-Замын цагдаа нар энгэрийн камер, нүдний шилтэй болсон. Энэ нь нэг талаас аливаа зөрчил маргааныг баримттай, нотолгоотой шийдвэрлэх боломж бүрдэж байгаа юм. Маш олон цагдаа ажил үүргээ гүйцэтгэснийхээ төлөө доромжлуулдаг. Зөрчилтэй машиныг зогсоох болгонд л буруугаа ухамсарлаж, шалгуулах биш дайрч дормжилдог үзэгдэл газар авсан байгаа.

Цагдаа ганцаараа, автомашинд 3-4 хүн байдаг, гарч ирээд тэр дарга руугаа ярь, чи хэн юм бэ?, нохой, гахай гээд харааж эхэлдэг бол энгийн л үзэгдэл. Энэ бүх бүдүүлэг зохисгүй явдлыг бид одоо техникийн хяналтаар баримтжуулна. Нүдний шил, энгэртээ камераа зүүгээд бичлэг хийгээд авна. Цагдаагийн хувьд жолооч цагдаагийн өөдөөс ямар байдалтай харьцах тэр болгон камертаа бичигдээд, дараа нь хянана.
Эрүүгийн хуульд ч, захиргааны хариуцлагын тухай хуульд ч төрийн төлөөлөгчийн хууль ёсны шаардлагыг биелүүлээгүй бол нийтээр дагаж мөрдөх журмуудыг биелүүлээгүй бол шийтгэл ногдуулна гээд заасан байдаг мөртлөө шийдвэр гаргадаг шүүх нь цагдааг гэрчлэх хүн байдаггүй, зам дээр ганцаараа байдаг. Харин нөгөө жолооч 2-3 зорчигчтой байдаг. Цагдаагийн эсрэг мэдүүлэг өгч байгаа тал нь их, төрийн албан хаагчийн шаардлагыг биелүүлээгүй байна гэх нотлох барим байдаггүй болохоор шийдэгддэгүй. Тэгэхээр цагдаа нар ажлаа хийхэд ч ямар ч урам байдаггүй. Харин одоо өөрчлөгдөнө. Бичлэгийг нь хуулаад шүүхэд өгнө.

-Зөрчил гаргаж байгаа жолооч нарын торгууль бага байгаа. Нэмэх болон бэлэн бусаар торгуулийг авах боломж хэр байдаг вэ?

-Тэр бол үнэн. Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдал гэдэг тусдаа бие даасан шинжлэх ухаан. Бүх орнуудад бий. Японд намайг мэргэжил дээшлүүлэх дамжаанд сурч байхад Япон улс 1966 онд 15500 хүнээ зам тээврийн ослоор алдсан гэж байсан. Үүнийгээ зам тээврийн дайн гэж нэрлээд, Засгийн газрынхаа ивээлд аван, 2008 онд авто ослоор нас барсан хүний тоо 5200 хүн буюу 3 дахин багасгасан. 2012 он гэхэд 5000, 2020 он гэхэд 2500 болгоно.

Хүн ам, техник нь ихэсээд байгаа хэрнээ авто ослоор нас барж байгаа хүнийхээ тоог хэд дахин багасгаж байна. Хөдөлгөөний аюулгүй байдалтай холбоотой З элемент, тухайлбал хүн /жолооч нар, явган зорчигч /, зам, тээврийн хэрэгсэл байдаг. Хүнтэй холбогдолтой асуудлыг нь сайжруулах бүх нийтийн боловсролыг бий болгож, бүх хүнд зааж өгснөөрөө урьдчилан сэргийлж чадна. Жилд манайд 320-350 гаруй хүн авто ослоор нас барж байгаа.

Өөрөөр хэлбэл хоёр том онгоц сөнөөгөөд байгаа л гэсэн үг шүү дээ.
Торгуулийн системийг бэлэн бусаар авах боломж бий. Одоогоор хэд хэдэн газар туршиж үзэх гэж байна. Шинэ жолооны үнэмлэх дотроо чиптэй бөгөөд банкинд данс нээх бололцоотой. Бид банкаа судлаж байна, банктайгаа гэрээгээ хийчихвэл /хувь хүний банкинд байршуулсан мөнгөнөөс/ цагдаа бэлэн бусаар торгоод гар дээрээсээ “police retire” гэдэг багажаар дараад өгнө. Эдгээр бол жижиг зүйл, бид өөрсдөө засаж, хийж болох юм. Харин одоо шинэ хуульд нэлээн юм хэлцэгдээд сайн шийдээд өгчихвөл бид хэрэгжүүлэхэд улам л амар болно.

