хvнд баяжигдах хvдрvvдийн технологийн онцлогуудын судалгаа “ сэдэвт бvтээлээрээ техникийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан, Монголын инженерийн ухааны vндэсний академийн академич, Монгол Улсын зєвлєх инженер, профессор Ашимын Хаумдастай энэ талаар ярилцлаа.

-Газрын ховор элемент гэж чухам юуг хэлээд байна вэ?
-Хvмvvс ховор металл гэхээр бvгдийг нь хэлж байгаа юм байна гэж буруу ойлгоод байдаг. Селен, молибден, вольфром, ниобий, тантал зэргийг ч газрын ховор элемент гэдэг нь ташаа ойлголт. Газрын ховор элемент гэдэгт Д.Мендлеевийн vелэх системийн лантаны бvлгийн лантан, церий, неодим, иттрий мэтийн 16 элемент багтдаг. Сvvлийн vед скандийг оруулах болжээ.

-Газрын ховор элемент гээд байхыг бодоход нэлээд ховор эд байх нь ээ?
-Газрын гадарга дахь газрын ховор элементийн нийлбэр агуулга нь бор, зэс, кобальт, цайр болон никелийн агуулгаас их байдаг. Газрын ховор элемент нь нэлээд сарнимал тархацтай. Эдгээрийн нийлбэр кларк хэмжээ нь А.Е. Ферсманы тооцоолсноор 0.0146, А.П.Виноградовын тооцоолсноор 0.0158 хувь байна . Газрын ховор элементийг их, бага хэмжээгээр агуулсан 200 гаруй эрдэс байдгийн 60 нь vйлдвэрлэлийн ач холбогдолтой. Vйлдвэрлэлийг бастнезит, монацит, паризит зэрэг хvдрээр явуулдаг боловч зарим тохиолдолд єєр тєрлийн эрдсээс дайвар бvтээгдэхvvн болгож гаргадаг. Хятад гэхэд Бугатын хар тємєрлєгийн vйлдвэрт тємєр vйлдвэрлэх явцдаа хаягдлаас нь ховор элемент гарган авч байгаа бол Киргиз ураны хvдрийг баяжуулах явцдаа иттрийн бvлгийн элементvvдийг ялгаж авдаг. Оросын академич Ферсман газрын ховор элементийг “аж vйлдвэрийн аминдэм” гэж нэрлэсэн байдаг.

-Газрын ховор элементийг юунд, ямар зориулалтаар ашигладаг юм бэ?
-2010 оны байдлаар гарган авсан газрын ховор элементийн 21 хувийг тогтмол соронзон, 19 хувийг нефтийн катализатор, 18 хувийг тємєрлєгийн vйлдвэрт, 12 хувийг єнгєлєгч, 10 хувийг шилний vйлдвэрт, долоон хувийг люминофор гаргахад, зургаан хувийг шаазангийн vйлдвэрт, vлдсэн долоон хувийг аж vйлдвэр, орчин vеийн техник технологийн болон цємийн энергийн салбарт хэрэглэдэг. Тухайлбал, эрбий гэдэг газрын ховор элементийг уран баяжуулахад хэрэглэснээр ураны баяжмалын хэмжээг 2-2.6 хувиар нэмэгдvvлдэг. Сонир-холтой нь, газрын ховрын эрдэстэй хvдэрт уран, торий, уран торийтой хvдэрт газрын ховор элемент заавал байдаг зvй тогтолтой. Япончууд Казахстантай хамтран ажиллах гэрээ хийхдээ уран баяжуулахад гардаг хаягдлаас газрын ховор элемент гаргахыг зорьж байна.

-Газрын ховор элементийг хайх, судлах ажил Монголд хэдийнээс эхэлсэн бэ?
-ЭЗХТЗ-ийн орнуудын хамтран хэрэгжvvлж байсан гол хєтєлбєрvvдийн нэг нь газрын ховор элементийг эрдэс тvvхий эдээс гаргаж авах ажил байв. Энэ ажил 1985 оноос эхэлсэн юм. Энэ зорилтыг ажил хэрэг болго-хын тулд vндэсний комисс хvртэл байгуулж байлаа. Газрын ховор элемент ямар эрдэс тvvхий эдэд байдаг гэх мэтээр технологийн судалгаа хийж байв . ЗХУ-ын /хуучнаар/ Єнгєт тємєрлєгийн яамны эрдэм шинжилгээний “Гиредмет” хvрээлэн энэ талаар нэлээд туршлага хуримтлуулсан, тухайн vедээ энэ ажлын толгойлогч байгууллага нь байв. Тэднийхэнтэй хамтран дээр дурдсан хєтєлбєрийн дагуу манай оронд газрын ховор элемент агуулсан зарим орд газрын судалгаа эхэлсэн юм.

