2011-03-05Эх нутгаасаа харийн түрэмгийлэгчдийг хөөн зайлуулж, эх орноо чөлөөлсөн Ардын журамт цэргийн ялалтууд нь
монгол цэргийн түүхийн содон үе байдаг билээ. Түүний дотроос Хиагтыг чөлөөлж, хувьсгалын галыг асаасан байлдааны ажиллагаа нь 1921 оны Үндэсний ардчилсан хувьсгалын түүхэнд онцтой байр суурь эзэлдэг юм. Монгол оронд үүссэн цэрэг, улс төрийн нөхцөл байдалтай уялдан монголын хувьсгалчид эрх чөлөөнийхөө төлөөх тэмцлийг зэвсэгт тэмцлийн замаар хийхээр шийдвэрлэсэн нь 1920 оны сүүлч үед хамаарах юм.
Үүний тулд Хиагт, түүний ойрх харуулууд, Түшээт хан аймгийн Эрдэнэ ван, Сумъяа бэйсийн хошуунаас цэрэг элсүүлэхээр тогтсон ажээ. Энэ нутгийг сонгож авсан нь нэг талаас хувьсгалын хэргийг өрнүүлж Зөвлөлтөөс авах тусламжийн зэвсгийг зөөхөд газар орны дөхмийг харгалзсан, нөгөө талаас нутгийн ард олны хятадын эсрэг тэмцэх хүсэл эрмэлзэлийг дэмжин түүнд тулгуурлахыг зорьсонтой холбоотой байв.
Барон Унгернд цохигдон Хүрээнээс хөөгдсөн хятад цэрэг Монгол орны умард хэсэгт бөөгнөрөн дээрэм тонуул үйлдэж байсан нь тус нутгийнханы хятадын эсрэг үзлийг улам лавшруулж байв.
1921 оны хоёрдугаар сарын 9-нд болсон хувьсгалчдын зөвлөлгөөнөөр цэрэг элсүүлэх ажлыг цэргийн хэрэгт дадлыг олсон, цэргийнхний дунд нэр хүндтэй Д.Сүхбаатарт даалгаж, олон түмнийг тэмцэлд уриалан дуудсан тунхаг бичгийг дээрх нутаг, хошуудад тараах болов. Тэрхүү бичигт “одоо Монголын дарлагдсан олон түмэн ардууд зориг хүчнийг илэрхийлэн энэ гадаадын эзэрхэг харгис нарын зэвсэг, цэргийн хорт довтолгооныг эсэргүүцэн тэмцэх, өөрийн эрх чөлөөтэй засгийг байгуулах чухал цаг үес мөн тул Монголын ардын намын их үйлсэд халуун сэтгэлээр элсэн зүтгэж туслалцсугай гэсэн шударга үнэн журмын нөхөд байвал өөрийн сайн дураар хувьсгалын уналга хүчийг хэрэглэн, зэр зэвсгийг авч, энэ цагаан сарын хорины өдөр Орхон, Сэлэнгийн бэлчээр Эрээний арал гэдэг газар нэгэн зэргээр хуралдан ирсүгэй” гэж уриалсан байв.
Ажлын хуваарилалтын дагуу Д.Сүхбаатар Хиагтын зүүн харуулаас цэрэг элсүүлэх зорилгоор 1921 оны хоёрдугаар сарын 13-нд Хяраан харуулд ирж занги Дамдинсүрэнтэй уулзан хэрэг зорилгоо тайлбарлан таниулж, улмаар Хүдэр, Уялга харуулд хүрч Цэдэнбалжир, Хасбаатар, Содномдаш нарыг цэрэгт элсүүлэн, тэд ч ойр орчмоос цэрэг элсүүлэхээр тоггжээ.
Содномдаш Уялга харуулаас 13 хүн, Цэдэнбалжир, Хасбаатар нар 6 хүн элсүүлсэн бөгөөд тэд Чагтай харуулаар дамжин Хяраанд ирж занги Дамдинсүрэнгийнд хуарагнасан нь цэрэгт элсэгчдийн түрүүч болжээ. Мөн Хиагтад байсан тавин цэргийн дарга Б.Пунцаг, Далай нар элсүүлсэн арав гаруй цэргээ авч ирсэн байна.