-Аваар осол гарахад замын бүтэц, чиглэл, өргөн, нарийн гээд хэр нөлөөлдөг вэ?

-Замын хувьд Улаанбаатар хот 430-аад километр замтай, дээр нь тээврийн хэрэгслийн тоо дэндүү нэмэгдсэн. Зам нь муу, харин ч сүүлийн 2 жил замаа сайн засаж эхэлж байна. Энэ жил ч зам засварын ажил нэлээн хийгдэнэ. Мэдээж өнөө бөглөө үүснэ, бухимдана гэхдээ сайн замтай болохын тулд арга байхгүй. Бага багаар нарийн замуудаа өргөтгөөд, сайжруулаад л байна даа. Цаашдаа давхар замууд, зогсоолууд хийгдэх шаардлага байгаа. Тээврийн хэрэгслийн хувьд манайх шиг орон хэд байдаг юм, 97 хувь нь хуучин, 3 хувь нь шинэ машин байгаа. Хүмүүсийн ухамсрын түвшин дээшлэх юм бол осол гэмтлийн 60 хувь нь буурна.

-Баруун гарын бус зүүн жолоотой автомашинууд нэг зам дээр явахад аваар осол гаграх шалтгаан болно биз….

-Венийн конвенцид нэгдсэн орнууд зүүн гар талын жолооны хүрдтэй, баруун гарын дүрэм барьж явдаг. Уг нь энэ дүрмээрээ л явах ёстой юм. Гэхдээ буруу рультэй автомашин явах тохиолдол бий. Жишээ нь Японд гэхэд л зөв жолоотой машин явж л байдаг. Хамгийн гол нь манайх шиг өндөр хувьтай байж болохгүй. Осол гаргаж байгаа тээврийн хэрэгслийн дийлэнх нь буруу рультэй автомашинууд байдаг. Тээврийн хэрэгсэл хуучин, зам дээр бензин нь дуусна, жолооч нар нь хариуцлагагүй гээд энэ гурван элемент нь доголдол болж байна. Аюулгүй байдлыг хангахад гурван үндсэн үйл ажиллагаа хийгдэх ёстой.

Нэгдүгээрт багаас нь боловсрол эзэмшүүлэх, “ногоон гэрэл аслаа явж болно, улаан гэрэл зогсож хүлээнэ”гээд цэцэрлэгээс нь эхлээд сургах хэрэгтэй. 2 дугаарт замын инженерчлэл байгууламжийг, өөрөөр хэлбэл хүн машин хоёр зам дээр огтлолцохгүйгээр зохион байгуулах ёстой. Хүн зам гарахдаа газар дээгүүр эсвэл газар доогуур гардаг байхаар зохион байгуулбал хүн машинд дайруулах нь асар бага байна. 2009 онд бид замын голоор хайс тавьсан. /жаахан үзэмж муутай/ Тэгснээрээ нийтийн ухамсарт их нөлөө болсон. 3 дугаарт жолооч нар замын хөдөлгөөний дүрмийг хэрэгжүүлэх дээр албадлага байх ёстой.

Гэтэл манайд эсрэгээрээ таны хэлж байсан шиг хөнгөн байдаг. Машин журамлаад зардал, чирэгдэлд нь 30 мянга орчим төгрөгөөр авахаар өндөр үнэ авлаа гэдэг. Америкт бол хамгийн бага нь 250 доллар авдаг. Удвал мөнгө нь өсөх болохоор иргэд ч маш хурдан журмын хашаанаас автомашинаа авдаг. Шотландад гэхэд метрогоор зорчиж буй хүн тасалбараа аваагүй бол 40 еврогоор торгоно.

Тасалбар нь нэг евроны үнэтэй. Тэгэхээр хүн хэд дахин торгуулах уу, нэг еврогоо төлөх үү, алийг сонгох нь ойлгомжтой. Шинэ хуулиар арай өөр болж шийдэгдэх байх. Чанга хатуу байж, хүнийг айлган сүрүүлэх биш, нөгөө ухамсарлуулах, хариуцлагажуулах гээд эдгээрийг хослоод явах л хэрэгтэй дээ. Бид гэгээлэг талаас нь ойлгуулах гээд олон нийтийн шугамаар нэлээн ажил хийж байгаа, үүнийг ч Мянганы сорилтын сан, Нийслэлийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөл, ТББ-ууд, шат шатны Засаг дарга нар дэмжиж байна. Арай нэг наашлах хандлага бий болж л байна даа.

