Монголын Эдийн Засгийн Чуулган хоёр дахь өдрөө үргэлжлэн, өндөрлөж байна.

 Одоо 18.30 цагаас өнөөдрийн нэгдсэн хуралдааныг тоймлон хэлэлцэх юм. Хоёр өдрийн   чуулганы хүрээнд 15 салбар хуралдаан болохоор товлогдсон. Товлосон 15 хурлын 9-нь өнөөдөр боллоо. Өнөөдрийн салбар хуралдаануудаас Санхүүгийн зах зээл,  Өрсөлдөх чадварын хэмжүүр, Кластер, Инноваци гэсэн сэдэвт хурлуудын танхим оролцогчоор дүүрэн байв.  Эрдэнэс Тавантолгойн хувьцаанаас иргэн бүр хүртэж, Хөрөнгийн зах зээлд бүх олноороо хөл тавих гэж буй энэ үед, зөвхөн иргэдэд бус улстөрчдөд ч мэдэх ёстой зүйлс их байгаа нь, хурлуудын үеэр тодорхой харагдаж байлаа.  Гэхдээ эсрэг тэсрэг байр суурьтай  Иргэний нийгмийн төлөөлөл болоод, Хувийн хэвшлийнхэн, Төр засгийн нөхдүүд, Гадаадын хөрөнгө оруулагчид  нэг дор чуулж санаа оноогоо солилцох өргөн боломжийг чуулган олгож буй юм.

Дэлхийн банк, Олон улсын вальютын сан, засгийн газар,  Монгол банкны  төлөөлөгчид    оролцож буй  чуулганы  Уул  уурхайн  хөгжилтэй  холбоотой асуудлаарх  нэгдсэн хуралдааныг   CNN-ий  нэртэй  сурвалжлагч Стан Грант хөтлөн явууллаа.

Өнөөдөр Харвардын их сургуулийн  профессор   Жефрри  Франкел   “байгалийн  баялагийн хараал”   сэдэвт  судалгааны    хүндэт лекцээ   унших байсан  Оролцогчид ч хүлээж байсан. Гэвч АНУ ын Востонд цаг агаар  муудсаны  улмаас  нислэг нь цуцлагдаж тэр ирсэнгүй. 

CNN-ий     сэтгүүлч  Стан Грант    “Монгол улсад  Голланд өвчин гэсэн нэр томьёо зохихгүй гэж би бодож байна.  Уул уурхайн салбарынхан хөгжил, менежментийг судлахад  институт_ бодлого  нь байна.  Гол нь сахилга бат чухал.  Голландын жишээ гэвэл  би өөрөө  1958 онд төрсөн.  1960  онд   байгалийн хийн баялагтай орон  гэдгээ  зарлаж,  1970 оноос  төсвийн орлого нэмэгдэж эхэлсэн.  Түүнийгээ бага  орлогтой хүмүүст нийгмийн халамжийн чиглэлээр өгч, их хэмжээгээр зарцуулж байсныг  хэдий би тухайн үед бага байсан ч санаж байна.  Цалин гаа  ч огцом нэмэгдүүлж байлаа.   Харин монголын хувьд  энэ салбарыг хөгжүүлэх,  хараал биш , ерөөл болгох үүд хаалга нээлттэй байна шүү дээ.  Наад зах нь газар    зүйн байрлалын хувьд дэлхийд нөлөө бүхий  2 хөрштэй.   Гурав дагч  түншүүдтэйгээ сайн харилцаатай нь дээр сонгох боломжтой  гээд нэрлэж болно. Тиймээс би  Монголд голланд өвчин нүүрлэнэ гэдэгтээ санал нэгдэхгүй байгаагийн дээр   байгалийн баялагийн хараал тусахгүй харин ерөөл болгох орон гэж бодож байгаа”  гэж байсан юм.

Харин одоо    Монголын эдийн засгийн чуулганы хоёр дахь өдрийн хуралдааныг нээхдээ Ерөнхийлөгч юу гэж өгүүлснийг хүргэе.

