"Тэрхийн цагаан нуурынхаа ирээдүйд санаа зовж явна"

2011-03-17

Инженер геодези ХХК-ийн ерөнхий захирал Ч.Цэрэнбаттай ярилцлаа. Тэрбээр "Хийх юм их байна.

Манай сум хөгжүүлэх төсөл маш хэрэгтэй байна. Одоогоор юу хийх, хаашаа явахаа тэдэхгуй байх шиг. Их зорилт хөгжлийг авч явдаг юм шүү дээ. Нэг юмыг хийжээ гэж дуулах, хийснийг үзэх, өөрөө хийхийн хооронд их ялгаа бий. Хийчихсэн бол түүнтэй ярих юм байхгүй. Дуурайх бол ажил биш" хэмээн нутаг орныхоо хөгжлийн төлөө санаа зовнин явна.

-Таныг нутаг амьтай гэдэг, орон нутагтаа юу хийв?
-Би Тариат сумын Хадатын рашааны дэргэд Хавтгай цагаанд төрсөн. Усны cop болсон газарт төрж өссөндөө баяртай, өөдрөг явдаг. Манайханд унасан газар угаасан усаа хайрлаж түүнээ шүтэх сэтгэлийн орон зай дутагдаад байх шиг санагддаг. Ой модыг хайр гамгүй ашиглаж, халиун буга, загас, жараахайг алж устган, гол горхийг бохирдуулж байна. 2008 онд Цэцэрлэг хотыг 2021 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөг хийж, хот байгуулалтын талаар тулгамдаад байгаа олон асуудлыг дэвшүүлж тавьсан байгаа.

Энэ бол Цэцэрлэг хотын хэтийн хөгжил цэцэглэлтийг хөтлөн авч явах томоохон баримт бичиг юм. Нутгийн минь толь, нүнжиг болсон Тэрхийн цагаан нуурынхаа ирээдүй бат тогтвортой оршин байх үндсийг хангахын тулд “Тэрхийн цагаан нуурын усны мандлыг дээшлүүлэх, нуурын экосистемийг хамгаалах төсөл" бичиж сумын ИТХ-аар хэлэлцүүллээ. Энэ нь олон төрлийн суурь судалгаа хийж, шинжлэх ухаан технологийн ололтыг ашиглан шийдвэрлэх нэлээд хөрөнгө шаардсан ажил.

Нуурын экосистем огцом өөрчлөгдөж олон төрлийн хавчны авгалдай Суман голоор урсаж, ундны усыг ихээр бохирдуулж байгаа. Хүүхэд ахуй цагт нуурын ус, Суман голыг шууд л залгилдаг байсныг бодоход муухай үнэр, амттай болж өөрчлөгдсөн нь сэтгэл эмзэглүүлсэн асуудал болоод байгааг анхаарах цаг болсон. Хожимдох тийшээ хандаж байна. Тэрхийн цагаан нууранд загас байгаа, үгүй нь мэдэгдэхгүй болжээ. Тэднийг хар галуу, хүн "чоно" ихээр хороож байна. Нуурын биологийн тэнцвэр аль хэдийнэ алдагдсан болох нь ажиглагдсан. Нуурын хувьд 9, 5 дугаар сард усаа бүрэн сэлгэдэг урсгал нуур юм. Гэтэл нуурын усны түвшин 0.8-1.2 метр хүртэл доошлон нуурын хэв шинж өөрчлөгдсөн тул усны түвшинг экологийнх нь нөхцөлтэй хамт барих шаардлагатай.

-Байгаль орчноо хамгаалахын тулд нэн тэргүүнд юу хийх ёстой вэ?
-Монгол орон даяар байгаль экологийн эрчимтэй хомсдол бий болж амьдрах орчин нөхцөлийг хурдтай өөрчилж байгаа үед өсвөр үеийг байгалиа дээдлэх үзлээр хүмүүжүүлэх нь чухал. Тэдэнд экологийн боловсрол олгох, ногоон хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцуулах, байгалийг бишрэн шүтэх сэтгэл зүрхнээсээ хайрлах ухааныг суулгах явдал. Энэ байдлыг соргогоор мэдэрч ойлгосон, унасан газар угаасан усаа хайрлан зүрх нь булиглаж явдаг хэдэн нөхөдтэй хамтран Мандал хайрханд цогцолбор шүтээн байгуулахаар шийдээд байна. Бидний үүсгэл санаачилгыг дэмжиж сумын Засаг даргын захирамж гарсан. Далайчойнхор вангийн хошууны гол шүтээн Ванданлхам бурхныг есөн цагаан суварга, 108 шат, бусад байгууламжийн хамт Мандал хайрханд бүтээн залах юм.