-Замын бөглөрөл гэж нэг аюул байна аа…

-Бөглөрөл байна аа, тэгэх ч ёстой. Бүх том хотуудад оргил цагуудаар заавал бөглөрөл байдаг. Тэгэхээр ажлын төлөвлөлтээ хувь хүн тооцож гарах хэрэгтэй. Хэрвээ 15 цагт хуралтай бол 14.20-д гарах хэрэггэй. Манайд зам нь нарийн, машин их байна гэдэгтээ биш, хүмүүсийн хувийн зохион байгуулалт, ухамсар муугаас болдог.

-Зам дээр мөргөж, шүргэлцсэн машинууд бөглөөг их үүсгэдэг шүү…

-Осол гаргасан, тэр нь гэмт хэргийн шинжтэй, ноцтой биш нөхцөлд 2 жолооч хоорондоо тохироод, тухайн хэргийн талаар Замын цагдаад бичиж өгч болно гэсэн заалт байдаг. Үүний дагуу хооронд нь тохируулаад байхаар дээд зэргийн хариуцлагагүй байгаа. Нэгэнт хуулинд тохирохыг нь зөвшөөрсөн болохоор хоорондоо тохирсон ч буруутай хүнд нь арга хэмжээ заавал авч, эрхийг нь хасна. Тэгэхгүй бол аваар хийчихээд л цагдаа дуудаад бөглөө үүсгээд л… Ард нь олон хүн хүлээгээд л ажлаа алдаад зогсоод байдаг. Цаана бас улс орны эдийн засаг, үүнийг хариуцлагажуулж чангатгана.

-Согтуу жолооч нарын талаар бол ярилтгүй биз дээ, дэндүү замбараагүй байгаа. Сүүлийн үед хар тамхи хэрэглэн, мансуурч хөдөлгөөнд оролцож байгаа хүмүүсийг зогссон илрүүлэх боломж бий юу?

-Замын хөдөлгөөний дүрмийн 2-ын 7д жолоочид хориглох зүйл бий. А-д нь согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон, мансуурах буюу сэтгэцэд нөлөөлөх эм бэлдмэл хэрэглэсэн үедээ машин барьж болохгүй гээд заасан байгаа. Нөгөө л ухамсарын асуудал. Яг одоохондоо шалгаад тогтоох техник хэрэгсэл байхгүй, төр засаг анхааралдаа авч үе шаттайгаар шийдэх байх. Мянганы сорилын сангийн дэмжлэгээр согтуурлыг хянадаг, тогтоодог техник хэрэгслээ ч сайжруулах ажлууд хийгдэнэ.

-Эрхээ хасуулсан хэрнээ үнэмлэхгүй машинаа барин хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолооч нар зөндөө байна?

-Зөрчил гаргахгүй нөхцөлд бид зогсоож шалгахгүй байгаа. Харин шөнийн цагт заавал зогсоож шалгаж байгаа. Цагдаа нар одоогийн байгаа хүчээрээ асуудлыг бүрэн төгс шийдэж чадахгүй, нөлөөлөөд байхаас өөр арга байхгүй. Орон тоогоо 2 дахин нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Эрхээ хасуулсан хэрнээ машин бариад яваад байгаа нөхдийг хянаж, таньж болно.

-Гадны орнуудад зам дээр цагдаа бараг харагддаггүй. Манайд л ийм байх …

-Хөдөлгөөн зохиуцуулдаг бол замын цагдаагийн үүрэг биш, хөгжилтэй орнуудад тээврийн замын байгууллагууд нь хөдөлгөөнийхөө менежментийг хийдэг. Цагдаа харин дүрмийн хэрэгжилтэд хяналтаа тавиад явдаг. Жолоочид анхааруулах ёстой юм нь замын хажуугийн тэмдэг, цагдаа биш. Гэтэл тэмдэгний хажууд түмэн рекламны салбарууд байрлуулсан дутагдлууд, нөгөө талаас тэмдэгээ хардаггүй, өөрийхөө бурууг хүнд чихдэг.

Одоо бид камертай, энгийн хувцастай цагдаа гаргаж, уулзварууд дээрээ зогсооно. Зөрчил хийж байгаа жолоочийн бичлэгийг бичиж байгаад станцаараа мэдээлэхэд дүрэмт хувцастай цагдаа зогсоогоод хариуцлагыг хүлээлгэнэ. Алдаагаа ойлгохгүй бол бичлэгээ үзүүлнэ. Дүрэм зөрчсөнөө ухамсарлаж хүлээхгүй цагдаагийн ажилд саад учруулсан гэдгээр зөрчсөн зөрчлөөс нь илүү хүнд шийтгэл, торгууль оногдуулна. Цагдаа байвал дүрэм биелүүлдэг, байхгүй бол хээр бэлчиж байгаа мал шиг чөлөөтэй явдаг сэтгэлгээг өөрчлөхөд бидний техник, хөрөнгө оруулалт нь их нэмэр болох учиртай. Нарийн зөрчлүүд руу орно.