Д.Сүхбаатар хоёрдугаар сарын 21-нд дээрх элссэн цэргүүдийг нэгтгэн нэгэн хороо болгож, даргад Б.Пунцаг, цэргийн ламд Ц.Хасбаатар, пулемет бууны даргад Дамдинсүрэн нарыг томилжээ. Мөн энэ үеэр Х.Чойбалсан, Д.Чагдаржав нарын үйл ажиллагааны дүнд Сумъяа бэйсийн хошуунаас элссэн О.Цэрэндорж даргатай 50 гаруй цэрэг, Эрдэнэ вангийн хошууны Базарсад зангиар захируулсан 70 цэрэг Эрээний аралд байрлаж байгаад 3 дугаар сарын эхээр Алтанд очжээ. Тэдэнтэй Хяраанаас тэргүүн хороо ирж нийлснээр Ардын намын цэргийн байрлах гол түшиц газар нь Алтан болов.
Ардын журамт цэргийн эх үүсвэр ийнхүү тавигдсан үеэр гуравдугаар сарын 1-2-нд Монгол орны улс төрийн байдап, зэвсэгт тэмцэлд бэлтгэх асуудлыг хэлэлцсэн Монгол ардын нам, цэрэг, хил орчмын хошуудын төлөөлөгчдийн зөвлөлгөөний хоёр дахь өдрийн хуралдаанаас цэрэг нэмэн элсүүлэх, цэргийн хүчийг зузаатгах тухай хэлэлцэж, “Ардын намын цэргийн хэргийг захирах газар” буюу цэргийн штабыг байгуулж, Цэргийн ерөнхийд (бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин) Д.Сүхбаатарыг сонгожээ.
Үүний дараа журамт цэргийг дахин зохион байгуулж, анхны хороо буюу цоохор цэргийг тэргүүн хороо болгож даргад Б.Пунцагийг хэвээр, Б.Сумъяагийн хошууны цэргүүдийг 2 дугаар хороо болгон даргад захирагч О.Цэрэндорж, зүүн харуулуудын цэргийг 3 дугаар хороо болгон даргад дүйнхорын да лам Ц.Хасбаатар, Эрдэнэ вангийн хошууны цэргүүдээр 4 дүгээр хороог байгуулан даргад занги Ч.Базарсадыг тус тус томилов. Энэхүү зохион байгуулалтын хамт “Ардын намын цэрэг”-ийг “Ардын журамт цэрэг” гэж нэрлэх болсон ажээ.
Хиагтыг чөлөөлөх асуудлыг 1921 оны гуравдугаар сарын 6-7-нд хуралдсан Монгол Ардын Намын Төв Хороо, Цэргийн штабын гишүүдийн хамтарсан хурлаар нягтлан хэлэлцэж, зэр зэвсэг сайтай олон тооны цэрэг бүхий хотыг эзлэн авахад ихээхэн хүндрэлтэй тул хятад цэргийн эрх баригчидтай харилцан хэлэлцэх аргыг хэрэглэхээр шийдэж, уг хэргийг Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар зуучлуулах, хэрэв энэ арга зам бүтэмжгүй болсон нөхцөлд хотыг довтлон авах байлдааны ажиллагаа явуулахаар шийдвэрлэжээ. Энэ шийдвэрийн дагуу Хиагтыг эзлэн авах байлдааны төлөвлөгөөг боловсруулахын хамт журамт цэргүүдийг Алтангаас Ханын хөндий, Номт, Баян уул зэрэг газар шилжүүлэн байрлуулсан байна.
Үүний хамт Ардын журамт цэргийн байлдааны бэлтгэлийг дээшлүүлэхэд онцлон анхаарч улаан цэргийн сургагч нарын тусламжтай байлдааны бэлтгэл сургуулийг тодорхой хэмжээнд хийж, ЗОУ-аас эхний ээлжинд ирүүлсэн тусламжийн зэр зэвсгээр хангалт хийсэн байна. Хиагтыг дайлах бэлтгэл хангагдсан гэж үзсэний дараа тус хот дахь хятад цэргийн эрх баригчдад тулган шаардах бичгийг 17-ны өдөр Троицкосавск дахь ЗОУ-ын Гадаад хэргийн Ардын комиссариатын төлөөлөгч О.И.Макстенекаар дамжуулан өгчээ.