 “Энэ чуулганы 2 дахь өдрийн хуралдааныг нээх боломж олдож байгаад туйлын баяртай байна. Монгол нутагт хавар ирж байна. Бүх юм урган төлждөг ийм сайхан цаг үе ирж байна. Энэ чуулганы үйл ажиллагаанд манай иргэд, төрийн байгууллага, хувийн хэвшлийнхэн, эрдэмтэд, судлаачид, хөрөнгө оруулагчид маш их идэвхтэй оролцож байгаад туйлын баяртай байна. Монголын хөгжлийн асуудлаар ийм чуулга, хэлэлцүүлэг байнга болж байх ёстой. Яагаад гэвэл шинэчлэл өөрчлөлт нэг удаагийн биш, байнгын үйл явц юм. Ийм учраас Монгол Улс шинэчлэгдэж өөрчлөгдөж буй дэлхий ертөнцийн орчинд зохицож хөгжлөө урагшлуулахын тулд байнга түүнтэй алхаа нэг явж байх ёстой. Монголын нийгэм бол эрх чөлөөтэй, нээлттэй нийгэм. Монгол Улсын улс төр, эдийн засаг бол энэ бүс нутагтаа хамгийн либерал, хамгийн чөлөөтэй системтэй гэдгийг хүн бүхэн мэдэж байгаа.

Тэгэхээр чөлөөт системтэй нийгэмд нэг давуу тал байдаг. Сайн санаа байнга гарч байдаг. Бүтээн байгуулалт, шинэ үзэл санаа биелэх боломж байдаг. Хувь хүний санаж сэдэж байгаа зүйл бүхэн биелэх боломж байдаг. Ард иргэдийнхээ, хамтран ажиллагсдынхаа хийх гэж байгаа санааг ажил хэрэг болгохын тулд төр туслах үүрэгтэй. Ер нь төрийн үүрэг бол ард түмэндээ үйлчлэх, тэднээс гарсан шинэ санааг ажил хэрэг болгох явдал байдаг. Ийм уур амьсгалыг бүрдүүлэх ёстой. Тэгэхээр ард түмэндээ үйлчлэх гэдэг бол нээлттэй нийгэмд ажиллаж байгаа төрийн гол үүрэг юм. Миний нэг хэлэх дуртай үг байдаг. Төр бол хүний үргэлжлэл, хүн бол төрийн үргэлжлэл биш ээ. Төр бол эрх ямбыг бүтээгч биш. Нээлттэй нийгэмд төр бол шинэ сэргэг сайн үйлчилгээг бүтээгч уур амьсгалыг бий болгогч юм аа. Улс байгаа учраас иргэн байгаа биш, иргэн байгаа учраас улс байгаа юм. Засаг байгаа учраас иргэн байгаа биш, иргэн байгаа учраас засаг байгаа юм. Ийм учраас манай засаг төрийн гол үүрэг бол иргэндээ үйлчлэх.

Энэ эдийн засгийн чуулганы бас гол зорилго бол тухайн жилийн өнгийг тодорхойлоход оршиж байгаа. Энэ жил монголчуудын билэгдлээр туулай жил гарч байгаа. Хөгшид, хүүхдүүдэд зөөлөн ийм жил юм. Туулай гэдэг амьтан өөрөө хурдтай. Тэгэхээр туулай жилд шийдвэр гаргагчдын түвшинд ямар асуудал чухал байна, монголын ард иргэдэд ямар асуудал чухал байх нь вэ гэдэг нь энэ чуулганы үзэл санааны хүрээнд яригдаж, зөвшилцсөн асуудлууд томоохон шийдвэрүүд, томоохон ажил хэрэг болж байх нь чухал юм. Тиймээс энэ эдийн засгийн чуулган бол хамгийн чухал арга хэмжээ юм. Энэ туулай жилд иргэд рүү, орон нутаг руу эрх шилжсэн ийм жил болно. Хэлэлцүүлгийн үеэр хүмүүсийн их ярьж байгаа зүйл бол хүний хөгжил. Хүнээ хөгжүүлэх бол монголын хөгжлийн гол зорилго гэж ярьж байгаа. Үүнээс цааш нь хүн яавал хөгждөг юм бэ, ямар хүн хөгждөг юм бэ гэдэг дээр дахиад нэг бодох хэрэгтэй. Тэгэхээр хүн эрхтэй байж л хөгжинө. Эрхгүйгээр хөгжих тухай ярих боломжгүй. Эрх шилжүүлээгүй байхад хүн оролцох тухай ярилцах ч боломжгүй. Хүмүүсийн өмнөөс төр засаг нь, удирдагч нар нь, Ерөнхийлөгч нь боддог оронд бол хүний хөгжлийн тухай асуудал байхгүй.