Зөвхөн уулзварууд биш, шулуун зам дээр явж байхдаа эгнээ байраа буруу эзэлж байгаа, дохио өгөхгүй байгаа машинуудыг хянаж торгуулийн арга хэмжээ авна. Дуут дохиогоо орилуулаад байгаа машинууд ч үүнд хамаатай. Дүрмэндээ 2-хон нөхцөлд л дуут дохиог зөвшөөрсөн байдаг. Зам тээврийн осол хэргээс урьдчилан сэргийлэх, гүйцэд түрүүлэх нөхцөлд л дуут дохиог хэрэглэдэг. Дуртай үедээ сигнал өгдөг байдлыг зогсооно.

-Улаанбаатар хот хуучин машин, сэлбэгийн зах шиг байна, хаа сайгүй гадны хуучин машин, зам дээр ч, гудамж талбайд ч адил, үүнийг тодорхой хэмжээгээр хязгаарлалж болдогуу юм болов уу?

-ЗТБХБЯ-наас, мөн манайхаас ч энэ асуудлыг тавьдаг. Одоохондоо шийдэгдэхгүй хүлээгдээд л байгаа. Нэгд ард түмний амьжиргаагаа боддог байх, нөгөөтэйгээр хэрэглээг хүн өөрөөр үзэж байж ухамсарт нь нөлөөлдөг. Тэр л үе нь яваад байна. Хуучин машин өчнөөн хөрөнгө мөнгөө зараад ирэхээр энэ хуучин машин хэрэгтэй юу үгүй юу , автобусаар зорчоод алхах газраа алхсан нь хямд байна уу гэдгээ бодож үзээд, хүмүүс аяндаа хэрэглээ гэдгээ ухамсарлана.

Цаг үе нь ийм л байна. Аяндаа иргэд мэдэрч өөрчлөгдөнө. Энэ хугацаа нээх удахгүй. Харин хуучин машинаа үнэлээд Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрт өгсөн тохиолдолд нь дараагийн шинэ машин авахад нь татварын хөнгөлөлт үзүүлдэг эдийн засгийн механизмтай л уялдуулж явуулдаг байх ёстой. Муйхраар шаардах нь иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулдаг.

Дотроосоо гадагшилсан бодлого бид барьж ажиллаж байна. Энэ жилийн хувьд орон нутгийн тээврийн хэрэгсэлд эрс эргэлт гаргаж байгаа. Төв аймаг гэхэд Лүн, Баянчандманьд, нийслэлд Бага-Нуур, Багахангай, Налайхад хаалттай, бүх өнгөрсөн тээврийн хэрэгслийг бичдэг, 8,8 нь цагдаагийн албан хаагч ажилладаг зохион байгуулан, хяналтаа тавиад ажиллаж байгаа. Багаажаа өмдний тэлээгээрээ боогоод хот руу мах ачаад явдаг цаг үе өнгөрнө.
Хуучин машиныг хотын төвөөр явуулахгүй, татварыг өндөр авдаг болохоор аяндаа хуучин машиныг худалдаж авахгүй. Худалдаж авахаа болихоор ямар ч хууль, хориглосон арга хэмжээ гаргахаас илүүгээр зах зээл, нийгэм нь өөрөө энэ зохицуулалтыг хийж өгнө. Үүнд чиглэсэн тодорхой хэмжээний хязгаарлалттай бодлогуудыг явуулаад эхлэхээр иргэдийн хэрэглээний соёл дээшилнэ.

-Аваар ослын үед анхан шатны үзлэгийг цагдаа нар танилын хүрээнд шийдвэрлэдэг гэсэн яриа их байдаг.

-Бид журам гаргаж байгаа. Осол гаргасан хүн машинаасаа буугаад шууд утсаар ярьдаг. Аав ээж , ах дүү, дарга цэрэг, найз нөхөд гээд ярьдаг л байх. Зарим нь ч цагдаа руугаа хэлдэг байх. Эхний актыг нэг цагдаа гаргана. Дараагийн шатанд гурван хүний бүрэлдэхүүнтэй баг ажиллан, нөхцөл байдлыг ярилцан буруутныг тогтооно. Ингээд нөгөө танил талаараа шийдэгддэг байдал журам мөрдөгдөөд ирэхээр алга болно. Одоо сургалтаа явуулж байна.

