өрөөнд Д.Данзан тэр хоёр байна. Наана хурлын жижиг өрөө онгорхой боловч хүнгүй аж. Тэргүүлэгчид төдий л удалгүй цугларав. Р.Нямдорж, Д.Данзан, П.Даваасамбуу гурваас гадна П.Дагвасүрэн арслан, Д.Мягмар заан, Д.Сэрээтэр начин, Н.Батмөнх гуай иржээ. Бид хоолонд оров. Дараа нь тэргүүлэгчдийн хурал эхэллээ. Урд талын суудалд Батмөнх, Даваасамбуу бид гурав, хойт талынхад Данзан, Дагвасүрэн, Сэрээтэр, Мягмар, голын суудалд Р.Нямдорж суулаа.

Р.Нямдорж тэргүүн хурал удирдаж, хэлэлцэх асуудлыг танилцуулав. МҮБХ-ны энэ оны цалингийн санг 2,7 сая төгрөгөөр баталж, өмнөх оны төсвийг 250 мянган төгрөгөөр нэмжээ. Бас хагас жилийн цалингийн сангийн 15 хувиар ажилтан, албан хаагчдынхаа хариуцлагын шагналын санг бүрдүүлэх аж. Энэ мэт 4 асуудал хэлэлцэхийн нэг нь Цэцдийн зөвлөлийг хуралдуулах бидний шаардлага орсон байлаа. Р.Нямдорж хууль зүйн мэргэжилтэй. Хууль зүйн дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдорж гэж бас бий. Яахаараа Нямдорж гэдэг хүмүүс адилхан байдаг юм бол. Мэргэжлээрээ ч, асуудалд хандах яхир, хүнд зангаараа ч энэ хоёр төстэй.

Тэргүүн угийн сийрэг хүн тул эхлээд мэдээлэл хийж эхлэв. Сүүлийн үеийн сонины тойм танилцуулж байна. “Монгол үндэсний бөх спорт мөн үү” ч гэх шиг хөгийн юмс их бичигджээ. Эдгээрийг танилцуулсан нь нэг талаасаа өргөн мэдээллийг агуулах боловч нөгөө талаар хуралдаа бэлтгэж буй өвөрмөц сэтгэлзүйн бэлтгэл мөн байв.

Дараа нь МҮБХ-ны имиж буюу үзэл санааны удирдамжийг танилцуулав. МҮБХ нь түүний ажилтнууд нь даруу араншинтай, төвшин жудагтай байх, эв нэгдлийг эрхэмлэх, бусад байгууллагын итгэлийг хүлээх зэрэг энэ имиж нь хэд хэдэн хүнийг ажлаас чөлөөлсөнтэй нь хэлээгүй боловч далдуур холбогдож байв. Тиймээс дараа нь Бөхийн өргөөний ерөнхий инженер Б.Онх, менежер Ц.Үнэнбат нарын хуучны томчуудын халагдсан асуудлаар нэг их яриа болсонгүй. Энэ мэтээр хурал логик сайтай өрнөж, үргэлжилж байлаа.

Тэргүүлэгчдийн, тэр дундаа бөх тэргүүлэгчдийн анхаарлыг бөхийн энгэрийн тэмдэг зүй ёсоор татаж байсан тул тэнд нэлээд цаг хаяж байв.”Бөх” сонинд бөхийн энгэрийн тэмдгийн загварын уралдаан зарласаны дагуу 20-иод загвар ирсэн нь нийтлэгдсэн байв. Тэндээс шууд авчих загвар үнэндээ байсангүй.

Тэнд хэд хэдэн зүйлийг юуны өмнө тогтох ёстой. Тэмдгийн үндсэн хэлбэр ямар байх вэ, одонгийн хэлбэртэй юу, тэмдэгийн хэлбэртэй юу. Би хоёр дахь утгыг нь дэмжиж байв. Энэ нь бөхийн цол шагнал уу, бяр чадлын үнэлэлт үү гэдэг агуулгыг өөртөө шингээж байлаа. Бид ярьсаар дугуй хэлбэрт бөхийн дүр шингээж доор нь кирил үсгээр цолыг бичсэн зүүлттэй байх нь зүйтэй гэж тогтов.