Хүмүүст эрх шилжсэн тохиолдолд баялаг бүтээхэд оролцох боломж бий болно. Жишээ нь хөдөөний иргэд гэхэд манай сум, аймгийн нутаг дэвсгэр дээр ийм хэмжээний мал байх бэлчээрийн даацтай, түүнээс хэтэрвэл татвар төлөх юм байна. Би энэ санаачилгыг гаргаад сумынхаа иргэдийн хурлаар хэлэлцүүлээд татвар төлөлтийн ажлыг хэрэгжүүлэх юм байна. Үүнд би оролцох ёстой. Ийм ойлголт нөхцөл байх юм бол хүмүүс оролцоно. Ерөөсөө эрхийг дагаж баялаг бий болдог. Баялгийг дагаж оролцоо бий болдог. Хамгийн гол нь энэ оролцооны эрхийг шилжүүлэх асуудал юм.

Үл хөдлөх хөрөнгийн татварын асуудлыг орон нутагт өгье. Тэр ямар хувь тогтооход, юун дээр татвар ногдуулахад иргэд оролцдог байя. Хүн амын орлогын татвар байна. Ийм татвар байна гэдгийг, түүний хэмжээ хэлбэлзлийг Улсын Их Хурал тогтооно. Тэр хэлбэлзлийн хүрээнд хэд байхыг тогтоож хэрэгжүүлэх эрхийг нь иргэддээ өгье. Байгаа газраа хүн яаж төр баялгийг бүтээх, яаж түүнд оролцох вэ гэдэг дүрэмтэй болъё. Хүмүүс гайхаж байж магадгүй, би хотын дүрмийн тухай, сумын дүрмийн тухай, аймгийн дүрмийн тухай ярьж байсан. Хүмүүс хэлэлцээд тэр дүрмээ баталдаг байх ёстой. Манай сумын газар нутагт хөрөнгө оруулалт орж ирвэл бид ингэж оролцоно. Энд орж ирж байгаа хөрөнгө оруулагчид манай сум, манай аймгийг хөгжүүлэх төлөвлөгөөгөө бидэнд танилцуулна. Хэрвээ тэр төлөвлөгөө батлагдвал ажил цааш явна. Энэ оролцооны эрхийг нь иргэдэд өгчихвөл ийм эдийн засгийн чуулган сум, аймаг, газар бүхэнд болох юм. Тэгээд тэндээс тодорхой үр дүн гарна. Ерөнхийлөгчийн хувьд гарч байгаа шинэ санал, санаачилгыг дэмжих ажил өрнүүлж байгаа. Бүр шинэ бүтээн байгуулалтын шагнал бий болгосон. Аймаг бүхэнд, сум бүхэнд, хотод туулай жилд бүтээн байгуулагдаж байгаа тэр сайхан зүйлээ ард иргэдээрээ ярилцаж санал аваад шалгаруулдаг байх хэрэгтэй. Тэр шалгарсныг нь улс орондоо, сум орон нутагтаа зарладаг байх ёстой. Нүүдэлчдэд нэг дутагдал байдаг. Юм бүтээж орхихдоо дургүй. Бид өчигдөрхөн мориноосоо буусан улс. Тийм учраас энэ сэтгэхүй хадгалагдаад байна.

Одоо бид юм бүтээдэг, юм хийдэг ард түмэн болох ёстой. Ийм ард түмэн болохын тулд энэ санаачилга, энэ эрхийг иргэддээ өгөх ёстой. Бүр бодитойгоор хуулиар олгох ёстой юм. 76 тэрбум төгрөгийг нэг нэгээр нь УИХ-ын гишүүд хувааж аваад орон нутгийг яаж хөгжүүлэх тухай ярих нь буруу. Шийдвэр гаргадгаараа далимдуулж өөрсдөө хөрөнгө оруулах эрхийг аваад түүнийг хуваарилж байна гэсэн үг. Танил талтай компаниараа дамжуулж бизнес хийж суудаг нь буруу. Үүнээс салах ёстой. Энэ буруу, ард иргэдээс болохгүй байна гэж шүүмжлээд байгаа зүйлүүдийг бид засах ёстой. Тэгэхдээ төр засаг сонсож, шийдвэр гаргаж алдаа дутагдал дээрээ суралцаж байгаа гэж би бодож байгаа. Энэ чуулган ямар учраас амжилттай болж байна вэ. Энэ чуулганд манай төрийн байгууллага хөрөнгө оруулагч ажил хэрэгч хүмүүс, ард иргэд оролцох эрхийг нь өгсөн учраас шүү дээ. Зөвхөн ярих эрх биш, ярьсан зүйлээ ажил хэрэг болгох эрхийг орон нутаг, ард иргэд рүүгээ шилжүүлэх ёстой. Иргэдийн төлсөн татвар бол элсэнд асгасан ус биш ээ.