Энэ нь давуу хүчтэй дайсан хориглон суусан олон хөлийн боомт газрыг эзлэн авах нь Ардын журамт цэргийн хувьд төдийгүй энгийн иргэд, хотын оршин суугчдын амь нас сүйдэж, ихээхэн хохирол учирч болзошгүй нөхцөл байдлыг харгалзан үзсэн хэрэг байв. Ардын журамт цэргийг бүгд ерөнхийлөн захирах жанжин Д.Сүхбаатарын нэрээр илгээсэн тэрхүү бичигт “Монголын Хиагт хотноо бүхий хятад цэргийн захирапд мэдтүгэй хэмээн цаг болзоолон явуулах учир. Манай Монголын ардын журамт цэрэг Хиагт хотыг шууд дайран орж эзлэхээр завдан буй учир зүй нь олон амьтны амийг энэрэн хайрлаж, бас хязгаар боомт газар байлдваас эрхбиш будлиан гарах болзошгүй тул энэ бичгийг авсан даруй танай харьяат цэргүүд зэвсгийг цөм хураалгаж, Монголын Хиагт хотыг хамт бидэнд тушаавал зохино. Хэрэв ийнхүү сайнаар зөвшөөрөн хүлээвээс танай хятадын харьяат нарын амийг батлан хамгаалж, уул орон нутагт буцааж болно.
Хэрэв манай энэ бичигт хариу өгөхгүй буюу эс хүлээх болбоос манай Монголын цэрэг шууд байлдахаас өөр үгүй, үүнд сүйтгэсэн зэрэг аливаа буруу явдлыг танай газар цөм хүлээвээс зохино” гэжээ. Хотыг байлдаангүйгээр шилжүүлэн өгөх тухай Ардын журамт цэргийн шаардлагыг хятад цэргийн удирдлага хэрэгсээгүй учир гуравдугаар сарын 17-ны орой Ардын журамт цэргийн хороод Ханын хөндийгөөр өгсөн хоёр улсын хил болох Хонгор морьтын даваагаар давж, Жононгийн хөндийн эх, Эрээн нарсны нуруугаар дамжин шөнөжин явсаар 18-ны өглөө Хиагтын дэргэд хүрж хуралдуулжээ.
Журамт цэргийн ангиуд хэдийгээр шаргуу явсан ч товлосон хугацаанаас хожимдсон гэх мэдээ байдаг юм Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны төлөвлөгөөний дагуу журам цэргийн хороод хотыг баруун, баруун хойд, хойд талаас нь довтлохоор байлдааны журам эзэлсэн байна. Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаа Ардын журамт цэргийн гэнэтийн довтолгооноор эхэлж, хотыг бүслэн хятад цэрэг бөөнөөрөө хотоос зугатан гарч, удирдах дарга нар нь Оросын хилийн зүг зугатсан байна. Гэсэн ч хятадын морьт цэрэг зохион байгуулалттайгаар хүчтэй эсэргүүцэл үзүүлж эхэлсэн бөгөөд сум галт хэрэгсэл нь дууссан журамт цэргүүд хүчин мөхөсдөж, үдийн орчимд хотоос ухарч эхэлсэн байна.
Ардын журамт цэргийн удирдлага сум галт хэрэгслээр хангалт хийхийн хамт замд хоцорсон 2 их буугаа татан ирүүлж галт байр эзлүүлэн, үдээс хойш 16 цагийн үед их бууны галын бэлтгэлийн дараа журамт цэргийн хоёр дахь довтолгоо эхлэв. Энэ удаагийн довтолгоо амжилтад хүрч, хятад цэргийг хотоос шахан гаргасанд тэд Ивцэг, Бөхлөө зэрэг газрыг чиглэн зайлан оджээ. Бүрэнхий болж эхлэхтэй зэрэг байлдааны ажиллагаа зогссон байна. Монгол Ардын түр Засгийн газраас ардын журамт цэргийг хот руу орохыг хойшлуулах тухай мэдэгдсэний дагуу жанжин Д.Сүхбаатар хотын гадуур харуул манаа тавьж хоноод маргааш нь буюу гуравдугаар сарын 19-ний өглөө Ардын журамт цэргүүд Хиагт хотод оржээ.