Р.Нямдоржийн санал л даа. Зүүлтийг дээр нь гаргахаар медаль шиг, дан дугуйгаар нь байхаар одон шиг болчихоод болдоггүй. Тэгээд ч өмнөх тэмдгийн хэлбэр нь зүүлт нь доор байдаг бөхийн тэмдгийн ерөнхий жишгийг тогтоосон гэж үзлээ. Зураачаар нь дахин засуулахаар хоёр хувилбар сонгож авлаа.Төсвийн тухайд төлөвлөснөөр батлав.

Энэ маань тэргүүлэгчдийн бус цэцдийн бүрэн эрх баймаар санагдаж суулаа. МҮБХ-ны 1-р сарын орлого нь 11378767 төгрөг, зарлага нь 13614932 төгрөг ажээ. 2001 онд МҮБХ гурван том зорилт дэвшүүлж байна.

Нэг л, бөхийн цолны тэмдгийг шинэчлэн гаргах, хоёрт “Монгол бөх-ХХ зуун” (1900-2000) альбомыг гаргах, гуравт бөхийн музейн суурь тавих эдгээр болно. Бөхийн музейн хувьд Бөхийн өргөөн дундаа байх юм.

-Өнгөрсөн жил дэвшүүлсэн ёс зүй, оюуны жилийг энэ жил үргэлжүүлэх нь зүйтэй. Тэр дунд чинь энэ гурван зорилт ороод явчихна гэж би санал гаргав. Үүнийг тэргүүн хийгээд тэргүүлэгчид дэмжиж байгаа эсэх нь үл мэдэгдэв. “Бөхчүүдийн ёс зүйн асуудлыг үнэхээр яримаар байна. Дүрэмд тодорхой заалт байдаг. Хэрэгждэгтүй. “Бөх” сонинд би цуврал бичсэн. Уншдаг нэг нь үзсэн л байх” гэж Д.Данзангийн ярихад ихэнх нь дэмжиж энэ сэдвээр тогтож ярьцгаалаа.

-Сүүлийн үед бөхчүүдтэй холбоотой хэрэг зөрчил нэлээд яригдах боллоо. Ард түмэн энэ сэдвээр хэлэлцүүлэг явуулж байна. Тэгэхэд Үндэсний бөхийн холбоо байр сууриа илэрхийлэх ёстой гэж намайг хэлэхэд Р.Нямдорж өөрийнхөө бодлыг хэлэв.

-Бөх хүн нийгэмд нэг талаас иргэн хүн, нөгөө талаас онцгой авьяастай төрсөн хүн гэдэг утгаар нь би ойлгож байна. Бөхийн иргэн хүний хувьд хийсэн зүйл нь Бөхийн холбоонд хамаатай юу гэдэг асуудал байгаа юм. Миний хувьд энэ нь хамаагүй, харин бөхийн дэвжээн дээр ёс зүйн юм гарвал Бөхийн холбоо авч үзэх нь зүйтэй юм байна гэж сүүлийн үед бодох боллоо. Жишээ нь, Бэгзсүрэнгийн хэрэг бөхтэй холбоотой, Бөхийн холбоотой хамаатай юм уу. Харин Бат-Эрдэнэ, Сүхбат хоёрын барилдааны үед гарсан ёс зүйгүй асуудал. Та нарын яриад байгаа малгайг нэг журамд оруулах, дүрмээ мөрдөх зэрэг нь бидний асуудал мөн байна. Бас нэг зүйл бол дүрэмд байгаа хэрэгжих боломжгүй заалтуудыг хасмаар байна.

