“Уншигч-сурвалжлагч”-аар гавьяат жүжигчин Т.Ариунаа ажиллаж, ахмад сэтгүүлч

Д.Дорждулам гуайтай ярилцлаа. Баянхонгор аймгийн Жинст сумын уугуул Д.Дорждулам гуайн сайхан сэтгэл, эелдэг даруу, ухаалаг зан чанар сэтгүүлч бидний төдийгүй монгол бүсгүй хүн бүрт үлгэр дуурайл болдог билээ. Тиймээс ч баярын өдөрт зориулсан ярилцлагадаа гавьяат жүжүигчин Т.Ариунаа түүнийг урьсан юм.

-Сайн байна уу, та. Сайхан хаваржиж байна уу?

-Сайн , сайн байна уу. Баярын өдөрт зориулсан ярилцлагад бид хоёр оролцох болжээ.

-Энэ цаг үед тань шиг хүний үг, сургаал хэрэгтэй гэж бодоод би таныг сонгосон юм.

-Баярлалаа. Уран бүтээл өндөр биз дээ. Би танай аавыг их сайн таньдаг байлаа. Танай аав Төмөр манай Балдорж, Мөнхбаатар нартай найз байсан юм. “Үнэн” сонинд биднийг ажиллаж байхад аав чинь ирээд хаалга нээгээд, нүдээ ирмэчихнэ. Тэгэхээр манай хэд өндөлзөөд л миний нүдийг хариулж байгаад гараад явчихна. Би хэлтсийн дарга нь байсан болохоор нөгөө хэ дийгээ маллах гэж хөөцөлддөг байлаа.

-Балдорж гуай, “Үндэсний шуу дан”-гийн Ганболд ах хоёр лав манайд ирдэг байсныг санаж байна.

-Бид Олон улс, гадаад харилцааны хэлтэст ажилладаг байлаа. Балаар олон улсын тойм бичүүлэх гэхээр Төмөртэй нийлээд ирэхгүй. Зарим үед бараг хаалгаа түгжих нь холгүй юм болно оо. Олон жил хамт ажилласаар сүүлдээ би ээж нь, тэд маань миний хүүхдүүд шиг болсон доо. Балыгаа би нэг удаа алгадчихаж билээ. Инээгээд л өнгөрсөн.

-Тухайн үеийн залуус нийлээд тоглодог байсан юм болов уу?

-Тэгдэг л байсан байх даа. Аавыг чинь харсан л бол манай хэд хөдөлгөөнд орчихно. Тэгээд надад загнуулна. Ганболд “Та өөрийнхөө хэлтсийнхнийг аргадаад, намайг их загнадаг байсан шүү ” гэж одоо ч надад хэлдэг юм. Ганболд өөр хэлтэст байдаг байлаа л даа.

-Таны намтарыг уншаад хос мэргэжилтэйг чинь мэдлээ. Малын эмч мэргэжилтэй хэрнээ сэтгүүлчийн ажлыг яагаад сонгох болов. Намтар түүх, бичсэн зүйлээс чинь харахад та сэтгүүлч болохыг их хүсэж, тэмүүлж байжээ дээ?

-Би Баянхонгор аймгийн анхны дунд сургуулийг дүүргэсэн хүний нэг. Хүний их эмч болохыг хүсдэг байлаа. Хүссэн сургуулийн хуваарь ирснийг аавдаа дуулгатал аав дуугүй л байна. Орой нь “Миний охин сайн бодсон уу. Хүний эмч гэдэг чинь хүний яс барихаас эхлээд хүнд ажил. Миний охин шиг өрөвч, аймхай хүн чадах уу. Эмчлэгдэхгүй өвчин гэж байдаг юм. Айлын хүүхэд хүнд өвчин тусаад үхвэл чи хэдэн өдөр уйлах вэ” гэж тун нухацтай асуулаа. Их сургуульд элсэхэд малын, хүний эмчийн ангид орох хүүхдүүд адилхан шалгалт өгдөг байлаа. Дээгүүр оноо авсан ч аавын үг бодогдоод малын ангидаа орлоо.