Хөрөнгийг манай нутгийнхан болон нутгийн зөвлөлүүд нутаг усандаа хайр энэрэл нь шингэсэн өөдрөг сэтгэлтнүүдийн өглөг буянаар босгох юм. Алдар цуутай Тариатын хүрээнээс үлдэж хоцорсон суварганы толгойг сэргээн засварлаж залах, түүх дурсгалыг өвлөн хамгаалах хэрэгтэй байна. Энэ ажилд Тариат сумын сурагчид хошуучлан оролцож байгааг энд тэмдэглэх нь зүйтэй.

-Хадатын рашаан олны хүртээл болох уу?
-Хадатын рашааныг "Чи тэнд төрж өссөнөөрөө хамгаал, ашигла" гэж Г.Бямбадагва сумын Засаг дарга байхдаа хүлээлгэж өгсөн. Намайг авахад хоёр модон жорлон л байсан. Түүний итгэлийг алдаагүй. Одоо тэнд гүүр, арваад жижиг байр байна. Их давааг засахад хоёр удаа хандив өргөж, рашааныг савлах цехийг байгууллаа. Энэ бол компанийнхаа хөрөнгөөр хийж байгаа цэвэр буяны ажил юм. Олон хүн савласан рашааныг ууж өвчин зовлонгоосоо салаасай гэж хүснэ. Монгол Улсын төр, засгийн хүмүүс миний энэ ажлыг дэмжиж, зарим нь рашааны талаар бүтээл хийж, шинжлэн судалж байна.

Рашааныг шинжлэн судалж, савлах технологийг боловсруулсныхаа дараа аймгийн Мэргэжлийн хяналтын зөвшөөрөл, оюуны өмчийн газрын патент авлаа. Цаашид рашаан амралт болгож, сумынхаа иргэдийг эрүүл саруул амьдрах, хол ойрын хүмүүст хүртээх, сувилах ажлыг хийнэ. Гэхдээ цаг хугацаа хөрөнгө, мөнгө их шаардана л даа. 1960-аад онд онцгой ид шидтэй газар тэнгэрийн их хувилгаан ус болохыг О.Намнандорж гуай судлан тогтоож, хөдөлмөрийн баатар Р.Минжүүр нэгдэл дундын амралт болгохоор шаргуу хөөцөлдөж дээгүүр доогуур их гүйсэн гэдэг. Тухайн үеийн сангийн яам хөрөнгө гаргах боломжгүй учир зүгээр ус л байна гэсэн хуурамч дүгнэлтээр Р.Минжүүрийн амыг нь таглаж байсан түүхтэй.

Гэсэн мөртлөө Улаанбаатар, Завхан, Хөвсгөл зэрэг аймгийн эмнэлгүүд торх торхоор нь зөөж шарлах өвчнийг анагааж байлаа. Нисдэг тэргээр хүртэл зорж уудаг байсан. Жил бүрийн зургадугаар сарын 15-наас есдүгээр сарын 15-н хүртэл олон газрын элдэв төрлийн өвчтэй зовлонтой хүмүүс ирдэг. Шарлах, элэгний вирус, үе мөч, дотор, бие эрхтнээ цэвэрлэх, сахар, хоол унд үл зохих өвчинд нэн тустайгаараа хол ойрд ихэд алдаршсан рашаан.

-Та компаниа танилцуулахгүй юу?
-Манай компани хот байгуулалтын зураг төсөл, технологи, гидрогеологи, геодезийн газар зүй, кадастр, газар зохион байгуулалт бүс нутгийн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөөг хийдэг болохоор Монгол Улсын хөгжлийн чиг ханддагыг тодорхойлдог гэсэн үг. Их, дээд сургуулиудын үйлдвэрлэл сургалтын бааз компани төдийгүй Стандартчилал хэмжил зүйн үндэсний төвийн итгэмжлэгдсэн байгууллага.

-Ярилцсанд баярлалаа.

С.Бараанасан (Архангай)