээ. Нэг нутаг усныхныг нэг юман дээр нэгтгэж зангидаж авч явна гэдэг удирдагч хүний л ухаан юм даа.

Үнэндээ сум бүр нэг эх орон шүү дээ. Алдартнууд байлгүй яахав. Манай сумын малчин Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар Дуламсүрэн гуай байна. Саальчин баатар л даа. Эднийх Чулуутайн бүрдэд зусах. Эхнэрээ “Хөдөлмөрийн баатар” болсны дараа жил нөхөр нь болох Цэрэндорж гуай “Улсын аварга малчин” болдог юм байна. Үхэрчин хүн л дээ. Аваргад олгодог таван ханатай танан цагаан гэр нь цагаан сарын битүүний урьд өдөр аймгаас ирэв. Нутаг орны удирдлагууд цуглалаа. Эхнэр нь нөхрөөсөө олон одон медальтай, АИХ-ын депутат. Дарга нар долигоноод л. Цэрэндорж аварга арай цөөхөн одон медальтай, юм бүхэн дээр эхнэрийнхээ дараа эрэмбэлэгдээд байх шиг нь сонин содон харагддагсан. Баатар, аварга хоёр маань одоо ч Чулуутайн бүрдийнхээ эхэн дээр хаваржиж байгаа сурагтай. Дуламсүрэн гуайгаас маань өөр алдартан суманд маань тэр үед амьдарч байгаагүй ээ. Нэг намар баатрын маань бие гэнэт өвдөв.

Сум нэгдлийн даргын 69 машинтай, сумын их эмч давхиж очоод гэрээс нь шууд аймгийн эмнэлэг рүү аваад давхичихаж билээ. Хөдөлмөрлөсөн хүнд хүндэтгэл, үнэлэмж ингэж л ирдэг нийгэм байсан юм байна. 1987 онд манай нутагт айхавтар зуд боллоо. Малчид бүү хэл төвд суугаа бид хөлдчих шахав. Амбаарын нөмөрт болжморууд нисч чадахгүй тас тас хөлдөцгөөсөн байж билээ. Тэр хэцүү зуднаар мал их хорогдсон юм. Ямар сайндаа өдөр бүр сумын төвийн айлуудаар нэгдлийн тракторууд үхсэн малыг өвс шиг дөрвөлжлөөд аччихсан тараана. Түүнийг нь зуухныхаа хажууд гэсгээж байгаад арьсыг нь хуулж авдаг ажилтай. Махыг нь буцаагаад л ачна. Нэг газар аваачиж устгадаг байсан уу, яасан. Сумын айл өрх бүрт ийм нэг хүнд хэцүү ажил ногдож сар гарантай үргэлжилж билээ. Энэ зуднаар л баатар, аварга хоёр маань ганц ч төлийн гарзгүй давснаараа бахархал дуурайлыг үзүүлсэн юм.

Соц үед оюутнууд л намрын ажилд явдаг байсан ойлголт одоо бий. Уг нь газар тариалантай газруудын дунд сургуулийн сурагчид нь намрын ажилд явдаг байлаа. Түүний нэг нь манай сум. Арвайхээрийн талаа ашиглаж, дүүрэн сүрэл, хүнсний ногоо тарьдаг, түүнийгээ хурааж дийлдэггүй байлаа. Ингээд сумынхаа сургуулийн ахлах бүлгийнхнийг дайчилна. Дээр нь аймгийн төвийн 10 жилийнхнийг авчирна даа. За ингээд Арвайн талд аймгийнхан хийгээд сумын арван жилийн атамануудын хооронд ногоо хураахын зэрэгцээ шөргөлцөөн болох аядана. Аймгийн төвөөс ирдэг арван жилийн атаманууд дотор одоо Ардын намын Я.Содбаатар, сайд асан Г.Шийлэгдамба… гээд өнөөдөр Өвөрхангай уугуул нэртэй улс төр, бизнес, төрийн албаны салбарт ажиллаж буй залуус бүгд багтана даа. Юугаа ч мэдэхгүй, онц сурдаг банди нар намар намарт Арвайхээрийн талд цуглаж нэг үймдэг байв шив.

Тарагтын 8 жилийн дунд сургууль 1000 гаруй сурагчтай. Захирал нь С.Баатар. С.Баатар захирал маань одоо аймгийн музейн захирал хийдэг юм. Захирлын орлогч буюу хичээлийн эрхлэгч нь С.Дамдиндорж. Урьд нийгмийнхэн таних нь танина даа. “Үүрийн цолмон” уран сайхан киноны нэгдлийн дарга Баяраад тоглосон жүжигчин. Бидэнд химийн хичээл орно. Дэндүү ойлгомжтой заана. Саяхан багшийн маань тоглосон кино гарахыг нь шимтэн үзлээ. Гоё юмаа. Гоё ч залуу байж. Багш гэснээс манай түүхийн багш Ганхүлэг байна. Өвөрхангайдаа өнөөдөр ч байгаа л даа. Наяад оны дундуур шүү дээ. Хаалттай нийгэм. Тэр үед л энэ багш маань бага ангийн сурагч биднийг оройн цагаар сургууль дээр түүхийн тэнхимд цуглуулж Монголын нууц товчоог, Чингис хааныг ой тойноос гарахгүй болтол зааж дээ. “Та нар Монголын нууц товчоог нэвт мэдэж байх ёстой. Үсэг, цэг таслал бүрийг хүртэл цээжээрээ мэдэх ёстой” гэж ирээд л бүлэг бүлгээр нь ярих. Өнөөдөр манай ангийнхнаас хэн нь ч Монголын нууц товчоог аль ч хэсгээс нь ярина даа. Гэхдээ хуурай бус голд нь ортол л мэдэрч ярих байх. Ангийн багш Ц.Пүрэвдолгор маань биднийг гэртээ цуглуулна. Тэднийх бараг ганцаараа шахуу телевизтэй болохоор тэр. Тэгээд орос дээр гарч байгаа кино бүрийг орчуулан тайлбарлана даа.