Манайхан болохоор хөрөнгө оруулагч ч бай, аж ахуйн нэгж ч бай татвараа төл, тэгээд л болоо гэдэг. Татвар төлсөн бол миний оруулсан мөнгө хэр зэрэг үр дүнтэй зарцуулагдаж байна гэдэгт тавих хяналт нь ард иргэддээ байх ёстой. Тэгвэл төр ард иргэдтэйгээ хамтарч үр дүнтэй хөрөнгө оруулалт хийж эхэлнэ. Би тэрбум тэрбумаар нь татвар төлөөд байдаг, гэтэл энэ мөнгө хаашаа явж байна вэ? Энэ мөнгийг орон нутгаа хөгжүүлэхэд зарцуулъя гэж татвар төлөгчид шаардлага тавих ёстой. Иргэдийн орлогын татварыг яагаад бий болгосон юм. Тэр шаардлагыг тавих эдийн засгийн үндсийг бий болгох гэж л орлогын татварыг бий болгосон гэж бодож байна.

Тэгэхээр татвар төлөгчид хөгжлийн төлөөх түншүүд болж хувирах ёстой. Зөвхөн нэг татвар төлөгч биш, хөгжлийг хамтран бүтээгч, шинэ санааг гаргагч, энэ улс орны хөгжлийн төлөө хамтран санаа зовогч болох ёстой. Хэрвээ сайн санал санаачилга байгаа бол өөрсдийгөө төлөөлдөг УИХ-ын гишүүдээрээ, Ерөнхийлөгчөөрөө дамжуулаад тавь л даа. Миний гол үүрэг бол Монголд гарч байгаа сайн санаачилгыг ажил хэрэг болгоход зуучлах, болж өгвөл түүнд нь туслах явдал. Үнэхээр монголыг хөгжүүлэх тийм санал гарах юм бол хуулийн төсөл боловсруулж, хамтран ажиллахад би бэлэн байна. Ийм зориг хүсэл эрмэлзлэл манай Засгийн газарт ч байгаа. УИХ-ын гишүүдэд ч бий гэж бодож байна.

Дараагийн санаа бол Ашигт малтмалын тухай асуудал. Ашигт малтмал бол улс төр, эдийн засаг, нийгмийн амьдралын хамгийн чухал асуудал боллоо. Яагаад ийм чухал сэдэв болоод байгааг бид бүгдээрээ бодох ёстой. Ашигт малтмал гэдэг бол хамгийн тод ул мөр үлдээдэг бизнес юм. Энэ бол шууд утгаараа ч, нөгөө утгаараа ч гэж ойлгож болно. Зөвхөн экскаваторын шанагаар хутгаж аваад мөр үлдээдэг гэсэн утгаараа биш юм. Улс орны хөгжил, тухайн ард түмний түүхэнд мөрөө үлдээдэг учраас, монголын нийгэм нээлттэй учраас хүн бүхэн санаа зовж байна. Бүгдээрээ уурхайчин болчихлоо гэж шүүмжлээд байна. Бүгдээрээ уурхайчин болдоггүй юмаа гэхэд санаа зовдог байх ёстой.

Монголын хөгжилд энэ ашигт малтмал бахархлын ул мөр үлдээх ёстой. Хөгжил дэвшлийн тод ул мөр үлдээх ёстой. Түүнээс биш шарх, сорви болж үлдэх ёсгүй. Байнга сэдэрч байдаг шарх биш ээ. Хагарал тэмцлийн ул мөр болж үлдмээргүй байна. Эрх ашгийн хойноос, их мөнгөний хойноос хөөцөлдсөн, түүний төлөө тэмцэлдсэний ул мөр болж үлдээмээргүй байна. Тэгэхээр энэ нь бүтээн байгуулалтын ул мөр болж үлдэх ёстой, хүмүүст хэрэгтэй юм болж үлдэх ёстой. Энэ ашигт малтмалын үйл ажиллагаа, энэ бизнес гэдэг бол цагаан мөртэй бүтээн байгуулалт болж явах ёстой гэж бодож байна.