Төгсөөд хамуутай тэмээ эмчлэх байх гэж бодохоос эхний жилдээ их дургүй байсан. Дараагийн жилээс мэргэжлийн хичээл ороход сонирхол аргагүй татагдаж билээ. Сургуулиа төгсөөд нутагтаа мал эмнэлгийн лабораторид шинжээч эмчээр ажиллаж, удалгүй дэвшиж эрхлэгч болоод байтал аймгийн Мал эмнэлгийн даргаар тавьчихлаа. Байгууллагын дарга болохоор ажлын шаардлагаар төвийн сонинд цөөн зүйл бичдэг байсан юм. Гэтэл нэг өдөр Төв Хорооноос дуудаад “Үнэн” сонины сурвалжлагчаар ир гэдэг байгаа.Би тэндээ эрдэм шинжилгээний ажил эхэлчихсэн болохоор түүнийхээ үр дүнг үзэх гээд хотод ирэх дургүй л байлаа.

Хөдөө аж ахуйн яам, аймгаас намайг өгөхгүй гэсэн ч Төв Хорооны шийдвэрийг зөрчих хэн байх билээ. Тэгж, тэгж хотод иртэл миний оронд агрономич мэргэжилтэй хүн авчихаж. Ашгүй буцаах нь гэж байтал Хөдөө аж ахуйн дээд сургуульд багшил, өөрийгөө бэлд гэлээ. Бэлдээд хичээл зааж ч эхлээгүй байтал “Үнэн” сонинд орсон нөгөө агрономич тэнцэхгүй байна гээд намайг авах болсон. Ингэж л би хэвлэл мэдээллийн салбарт хөл тавьсан юм. Эхэндээ бичсэн мэдээг маань хүн бүхэн голно.

Дээд сургуульд гайгүй сураад, аймгийн Мал эмнэлгийн дарга хийхдээ хүнд загнуулж, муу үг дуулж үзээгүй болохоор сэтгэлээр их унасан. Зарим үед уйлаад, больё гэж хэлж ч үзлээ. Юм бичих сонирхолтой ч, сонины сэтгүүл зүй гэдэг өөр болохыг мэдрээд шантарсан хэрэг. Ахмад сэтгүүлч Бидэръяа гэдэг хүн байсан юм.. Тэр хүнд сэтгүүлч хийж чадахгүй юм байна гэдгээ хэлтэл “Чиний хоол энд байгаа юм аа. Хаашаа ч битгий яв” гэж билээ. Тэгээд сониндоо ажилласан болоод явж байтал 1969 онд байх, Намсрай дарга дуудаад “Сургуульд явна аа. Намар шалгалт өгнө. Орос хэлээ сайн бэлдээрэй” гэсэн. Нөхөр маань хойно Дипломатын дээд сургуульд явчихсан болохоор араас нь очих хүсэлтэй байсан ч би чадах болов уу гэсэн айдас надад байсан.

Гэхдээ шалгалтандаа тэнцсэн. Хоёр жил сурч ирээд “Үнэн” сониндоо насаараа ажилласан даа. Энэ хугацаанд хоёр удаа Москва дахь “Үнэн” сонины сурвалжлагчаар томилогдож, ажил ласан. Манай нөхөр 1988 онд Кубад Элчин сайдаар явахад намайг Л.Түдэв гуай, Х.Цэвлээ хоёр Латин Америкийг хариуцсан сурвалжлагчаар явуулахаар шийдэж байсан юм. Малын эмчээ сэтгүүлчээр солиод 30 гаруй жил ажиллаж дээ. Тэтгэвэрт гарсан хойноо ах дүүсийн хүүхдүүдэд угалзтай дээл хантааз хийж өгдөг байлаа. Харин сүүлийн үед янз бүрийн нарийн боов хийгээд тараагаад суудаг болсон доо.