Тухайлбал, бөхийн цолыг хураах. Энэ бүтэхгүй нь тодорхой. Тэгээд ч бөхийн цол шагнал биш. Тиймээс энэ заалтыг дүрмээс хасах ёстой. Харин гэмт хэрэг үйлдэж тогтоогдсон бөхийн барилдах эрхийг нь тодорхой хугацаагаар хасах асуудал байж болно гэж Р.Нямдорж ярьж байна.

-Энэ үндэслэл хэр бодитой байдаг юм, Үүнийгээ хэвлэлд тэргүүн бичмээр байна гэснээр энэ яриа өөр сэдэв рүү шилжив. Үнэндээ хэцүү зүйл их байдаг бололтой. Цэнгэлсүрэн начинг архины асуудлаар ярилаа гэхэд Мөнхбат аваргыг яах вэ? Бөхийн өргөөнд архины асуудлыг нэлээд цэгцэлсэн боловч Д.Дамдин, Ж.Мөнхбат хоёр их аварга байнга л согтуу ирдэг гэнэ. Тэгээд л мухарддаг гэнэ.Саяын сэдэв дээр миний байр суурь өөр байлаа. Нямдорж тэргүүний үндэслэсэн иргэний шинжтэй зүйл бидэнд хамаагүй гэх нь холбоогоо аврах нэгэн гарц байж болох боловч зөнд нь орхиж болохгүй.

Нямдорж сүүлийн үеийн бөхтэй холбоотой хэргүүд, тухайлбал Бэгзсүрэнгийн буу, Мөнх-Эрдэнийн спирт, хэд хэдэн бөхийн зодооны талаар хэвлэлүүд шуугисан нь дахин ийм хэрэг гаргахгүй сэтгэл зүйн орчинг бүрдүүллээ гэж үзэж байхад миний хувьд энэ нь харин ч зөвхөн илэрсэн зүйл нь. Үүнээс ч илүү ноцтой төдийгүй аюултай зүйлд холбогдох үндэслэл илүү бодитой байна. Тийм учраас үүнийг бага дээр нь засч авах ёстой гэж бодож байлаа. Бөхчүүд ард түмний хамгаалалтад, хаир ивээлд байна.

Чухам энэ шинж байдал нь элдэв мафийн сүлжээнд автах хамгийн өртөмтгий талыг нь харуулж байна. Түүнээс аврах гол арга зам нь шүүхийн шийдвэр бус ёс суртахууны зэмлэл, зан заншлын өндөр босго билээ.

Энэ ярианы үндсэн дээр “Бөхийн дүрмийг боловсронгуй болгох, мөрдөх жил болгоё” гэж тохиролцов. 2001 оны хамгийн том ажил нь “Монгол бөх -XX зуун” альбом санагдлаа. Зууныг багтаасан энэ альбом нь нэгд, бөхийн хөгжлийн түүхийг ямар нэг хувьсгалын ойгоор таслан авч үе шатанд хуваадаг хуучин сэтгэлгээнд цэг тавих, хоёрт: ялангуяа эхний хорин жилийн бүдэг түүхийн орон зайг нөхөх, гуравт: үнэнийг тогтоон нэг гольдролд оруулах эдгээр чухал зорилтыг өөртөө агуулж байгаа санагдана.

- Бөхийн түүхийн нэгэнт нотлогдсон баримтуудыг баталгаажуулж авна гэж Ням тэргүүний хэлдэг маш чухал. Бат-Очир гуайтай уулзахад “Үндэсний бөх-50 жил” альбомд орсон зарим зураг одоо олдохоо больсон байна билээ. Ийм шинэхэн үеийн юм алга болж байхад өмнөх үеийнх бүр бүдгэрнэ шүү дээ гэж намайг хэлэхэд Нямдорж дэмжиж,