Хүмүүс ярьж эхэлж байна. Ашигт малтмал бол үнэхээр мөнгө юм, үнэхээр ашиг юм, бизнес юм гэсэн ойлголт бий болж байна. Нөгөө талд нь ашигт малтмалаас айх, болгоомжлох сэтгэл төрж байна. Монгол Улс чинь ийм их баялагтай, ийм их боломжтой байгаа нь үнэхээр ерөөл юм уу, аль эсвэл буруу зүйл юм уу гэж болгоомжлох байдал бий болж байна.

Миний хэлэх гээд байгаа гол санаа бол өнөөдөр ашигт малтмалын бизнест өөрчлөлт хийх цаг болсон гэх гэсэн юм. Энэ өөрчлөлт бол ашигт малтмалын бизнест гарах болно. Дэлхий нийтээрээ ингэж өөрчилж байна. Энэ ямар өөрчлөлтийн тухай ярьж байна вэ? Хариуцлагатай уул уурхайн тухай ярьж байна. Хөрөнгө оруулагчид, засаг төр, бүгдээрээ бодох ёстой. Хариуцлагатай уул уурхай гэж миний ойлгож байгаагаар ил тод уул уурхайг хэлнэ. Нийгэмд хандсан урт удаан хугацааны хөтөлбөртэй, иргэд, орон нутгийн хөгжилд нөлөө үзүүлэх тийм уул уурхайг хэлж байгаа юм. Уул уурхай бол зөвхөн авдаг биш, үлдээдэг, тухайн улс оронд ашиг нь үлддэг, хөгжлийн шинэ боломж олгодог, бизнес эдийн засгийн бичил орчин бүрддэг байх ёстой. Монгол орон олон малтай. Зуд болоогүй байхад бүр 50 сая хүрч байсан. Одоо 33 сая мал тоологдсон байна. Тэгвэл тэр мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг эцсийн боловсруулалт хийдэг өндөр технологи, боломж бидэнд үлдэх ёстой. Үүнийг хөрөнгө оруулагчид ч, төр засаг ч, ард түмэн ч шаардаж байх ёстой.

Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүнээ боловсруулаад шаардлагатай газар нь экспортлож гаргамаар байна. Өндөр технологийг дагаад бас дэд бүтэц үлдэх ёстой. Монгол оронд тээврийн гэх мэт сайн бүтцүүд бий болох ёстой. Шинэ сумын төв гэж хоёр жил ярилаа. Томоохон хөрөнгө оруулагчид тэр төслийг санхүүжүүлэхэд, тэр төсөл дээр баталгаа өгөхөд санаачилга гарга л даа. 330 сумынхаа төвийг бүгдийг шинэчлээд, сургууль нь шинэ, эмнэлэг нь шинэ, спортын талбай нь шинэ, Засаг даргын үйлчилгээ үзүүлдэг төрийн байгууллага нь ч шинэ болог. Жил бүхэн хөрөнгө оруулдаг, жил бүхэн тэр байшин нурж унадаг. Жил бүхэн төсөв шаарддаг. Ингэж 90 жил явлаа. Одоо төгсгөл болгоё. Үүн дээр хамтарч ажиллацгаая л даа. Тэнд халуун устай, хаана ч амьдарсан адилхан нөхцөл байдалтай болгоё л доо. Ямар учраас Улаанбаатарын монгол, эсвэл өөр алслагдсан газрын монгол гэж хоёр монгол байх ёстой юм бэ. Иймэрхүү зүйлүүд дээр хамтарч ажиллаач дээ.
Ашигт малтмалын асуудал бол эдийн засгийн асуудал биш, нийгмийн асуудал, улс төрийн асуудал болсон. Ашигт малтмал зөвхөн хөрсөн дээр мөрөө үлдээдэг биш, хүний зүрх сэтгэлд мөрөө үлдээдэг болсон. Ийм учраас тэнд байгаа ард иргэдийн зүрх сэтгэлийг нааш татахын тулд тэр хүмүүсийн хүсэн хүлээж байгаа зүйл дээр хамтарч ажиллахыг хэлж байна. Үүнийг шинэ уул уурхай гэж хэлж болно. Үүнийг ашигт малтмалын салбарт ирж байгаа, ирэх ёстой өөрчлөлт гэж нэрлэж байна. Ашигт малтмалын бизнесийг дагаад шинэ каластер бий болох ёстой. Шинэ үйлчилгээнүүд бий болох ёстой. Үйлдвэржилтийн тухай хамгийн их ярих ёстой. Ашигт малтмалын үйл ажиллагааны энэ шинэ хэлбэрүүдийг дагаад хамтын ажиллагааны шинэ хэлбэрүүд бий болох ёстой. Байгаль орчин, ногоон эдийн засгийн суурь тавигдаж эдийн засаг хөгжиж ёстой юм гэдэг нь харагдах ёстой. Сэргээгдэх эрчим хүч, энэ бүхэн эндээс эхлэх ёстой. Түүнээс биш гэрээ байгуулсан, татвараа төлж байгаа гээд яасан нь мэдэгдэхгүй шийдвэр гаргадаг хэдэн хүний хооронд энэ орлого дуусах юм бол байж болохгүй л дээ.