-Монгол эмэгтэй хүний ухааны талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Зөвхөн эр хүнбус айл гэр, цаашлаад улс орон ямар байх нь эмэгтэй хүнээс их шалтгаалдаг юм шүү. Эмэгтэй хүн ээж, гэргий хүний үүргээ хэр биелүүлж байгаа нь эр хүний гаднах төрхөөс шууд харагддаг. Эмэгтэй хүн бүх зүйлийн эх үндэс гэдгээ ухаарч, ухаалаг амьдрах хэрэгтэй. Ар гэр, нөхрөө бодож байгаа юм гээд өөрийгөө бас хаяж болдоггүй юм. Аль алиныг амжуулж, амьдралаа өөд нь татаж явах нь эмэгтэй хүний үүрэг. Монгол уламжлалаа манай эмэг тэйчүүд хадгалах учиртай. Цайныхаа дээжийг нөхөртөө барьж занших хэрэгтэй. Нөхрийнхөө ,сэтгүүлч мэргэжлийнхээ буянаар олон улс оронд очиж үзлээ. Аль ч улс оронд, ямар ч эрх мэдэл, албан тушаалтай байсан эмэгтэй хүн үүргээ биелүүлж л байдаг юм. Нийгэм эмх замбараагүй байгаа энэ цаг үед эмэгтэй хүн ухаалаг байж эх орноо аврах учиртай гэдгийг ойлгож яваасай гэж боддог.

-Та монгол эмэгтэй хүний уламжлалт ухаанаас ямрыг нь сурч, мөрдлөг болгож явсан бэ. Бүсгүйчүүд танаас сурч, мэдээсэй гэхдээ асууж байгаа юм?

-Монголын эмэгтэйчүүдийн сор болсон С.Удвал гуайн тухай энд ярихгүй өнгөрч болохгүй. Эмэгтэйчүүдийн хорооны даргаар олон жил ажилласан түүнтэй хөдөө орон нутаг, гадаадад ажиллаж байлаа. Хөдөө ажлаар явж байхдаа ядарч, туйлдсан ч хэзээний эрт босчихсон ,үс зүсээ янзлаад сууж Д.Дорждулам: Эр хүн ямар ч үед бүсгүй хүний гарыг хардаг юм байдагсан. Зарим үед хэзээ амжуулдаг байна аа гэж боддог байж билээ. ”Энэ хотын хүүхнүүд нөмгөн, үс нь арзайчихсан хогоо хаяад явж байх юм.Ингэж болохгүй шүү дээ” гэж ярьдаг байв. Удвал гуай сайд, дарга нартай хөдөө явна.

Хөдөөнийхөн дарга нарыг гэхгүй “Удвал гуай, дээшээ дээшээ” гээд л байх. Гэсэн ч эр хүний өмнө айлд орж, хойморт сууна гэж байхгүй. Дарга нар байхгүй байсан ч жолоочоо айлд түрүүлж оруулдаг уламжлалтай хүн байсан. Айлын баруун талаар явахгүй. Эхнэр , эмэгтэй хүний явах, суух газар гэдэг бас нарийн учир шалтгаантай гэдгийг үглэж яриад байхгүй ч биеэр үзүүлчихнэ.Тэр эрхэм хүнээс их зүйлийг мэдэж, сурсан.

-С.Удвал гуайд дал чанаж өгөхөд идээгүй гэсэн яриа байдаг. Яг юу болсон юм бэ?

-Манайх гэр бүлээрээ Москвад амьдарч байсан юм. Удвал гуай ажлаар Баруун Герман явахаар Москвад ирэхэд нь Сангийн яамны нэгдүгээр орлогч сайд Долгормаа бид хоёр Оросын эмэгтэйчүүдийн байгууллагынхантай Удвал гуайг угтлаа. Бид хоёр сайхан хоол, цай хийе гэж ярилцаад Долгормаа “Монголоос мах ирсэн. Би мах чаная. Чи цай аваад ир” гэлээ. Дал, дөрвөн өндөр чанаад , цайгаа аваад Удвал гуай дээр очлоо. Гэтэл цай уучихаад мах иддэггүй. Бид хоёрт мах огтолж өгчихөөд суугаад байх юм. Яагаад идэхгүй байгааг нь асуутал “Уучлаарай, та хоёр. Би бүдүүлэг хүн шүү дээ. Дал дөрвөн өндөр барьж идэж сураагүй юм” гэсэн.