Орчуулга нь бараг кинотой зэрэгцээд явдагсан. “Саяыг яаж хулгайлах вэ” гэдэг киног гэрт нь үзэж орчуулуулж байсан маань санаанаас ер гардаггүй юм. Тэр кино нь тэр үедээ барууны хэв маягтай гэж өнөөдөр хэлнэ дээ. Тавдугаар ангийн сурагчдаа тэр ертөнцийг ойлгуулах гэж хичээж байсан нь тэр юм байлгүй. Багш нар маань ингэж үүх түүхийг ойлгуулахыг хичээж, тив дэлхийн байдлыг тэрхүү жижигхэн суманд ойлгуулахыг хичээдэг байсан ч хажуугаар бас сонин сонин юм болно оо. Тээр жил манай суманд “Мандухай сэцэн хатан” гэж нэг эротик кино ирлээ. Эротик ч гэж дээ өнөөдөр л тэгж нэрлээд байгаагаас бус тэр нь үедээ бол том хүний явдлыг үзүүлсэн кино гэгдэж байсан юм. Кино ирсэн даруйд сургуулийн сурагчдад үзүүлэх эсэх асуудал бослоо. Сумын намын хороон дээр хурал болж С.Баатар захирал энэ тэр бүгд өдөржингөө хуралдаад нэг шийдвэр гаргав. Киноны яг тэр өвөр түрийндээ ордог хэсгийг хүүхдүүдэд үзүүлэхгүй байх үүргийг кино механикжуулагч Батаад оноожээ. Харин Батааг хянах үүргийг сумын намын хорооны нарийн бичгийн дарга Цэвэгмидэд хүлээлгэсэн дуулдав. Энэ шийдвэр нь бидэнд ерөөсөө таалагдаагүй юм.

Хамгийн гол юмыг нь хаалаа гэж. Сумын клубт хүүхдүүд пиг үзлээ. Үзээд явж байтал өнөө муу кино механик чинь Батмөнх даян хааныг Мандухайн өвөр рүү ордгийн даваан дээр кино аппартныхаа дуранг юмаар хаачихдаг юм байна. Том ангийн ах нар шүгэлдэж, ориллоо гэвч нэмэр болсонгүй. Батаа ах хариуцлагатай ажиллаж байв. Ингээд кино цааш явсаар Батмөнх даян хааны өвөр рүү Алтжин шалдан ордог руу ойртлоо. Өнөө Батаа чинь дахиад хаалаа. Бидний эсэргүүцэл туйлдаа хүрч “Үү үү, больё оо” хэмээн орилолдов. Гэтэл өнөө хаалт нь унаад Алтжингийн дээр Сүххуяг гараад авдаг хэсэг дурайтал гарлаа даа. Кино механик Батаа тэвдэж дурангаа хааж байсан юмаа олох гэж мунгинасаар байх зуурт өнөө юм нь гараад өнгөрөв. Харамсалтай нь кино механикжуулагч Батаа ах хариуцлага алдсан хэргээр дараа нь сумын намын хорооны хурлаар орж торгууль хүлээсэн гэсэн. Цэвэгмид дарга харин яасныг мэдэхгүй. Бас л юм дуулсан байх.

Тарагт сум хэмээх бага эх орондоо би, бид нэг иймэрхүү байдалтай л өсч торницгоосон юм. Сумынхаа бөхчүүдийг хийгээд алдартнуудыг дурдах нь манай сонины “Эх орон сумаас эхэлнэ” булангийн тогтсон ёс жаяг билээ. Миний мэдэхийн суманд маань аймгийн арслан Мягмарсүрэн гэж ах Худалдаа бэлтгэлийн ангид ажилладаг байлаа. Бас аймгийн начин Баярхүү гэж ах нэгдлийн жолооч байв. Энэ хоёрынхоо амжилтын талаар мэдэх юмаар тун бага байгаадаа нутгийнхнаасаа хүлцэл өчье. Агуу их Донровын Намдагаас эхлээд Тарагтын харьяалалтай гэх алдартнууд байдаг юм. Гэхдээ бас Завхан энэ тэр аймгийнхан булаацалддаг учраас энэ удаад өнжив. Дараагийн удаад баараггүй судалж тогтоогоод бичнэ ээ, тэднийгээ.

П.ХАШЧУЛУУН

"Өдрийн сонин"