Би юу гэж хэлэх гээд байна гэвэл энэ жил ашигт малтмалын хууль бүрнээрээ өөрчлөгдөнө. Энэ хаврын чуулганаар өөрчлөгдөнө гэж бодож байгаа. Хайгуулын лицензийн олгохгүй байх хугацааны сунгалтыг 4 дүгээр сарын 30 гэж тогтоосон байсан. Тэгэхээр энэ өөрчлөлт бүр их ойрхон болох нь байна шүү. Зарим нь энэ тухай анх сонсож байна гэж бодож магадгүй. Бид энэ тухай 10 жил ярьж байна. 10 жил ярихдаа та бүхний яриа хэлэлцээнд сануулга өгсөөр байсан. Одоо ч энэ тухай яриа хэлэлцээ явагдана. Яг чухам юуг өөрчлөх юм бэ? Саяын миний хэлсэн өөрчлөлтүүд энэ ашигт малтмалын хуулийн өөрчлөлтөд орох ёстой. Хаврын чуулган завсарлахад Монгол Улс шинэ ашигт малтмалын хуультай болно гэсэн зорилго тавьж байна. Тэгэхээр энэ өөрчлөлт Монгол Улсын хуульд нь тусах юм байна, төр засгийн бодлогод нь тусах юм байна. Ашигт малтмалын орчин сайжрах юм байна. Бид аливаа өөрчлөлтийг муужрах биш сайжрах зүйл гэж харж байгаа. Сайн өөрчлөлтүүд гарах ёстой. Энэ хүлээлт хэлэлцүүлэг бүхэнд тусах ёстой. Ноднин чуулган болж бодитой үр дүн гарсан. Энэ тухай Ерөнхий сайд ярьсан учраас би давтах хэрэггүй. Би саяхан Монголын өрсөлдөх чадварын тайланг харлаа. Монголд өрсөлдөх чадварын төв бий болоод тусгай тайлан гаргасан байна. Энэ бол маш чухал зүйл. Өрсөлдөх чадвартай бүхэн амьдрах чадвартай гэдгийг бид ойлгож байгаа. Бид өөрийн хэмжүүртэй болох ёстой. Бид хаана явж байгаагаа мэдэх ёстой. Ижил түвшинтэй улсуудын хаана нь явж байна. Энэ жил бид энд явж байна, ирэх жил бид тийм түвшинд хүрсэн байна гэсэн зорилго тавьж байх ёстой.

Улс төрд ойрын үед гарах томоохон өөрчлөлтийн тухай хэлье. 2012 онд УИХ-ын сонгууль болно. Хойтонгийн өдийд гэхэд Монголын улс төр чинээндээ тултал халсан байх болно. Гэхдээ өнөөдөр манай улс төрчид, парламентын гишүүд нэг том сургамжийг авсан. Ерөнхийлөгч ч авсан. Их хэмжээний бэлэн мөнгө амалж батламж бичиж өгдөг нь буруу юм байна гэдгийг ойлгоцгоосон. Энэ бол сайн мэдээ. Ирэх жил болох сонгууль бол үйлдвэржилт, бүтээн байгуулалт, иргэдийн оролцоо тойрсон улс төр, яавал монголын нийгмийг сайн болгох вэ, яавал байгалиа хамгаалах вэ, яавал шинэ эдийн засгийг хөгжүүлэх вэ гэдэг сэдвүүд л гол болно. Ажил хийж байгаа, юм бүтээж байгаа хүнээ дэмждэг төрийн бодлого бий болно. Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулаад, одоо ч гэсэн зөвшилцөлд хүрсэн хуулийн төсөл нь бэлэн байгаа. Дахиад бэлэн мөнгөний амлалт Ерөнхийлөгчийн сонгууль ч бай, Их хурлын сонгууль ч бай, орон нутгийн сонгууль байхгүй.