Хиагтын орчимд сарнин тархсан хятад цэргийг Г.Бумцэнд, Д.Нанзад нарын удирдсан цэргүүд мөрдөн хөөж, багагүй хохирол учруулсан байна. Үүгээр Ардын журамт цэрэг эх орноо чөлөөлөх тэмцэлдээ анхны ялалт байгуулав. Хиагтыг хятад цэргээс чөлөөлсөн үйл явдлыг түүхэнд олонтаа өгүүлсэн байдаг ч өнөөг хүртэл нэг мөр болоогүй, бүдэг бүрхэг, түүхийн шинэ баримтаар баяжсан зүйл цөөнгүй байх ажээ. Үүний Ардын журамт цэрэг болон хятад цэргийн тооны тухай асуудлыг дурдаж болно. Түүх бичлэгт Хиагтад буй арван мянган гамин цэргийн эсрэг 400 журамт цэрэг байлдаж ялалт байгуулсан гэж өгүүлж иржээ.
Гэвч хятад цэргийн эл тоо нь хэт өсгөсөн тоо бөгөөд түүхийн сурвалжуудыг нягтлан үзвэл Хиагт болон түүний орчимд хятад цэргийн 25 дугаар морьт дивизийн штаб, 500 хүнтэй морьт хороо, 40 хүнтэй хотын комендант, Улаан бургасанд 600 хүнтэй нэг, хоёрдугаар морьт хороо, Ивцэг ба Хиагтын хооронд 300 хүнтэй 4дүгээр хороо, Ивцэгт 500 хүнтэй 3 дугаар морьт хороо, бүгд 2000 шахам цэрэг, 12 пулемет, 7 их буутай хүч байрлаж байжээ. Мөн хятад цэргийн тоог 2500 гэсэн баримт ч байдаг юм.
Харин журамт цэргийн хувьд хотыг чөлөөлсний дараа хороодоос ирүүлсэн мэдээ болон журамт цэргүүдийн дурдатгал зэргээс үзэхэд 400 арай хүрэхгүй тооны цэрэг байлдаанд оролцсон байна. Зарим сурвалжид журамт цэргийн тоог 600-800 гэсэн байдаг нь Хиагтыг чөлөөлсний дараахь үед холбогдохоор байгаа юм.
Зэвсгийн хувьд 2 их буу, 4-5 пулеметтай байсан бөгөөд ЗОУ-аас Ардын журамт цэрэгт зориулж 2 дугаар сард морин цэргийн винтов 750, сум 150 мянга, хүнд, хөнгөн пулемет, гар бөмбөг зэргийг урьд хүссэн тусламжийн дагуу ирүүлсэн, мөн Хиагтыг чөлөөлөх үеэр мянган ширхэг винтов, бусад галт хэрэгсэл өгсөн гэх баримт байдаг аж. Гэвч энэ нь тухайн үйл явдлаас хожуу биелэсэн байх магадлалтай байгаа юм. Хүн хүчний хувьд харилцан адилгүй цэрэг хоёр талаас байлдаж, хятад цэрэг хотоос ухран гарсан явдлыг хэд хэдэн хүчин зүйлээр тайлбарлаж болох юм.
Юуны өмнө Унгерны цэрэгт цохигдож, Хүрээнээс ухран гарсан хятад цэрэгт өмнө зүг явах арга байхгүй болсон, умард хилийн орчимд Ардын журамт цэрэг бий болж тэдний эсрэг тэмцэх болсон нь сэтгэл зүйн хувьд том цохилт болсон байв. Нөгөө талаар харийн цэргийн дарлалаас эх нутгаа чөлөөлөн ариутгах хүсэл эрмэлзэл, чин зориг Ардын журамт цэргийн ялалтын нэг үндэс болсон нь дамжиггүй. Мөн Хиагтыг чөлөөлөх байлдааны ажиллагаанд ЗОУ-ын талаас үзүүлсэн тусламж ч чухал нөлөө үзүүлсэн гэж болно. Тухайн үед Зөвлөлтийн 5 дугаар арми ба АДБНУ-ын цэргийн удирдлагаас хятад цэргийн эсрэг хийх Ардын журамт цэргийн байлдааны ажиллагаанд үл оролцон түүнийг зөвхөн Эрээн нарсны нуруун дахь хянах байрнаас ажиглах хатуу зааврыг хилийн дагуу байрласан улаан цэргийн ангиуд, сургагч нарт өгсөн боловч бодит байдал дээр өөр байсан ажээ.