-МҮБХ Бат-Очир гуайн 4 отийг хэвлүүллээ. Бас эрийн гурван наадам номыг гаргасан. Нийт 5 боть гэсэн үг. Монгол бөхийн тухай хэн ч бичсэн Бат-Очир гуайг хуулдаг байхгүй юу. 1875-1920 он хүртэлх наадмын оноо данс тэнд бий. Үнэхээр хэцүү юм билээ. Би архивт Бат-Очир гуайтай хамт сууж үзсэн. Жишээ нь, 1932 оны бөхийн оноо данс олдохгүй байхад Сангийн яамны архивт очиж нөхөн авч байсан. Авсан мөнгөөр нь хөөж тулгаад. Энэ бол том ажил гэж хэлэв.
Бат-Очир гуайн судалгаа үнэхээр суурь шинжтэй юм. Бөх судлалыг нэлээд үндэстэй үнэн зөвөөр тогтооно гэвэл үүнд түшиглэх хэрэгтэй.

Маргаантай зүйл мэдээж бий. Тухайлбал, Бат-Очир гуайн энэ оноо дансыг баримталбал 26 аварга, 56 арслантай болох нь. Үнэхээр тийм аваас түүгээр нь тогтоох л хэрэгтэй. Бид ийн ярилцаж суулаа. Бат-Очир гуайн судалгаа үнэхээр суурь шинжтэй юм. Бөх судлалыг нэлээд үндэстэй үнэн зөвөөр тогтооно гэвэл үүнд түшиглэх хэрэгтэй. Маргаантай зүйл мэдээж бий. Тухайлбал, Бат-Очир гуайн энэ оноо дансыг баримталбал 26 аварга, 56 арслантай болох нь. Үнэхээр тийм аваас түүгээр нь тогтоох л хэрэгтэй. Бид ийн ярилцаж суулаа.

Тэргүүлэгчдийн хурлын төгсгөлд бидний өргөн барьсан бичгийг хэлэлцэв. Р.Нямдорж уншин танилцуулж гарын үсэг зурсан болон дэмжсэн хүмүүсийг нэрээр нь хэлж байна. Тэгээд Цэцдийн зөвлөлийн хурлаар хэлэлцэх асуудлыг дүрэмд заасан хүрээнд тогтоно. Түүнээс дүрмийн нэг заалтыг тусгайлан хэлэлцэхгүй. Саяын энд ярьсан утгаар нь МҮББД-ийн хэрэгжилтийн тухай би илтгэнэ. Түүн дээр дүрэмтэй холбоотой энэ асуудал яригдана биз гэлээ. Тэрээр хоёрдугаар их эеэс хойш цэц хуралдаагүй гэдгийг үгүйсгэж 1998.12.29 болон 1998 оны 6-р сард хуралдсан. Харин 2000 оны 6-р сард хуралдах байсан.

УИХ-ын сонгуульд тэргүүний нэр дэвшиж өрсөлдсөн, дараа нь удаан хугцааны эмчилгээ хийлгэж он дууссантай энэ холбоотой гэв. Жил тутам Цэцдийн зөвлөл 1-2 удаа хуралдана гэдгийг нэг удаа төсөв батлахаар тооцож нөгөөг нь болзошгүй зүйлд зориулсан тоо юм гэж тайлбарлав. Ямар ч атугай цэцдийн зөвлөл хуралдах нь ээ. Энэ л чухал. Шийдвэр нь хамтынх байдаг тул урьдчилан таахад хэцүү.Хурлын үеэр Ц.Ойдовын маань нэгэн төсөл танилцуулагдсан. Тэр нь хуучин монгол бичгээр бөхчүүдийн нэрийг дүрсэнд оруулсан зүйлс байлаа. Ойдов маань ийм зүйл хуралд оруулж байгаагаа надад урьдчилан хэлээгүй юм.

-Ойдовыг оруулж ирээд сайн шүүмжлээд өгье гэж нэг нь хэлэхэд нөгөө нь,

-Энэ хэрзийж, аарцагны яс нь унжсан нь хэн юм бэ гэж нөгөө нь ёжлон асууж байна. Ийм байдлаар бол дэмжигдэх шинж алга. Нямдорж жаахан зүтгүүлж “Энэ чинь олон улсын урлаг, сумод их хэрэглэдэг” гээд Ойдов үүгээр үзэсгэлэн гаргая, дараа нь худалдаж аваач гэсэн санал тавьдаг юм” хэмээн тайлбарлалаа.