Монгол эмэгтэй хүн аав, нөхрийнхөө хажууд дал барьж иддэггүй гэдгийг бид мэддэггүй байж. Далыг шүдээрээ зулгааж иддэггүй, айлын эр хүн далны ууцыг хувааж хүртээдэг гээд уламжлал бий шүү дээ. Уламжлал мэддэггүй бидэнд түүнийг ойлгуулахын тулд өөрийгөө буруутай мэтээр ярьж билээ. Одоо даяаршиж байна гээд гаднын улс орны ёс заншлыг дуурайх болж. Гэхдээ өөрийн гэсэн онцлог, ёс, зан заншлаа бид гээх учиргүй. Эр хүн гэдэг хүч тэнхээтэй, биднээс хамаагүй илүү боловч ямар ч үед бүсгүй хүний гарыг хардаг юм. Эмэгтэй хүн залуудаа эхнэр, айлын гэргийн үүргийг гүйцэтгэдэг бол нас ахих тусам нөхөртөө ээжийнх нь хайрыг орлох үүрэг ирдэг. Ханийнхаа сэтгэлийн дундуур бүхнийг эмэгтэй хүн дүүргэж явах ёстой гэдгийг бүсгүйчүүд маань ойлгож, ухаарч амьдрах хэрэгтэй.

-Арга, билиг хоёр тэнцүү байх ёстой гэдэг ч амьдрал дээр өөр байгааг бид бүгд харж байна. Эмэгтэй хүн өөрийн сурч мэдсэн зүйл, боловсролоороо эрчүүдээс илүү болж. Таны бодлоор эмэгтэй хүн мэддэг, чаддаг зүйлээ эр нөхөртөө зориулах уу, аль эсвэл нийгэмдээ зориулах ёстой юу?

-Сүүлийн үед анзаараад байхад эрчүүд маань мэдлэг чадвараараа эмэгтэйчүүддээ гологдож байна. Би сэтгүүл зүйн чиглэлээр олон сургуульд лекц уншдаг л даа. Гэтэл нэг ангийн 30 хүүхдээс тав, зургаа нь л эрэгтэй байх жишээтэй. Сэтгүүл зүйн салбарт 3000 гаруй сэтгүүлч байгаагийн 30 хувь нь эрчүүд байх юм. Түүнээс гадна монголчууд эрэгтэй хүүхдийн боловсролд анхаарахгүй, охин хүүхдээ л сургууль соёлтой болгоё гэдэг нь буруу . Гэр бүл салалт их, охид бүсгүйчүүд гэрлэхгүй яваад байгаа нь санаанд нийлсэн, боловсролтой, амьдралаа авч явах чадвартай эр хүн байхгүй байгаатай холбоотой. Энэ асуудлыг улс орны бодлогоор зохицуулах ёстой гэж би боддог. Эрэгтэй, эмэгтэй хүн боловсролоороо ялгарах нь улс орны эрх ашигт сөрөг нөлөөтэй . Зах, дэлгүүрээр явж байхад эмэгтэйчүүд илүү ажиллаж, айл гэрээ авч яваа нь анзаарагдаад байна.

-Гэр бүлийн хүрээнд эмэгтэйчүүдийн үүрэг их байгааг хүлээн зөвшөөрдөг ч шийдвэр гаргах төвшинд хүлээж авахгүй байгаа шүү дээ.