Ардын журамт цэрэгт ажиллаж байсан сургагч нар “журамт нөхдийнхөө хүсэлтээр” уг байлдаанд оролцон туслан зааварлах үүрэг гүйцэтгэж байсан тухай ганц нэг баримт байх аж. Түүнчлэн Хиагтыг авах байлдаанд пулемет бууны 20 орос цэрэг оролцсон байж болох, мөн цэрэгт хэрэглүүлэхээр 300 монгол дээлийг богино хугацаанд цуглуулан Оросын талд аваачиж өгсөн гэх зэрэг хэсэг бусаг мэдээ, баримтаас үзэхэд энэ байлдааны ажиллагаанд орос цэрэг ямар нэг хэмжээгээр оролцсон байж болох талтай байгаа юм. Хиагтын төлөөх байлдааны явцад журамт цэргүүд ухарч хүч хэрэгслээ сэлбэх үеэр хилийн цаанаас их бууны галын дэмжлэг үзүүлж, хятадын морьт цэргийн довтолгооныг сарниулж, байлдааны журмыг эвдсэн нь байлдааны ажиллагааны үр дүнд нөлөөлсөн байна.
Энэ тухай журамт цэрэгт сургагчаар ажиллаж байсан И.Г.Демко хожим дурсан бичсэн байдаг ажээ. Монгол дахь хятад цэргийг устгах байлдааны ажиллагаанд Зөвлөлтийн цэргийн оролцоо хязгаарлагдмал байсан нь ЗОУ болон Хятадын харилцаанаас үүдэлтэй юм. Монголд цөмрөн орсон барон Унгерны цэргийг устгахын тулд цэрэг оруулж, тэдний эсрэг тэмцэх хүсэл эрмэлзэл Зөвлөлтийн талд байсан ч Монгол дахь Хятадын бүрэн эрхийг хүндэтгэн үзэж, улс төр, дипломатын харилцаагаа хурцатгахыг хүсэхгүй байв.
Нөгөө талаар Монголын хувьсгалчдын тусламж эрсэн хүсэлтийг хүлээн авч, бүх талын түүний дотор цэрэг, зэвсгийн тусламж үзүүлэх сонирхол Зөвлөлтийнхний талд бас байсан юм. Энэ нь Коминтерн болон ЗОУ-ын зүгээс Алс Дорнодын бүс нутаг, түүний дотор Монгол, Хятад, Төвдөд нөлөөгөө батжуулах, социалист хувьсгалын үзэл санааг түгээн дэлгэрүүлж, хувьсгалжуулах гэсэн хэтийн төлөвлөгөөтэй нь тухайн цагийн нөхцөл байдап нийцэж байсан тул Монголын хувьсгалчдын хүсэлтийг дуртай хүлээн авч мөнгө, зэвсэг, цэргийн сургагч нараар туслахын хамт Хиагтын байлдаанд цэргийн хүч хэрэгслээр тусалсан нь энэ ажээ.
Хэдийгээр хөрш орнуудын байр суурь харилцан өөр байсан ч Монголын хувьсгалчдын хувьд өөр сонголт байгаагүй тул эх орноо чөлөөлөхийн тулд зэвсэгт тэмцлийн замыг сонгон авч, түүндээ ЗОУ-аас тусламж авсан нь монголчуудын эрх ашигт нийцсэн явдал байв. Энэ тэмцлийн ялалт Хиагтыг эзэлснээр эхэлж, Д.Сүхбаатарын удирдсан Ардын журамт цэрэг хувьсгалын гол зэвсэгт хүч болохоо харуулсан юм.
Доктор, профессор, дэд хурандаа С. Ганболд
Эх сурвалж: “Соёмбо”