-Эхлээд саналаа ярьж тогтоод дараа нь Ойдовыг оруулж ирье. Энэ чинь дорно дахинд тархаж урлаг болтлоо хөгжсөн эд. Ялангуяа Хятад, Японд эртнээс дэлгэрсэн зүйл. Бид бүхнийг мэдэх албагүй. Гэхдээ мэдэхгүй зүйлээ үгүйсгэж бас болохгүй. Миний хувьд цагаан сараар гарах үзэсгэлэнг нь дэмжиж байна. Худалдаж авах эсэх нь холбооны өөрийн асуудал. Харин, ялангуяа амьд мэнд байгаа өндөр цолтонгуудаас өөрсдөөс нь урьдчилан зөвшөөрөл авах нь зүйтэй гэж би зүтгүүллээ.

-Соёлын хоёр хүн байна. Та нар л шийд гэж тэргүүлэгчдээс санал гаргав. Тэр нь Даваасамбуу гуай бид хоёрыг хэлж байгаа хэрэг. Даваасамбуу гуай худалдан авахыг эрс эсэргүүцээд ийм зүйл гадаадад олон таарч байсан. Гэвч гээд тайлбар хийж үндсэндээ хүлээж авсангүй. Эцэст нь үзэсгэлэн гаргахыг дэмжиж зарим нэг нь заевар хийхийг зөвлөхөөр тогтов. Удтал хүлээсэн Ц.Ойдов орж ирэхэд Р.Нямдорж энэ шийдвэрийг танилцуулж, тайлбарласнаар асуудал шийдэгдлээ.

Ц.Ойдов зургаа тайлбарлахдаа “Энэ Хүрэлбаатар л мэднэ” хэмээн хэд хэдэн удаа хань татан байхад би дотроо инээд хүрч суулаа. Үүгээр тэргүүлэгчдийн хурал үндсэндээ дууслаа. Хурал 17 цаг дөхүүлэн эхэлж, 22 цаг дөхүүлж гарав. Хурлаар энэ мэт олон асуудал хэлэлцсэн авч гол гэхээр цөөхөн зүйлийг л энд дурьдав. Ямар протокол хөтөлж буй биш. Гэртээ оройтож харилаа. Их удаан хуралдаанд гэрийнхэн төдийгүй Долгорсүрэн заан багагүй гайхаж байна. Харин надад хурлын завсраар ярьцгаасаң онигоо санагдаж инээд хүрээд байлаа.

-Баянаа бид хоёр үдэшлэгт орох юм болов. Бэлтгэлд хамт гарсан байсан юм. Би түрүүлээд оччихсон зогсож байтал нэг юм араас түлхээд байх юм. Эргээд харсан Баянаа цагаан цамц өмсөж, зангиа зүүчихсэн хачин ганган амьтан “Холдооч” гэж байна. Би чихэнд нь ойртож “Цамцны захан дээр чинь бөөс байна” гэчихлээ. Баянаа сандарч над руу хүзүүгээ дөхүүлж “Аваач, аваач” гэж байна. “Би юу гэж авах юм” гээд жоохон зайлаад зогсчихлоо. Урагшаа зүтгэж байсан амьтан арагшаа ухарч ум хумгүй гарч одов. Дахиж ирээгүй.

-Үнэхээр бөөс байсан юм уу?
-Юу гэж. Нэг шумуул л сууж байхаар нь тэгээд хэлчихсэн юм. Дараа нь Баянаа “Гилгэр уутнаас нь гаргаж өмссөн юм. Хаанаас орчихдог байна аа” гэж билээ. Энэ бол Дагвасүрэн арслангийн ярьсан онигоо.

Эх сурважл: “Бөх”