- УИХ-ын 76 гишүүний гурав нь эмэгтэй хүн байгаа нь дэндүү бага тоо. Хэрвээ эмэгтэйчүүдэд шийдвэр гаргах эрх мэдэл олговол архи ууж, ажлаа таслахгүй. Ямар нэгэн найраанд орохгүй.Хийе гэсэн зүйлээ дуусгаж байж санаа нь амардаг гээд байгалиас заяасан олон сайн зан чанар бий. Энэ бүгдийг зохицуулж, ухаалаг хандах ёстой гэж би боддог. Удвал гуай ч жендерийн тухай санал бодлоо хуваалцаж, эмэгтэй сайд нарын тоог нэмэгдүүлье гэж ярьдаг байсан. “Эмэгтэйчүүдээ гаргая гээд дэмжихээр нэгийгээ унагачихаад байх юм” гээд Удвал гуай инээж байсныг санаж байна. -Хөрөнгө мөнгөний асуудал амьдралд чухал биш.

Харин оюуны болоод сэтгэлийн ядуурал газар авч байгаад санаа зовдог юм. -Оюуны бөгөөд сэтгэлийн ядуурал нь ном уншихгүй байгаагаас үүдэлтэй. Бидний үед ядуу хүн байсан л даа. Гэхдээ гудамжинд хог түүж, гуйлга гуйдаг хүн байгаагүй. Боловсролыг хүртэл бизнес болгож байгаа нь эргээд нийгэмд асар их хор хөнөөлтэй байна. Хамгийн ариун байх ёстой хийдүүд хүртэл буян, номын ажлаа бизнес болгочихож. Сүүлийн үед гаднын олон шашны урсгал нэвтэрч, ядуусыг хооллож, орон байраар хангаж байна. Ямар шашин шүтэх нь хүний эрх ч шашин хоорондын мөргөлдөөнөөс иргэний дайн үүсдэг.Тийм болохоор төрийн бодлого байх ёстой.

-Хоёулаа таны ханийн талаар ярьсангүй.

- Сайн ханийн хүчээр би өдий зэрэгтэй яваа хүн.Сэтгүүлч хүний ажил цаг наргүй, хүнд . Сигнал уншина, дугаар удирдана гээд ажил дээрээ хонох үе бишгүй л байсан. Би гуанзны хоол идэж чаддаггүй байлаа.Оройтох, хонож өнжих бүрт миний хань л таарсан хоол, цай хийгээд ирдэгсэн. Москвад байхдаа гараар мэдээгээ бичээд нойргүй хононо. Миний хань хажууд бичгийн машин тачигнуулаад л сууж байх жишээтэй. Бие биенээ түшиж, ойлгож, тусалж байж л амьдрал сайн сайхан байдаг юм.

-Хэлний, бичгийн соёл гэдэг маш чухал. Гэтэл одоо алдаагүй ном хэвлэл бараг үгүй болжээ дээ.

-Монгол хэл маш баялаг шүү дээ.Түүхийн урт удаан хугацаанд баяжих учиртай ч харин улам дордоод байна. Үг үсгийн алдаа гэдгийг байх л зүйл гэж ойлгодог болж. Бидний үед алдаа гаргахаас ямар их айдаг байсан гээч. Хэрвээ алдаа гаргавал хариуцлага тооцоод “Үнэн” сонины нэгдүгээр нүүрт манай сонины сурвалжлагч тэрний бичсэн тийм сурвалжлагаас гэж зарлан шийтгэдэг байлаа. “Үнэн” сонинд ажиллаж байхад Лодойхүү гэдэг хүний нэрийг манай нэг сурвалжлагч Шодойхүү гээд биччихсэн. Бас намын их хурлын илтгэл бичсэн хүн “Алга ташив” гэж бичих гээд алга гэдэг үгнийхээ га-г орхичихож. Маргааш нь бөөн асуудал үүсэж, нүүрээ хийх газаргүй болтол нь хариуцлага тооцсон удаатай. Тэгж байж л алдаа багасдаг. Буруу зүйл хийснийхээ төлөө хүн хариуцлага хүлээх л учиртай.

-Цаг зав гарган ярилцсан танд баярлалаа. Танд сэтгүүлчдийн болоод олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдрийн баярын мэнд хүргэе. Урт насалж, удаан жаргаарай.

-Баярлалаа.

Тэмдэглэсэн Х.ОЮУНСҮРЭН

"Өнөөдөр"