-Жолооч бэлтгэдэг сургалтууд хангалтай сайн байгаа юу, та юу гэж боддог вэ? Миний мэдэхээр манайхаас бусад оронд тусдаа жолооны сургалт байдаггүй, гадны орны эсвэл шаардлагатай нөхцөлд нь сургалтад хамрагддаг…

-Манайд байгаа нь мэргэжлийн комисс төвтэй жолооны сургалтын систем юм. Системээр нь өөрчлөхөөр концевцийг нь хийсэн байгаа. Бусад орнуудад цэцэрлэгээс нь 10-н жил, их, дээд сургуульд нь сургаад явдаг. Бидний хувьд энэ оны 2-р улиралд багтаан интернетээр шалгалтаа авна. Онлайн бүртгүүлээд, камераар харж байгаад бодлогыг өгөөд шууд бичүүлдэг болох юм. Бэлтгэл ажлууд нь хийгдээд л явж байна. Цаашдаа шалгалтын нэгдсэн төв гэдгийг улсын төсвийн хөрөнгөөр байгуулна. Хятад, Орос, Азийн орнуудтай адилаар шалгалт өгөх хүний хураамжийг нь аваад л шалгалтаа авна. Манайд 3 шалгалтандаа унахаар давтан сургалт гэж авдаг, хүн хэд ч унаж болно, хураамжаа төлөөд л шалгалтаа өгөөд, хэзээ сайн шалгалтаа өгнө тэр хүртлээ шалгалтаа өгөх юм.

-Таны хувьд хуульд ямар заалт шинээр ороосой, хамгийн түрүүнд юуг өөрчлөх хэрэгтэй гэж бодож байна вэ?

-Дээр ярьсан бүх зүйлүүд, зарим нь байгаа боловч механизм нь хэрэгждэггүй. Замын цагдаа замын хөдөлгөөнөө зохицуулна гэдэг чинь нийтлэг замын цагдаагийн ажил биш үү дээ. Замын цагдаагийн үндсэн үүрэг нь дүрмийн хэрэгжилтийг хангуулах, нийтэд мэдээллээ өгөх ёстой. “Зам чинь эвдэрлээ”, “цас орлоо болгоомжтой яваарай”, мөн иргэдэд зориулсан урьдчилан сэргийлэх ажлуудыг хийдэг.
Засгийн газрын хэмжээнд комисс, хороо, зөвлөл ажиллаад бүх журмаа батлуулдаг, нөхцөл байдалтайгаа уялдсан бодлого явуулдаг байх хэрэгтэй. Нэг журам гаргаад мөддөө солихгүй байгаад байх биш, 6 сар, нэг жил болоод нөгөө чиглэсэн журамлах гээд байгаа үйл ажиллагаа нь цэгцэрч байвал дараагийн шатны арга хэмжээ руу явдаг уян хатан бодлого л байх ёстой.

-Автомашины дугаарыг 3 оронтой болгоно гээд ярих боллоо. Таны бодол…

-Ямар ч утгагүй зүйл. Солонгос одоо сольж эхэлж байна. Хэдэн саяар тоологдох машинтай айл 4 оронтойгоос 5 орон тоо руу шилжиж байгаа. Манайх шиг 300 мянга гаруйхан машинтай айл дугаараа солихоор замын хөдөлгөөний ослыг бууруулахад тус биш ус болно. Яагаад гэхээр иргэдэд дугаарыг хараад нүдэлдэг, цээжилдэг зуршил бий болсон. Харин ч огт мэдэхгүй тоо гарснаар иргэд ч хяналтаа тогтоож чадахгүйд хүрнэ. Нөгөө талаас ийм маягаар иргэдийн халаас руу орох хэрэггүй юм. 12500 төгрөгөөр солихоор цаана нь 4 тэрбум төгрөгний асуудал яригдаж байгаа.

Ямар баян улс болчихоод тэр төмрийг солих гэж иргэдийнхээ халаас руу орж байна вэ. Дугаар солихгүй бол осол аваар буурахгүй байна гэдгийг дуугардаг айл чинь уг нь манай байгууллага юм. Авто тээврийн газар татвараас зугтаадаг хуучин, шинэ машинууд, аваарт орсон машины дугаарыг гаднаас орж ирсэн машинд хулгайгаар зүүж зардаг иймэрхүү асуудал дээрээ ажиллаж, боловсронгүй болгох л хэрэгтэй баймаар…Япон, Солонгос, Гонгконг бүгд ихэнх орнууд манайх шиг л дугаартай байгаа. Ингэлээ гээд хөгжилд нь саад болсон зүйл огт алга.

Д.Эрдэнэсувд