Улс төрийн сургамж бол хойно нь байдаг. Энэ удаад 4 жилийн дараа сургамж нь ирж байна. Одоо бодит ажил болгох ёстой.

Монгол Улс ашигт малтмалын ил тод байдлын санаачилгад нэгдэн орсон. Тэр ил тод байдлын шалгуураар хийгдэж байгаа уул уурхайн бизнес сайн үр дүнтэй байгаа. Энэ ил тод байдал ард иргэдийн нийтийн ойлголт болж хувирах ёстой. Монгол Улс НҮБ-ын авлигын эсрэг конвенцид нэгдэн орсон. Мөн саяхан Давосын уулзалтаар Дэлхийн эдийн засгийн чуулганы авлигын эсрэг түншлэлд нэгдэн орсон. Энэ түншлэлд нэг утга учир бий. Түүнийг санаачлагчид нь төр биш, хувийн хэвшлийнхэн. Төрд үлгэр үзүүлье, хувийн хэвшил өөрөө нээлттэй, цэвэр, зөв удирдлагатай байж төрийг дагуулъя гэсэн утгатай юм. Өнөөдрийн зарим судалгаагаар төрд авлига байна. Хувийн хэвшилд ч төрөөс дутахааргүй авлига байна.

Тэгэхээр хувийн хэвшил, иргэний нийгмийнхний ярьдаг зүйл бол маш том мөртлөө эргээд харахад өчүүхэн жижиг сонирхол, мөнгөний ашиг сонирхол, өчүүхэн жижиг юмнаас үлдэж хоцорсон, түүнд оролцож чадахгүй байгаагийн гоморхол яваад байдаг. Энэ зүйлийг тойруулж ярих нь чухал шүү.

Өмнөговийн эдийн засаг гэсэн сэдвээр ярилцъя л даа. Тэгээд тэр нь Өмнөговьд болог. Баян-Өлгий, Дорнодод бас ийм хэлэлцүүлэг яваг. Зүүн хараа, Хархоринд бас ийм хэлэлцүүлэг болог. Ийм маягаар жилийн турш тойроод болж байх ёстой. Ганц удаа хоёр гурав хоног ингэж хэлэлцэх нь бидний хүссэн үр дүнд хүргэхгүй байх болов уу гэж бодох юм. Ноднин жил Фернандо Де Сото энэ индэр дээрээ өмчийн эрх, өмчийг лицензжүүлэх тухай ярьж байсан. Энэ сэдэв мартагдаад зарим нэг төсөлд л дурдагдаж байна. Засгийн газрын зүгээс энэ сэдэвт онцгой анхаараасай гэж хүсэж байна. Засгийн газрын зүгээс ойлголцлын санамж бичигт хүртэл гарын үсэг зурсан шүү дээ. Тэр нь зүгээр санамж бичиг чигээрээ үлдчих гээд байна. Тэгэхээр энэ жил ярьсан гол сэдэв юу болов гээд үр дүнг хэлэлцэж байх ёстой болов уу.

Энд оролцож байгаа бүх хүмүүст талархаж байна. Төрийн харж чадахгүй байгаа бүхнийг харж, сонсгож чадахгүй байгаа зүйлийг сонсгож байгаа. Төрийн чих нээлттэй байх өдрүүд үргэлжилж байна гэж ойлгож байна. Төр та бүхнийг сонсож байна. Мөн төрөө ч та бүхэн сонсож байгаа. Уг нь төр нээлттэй байх ёстой. Энд гарч байгаа санал санаачилга ажил хэрэг болох юм бол Монголын нийгэм сайхан болноо. Монголын нийгэм нээлттэй учраас би өөрийнхөө төр засаг, ард түмний явж байгаа замд итгэдэг. Би бол удирдаж байгаа төр засгийн, намын бодлогын хэрэгсэл биш. Би бол энэ бодлогыг тодорхойлогч гэдгийг монгол хүн бүр өнгөрсөн 20 жилд ойлгосон. Энэ л хамгийн гол ололт...” гэсэн юм.

"Шууд"