-Тийм ховор элемент агуулсан орд Монголд олон бий юv?
-Эхлээд Ємнєговийн Мушгиа худаг, Дорноговийн Луугийн гол, Ховдын Халзан бvргэдэйн ордын хvдэрт байгаа газрын ховор элементийг тодорхойлох, тvvнийг баяжуулах, баяжмалаа боловсруулах технологийн судалгаа хийсэн юм. Мушгиа худагт академич Тайсоны удирдлагаар хайгуул хийсэн. ЗХУ-ын ШУА-ийн дэд ерєнхийлєгч Яншин энэ ордын талаар манай улсын Засгийн газарт зєвлємж ирvvлсэн байдаг юм. Гэхдээ тэнд геологийн нарийвчилсан эрэл хайгуул хийгээгvй. Луугийн голын ордод Монгол-Польшийн хамтарсан экспедиц нарийвчилсан эрэл хайгуул хийсэн . Тухайн vед уг ордыг нийлбэр ислээрээ 12 мянган тонн газрын ховор элементийн нєєцтэй гэж тогтоосон байдаг. Бас газрын ховор элементийнх нь агуулгыг тогтоох судалгааг ч хийсэн. Халзан бvргэдэйн ордын хvдэр дэх эрдсийн болон химийн найрлага, дагалдах ховор металлуудын судалгааг хийсэн юм.

-Та дээрх гурван ордод судалгаа хийхэд гар бие оролцсон гэлээ. Ялангуяа Луугийн голын ордод судалгаа хийж тэр дагуу эрдмийн зэрэг хамгаалсан хvн?
-Дээрх гурван ордын судалгаанд оролцож байлаа. Миний гол сонголт Луугийн гол байсан. Энэхvv ордын газрын ховор элемент агуулсан хvдрийн технологийн онцлогийг судалж, тvvний баяжигдах шинж чанарыг тогтоох, гаргаж авсан баяжмалыг боловсруулах чиглэлээр судалсан юм. Энэ судалгааныхаа дагуу ОХУ-ын ШУА-ийн Колийн эрдэм шинжилгээний хvрээлэнд 1988-1994 оны хооронд жил болгон 3-4 сар ажиллаж байлаа. Очих бvртээ гурван тонн хvдэр аваачдаг байлаа шvv дээ. Харин Мушгиа худгийн орд бол апатит, карбонатит, флюорит, магнетид гэх мэт 5-6 хvдрийн биетээс бvрэлддэг. Апатитээс газрын ховор элемент гаргах судалгааг ч хийсэн.

-Мэдээж, судалгаа хийснээр vр дvн гарсан биз?
-Гаралгvй яах вэ.Луугийн голын орд дээр 3-7 хувийн хvдрээс 27 хувийн агуулгатай газрын ховор элементийн ислийн нийлбэртэй баяжмал гаргах технологи бий болгосон юм. Бас Мушгай худгийн апатитээс баяжуулалтын эхний шатанд хоосон эрдсvvдийг ялгах технологийн хувьд алхам урагшилсан гэж боддог.

-Дээрх ордуудаас газрын ховор элемент олборлож vйлдвэрлэх, цаашлаад экспортлох боломж байгаа юу?
-Харьцангуй сайн судалсан нь Луугийн голын орд. Гэхдээ батлагдсан нєєц нь vйлдвэрлэл явуулах, vр ашгийг нь хvртэх боломжтой эсэхийг эцэслэн тогтоогоогvй. Халзан бvргэдэйд ниобий, циркон, тантал гэх мэт ховор металлын vйлдвэрлэлийн явцад газрын ховор элементийг дайвар бvтээгдэхvvн болгож ялган авах боломжтой гэж vздэг.

-Ямар орон газрын ховор элементийг ахиу олборлож боловсруулдаг юм бэ. Энэ элементийн нєєц дэлхий дахинаа аль хэр байдаг бол?
-Дэлхийн гол олборлогч, боловсруулагч орнууд гэвэл Хятад, АНУ, Энэтхэг, Малайз, Бразили, хуучин ЗХУ-ын бvрэлдэхvvнд багтаж байсан улсууд. 2009 оны тооцоогоор дэлхийн хэмжээний нєєц 88 сая тонн гэдэг. Хятад 27, АНУ 13, СНГ-ийн орнууд 19, Австрали 5.2, Энэтхэг 1.1 сая тоннын нєєцтэй. Шриланка, Малайз, Бразили зэрэг орон 12-110 мянган тоннын нєєцтэй.

-Vйлдвэрлэлийн хэмжээгээр бол?
-120 мянган тонныг vйлдвэрлэдэг Хятад тэргvvлдэг. Єєрєєр хэлбэл, газрын ховор элементийн 97 хувийг дангаар гаргадаг. Энэ 97 хувийн 68 хувийг нь манай улстай хил залгаа ЄМЄЗО-ы Бугатад гаргадаг юм. Бразили 730, Энэтхэг 700, Малайз 200 тонныг vйлдвэрлэдэг юм.

-Хятад энэ салбарт vнэхээр ноёлдог юм байна даа?
-Тийм. Сvvлийн 40-єєд жил Хятад улс энэ салбарыг vнэхээр их хєгжvvлсэн. 1970-аад онд зєвхєн баяжмал гаргадаг байсан бол 1980-аад онд химийн нэгдлvvд, 1990-ээд онд дан ислvvд болон металлууд, 1990 оны сvvлчээс люминофор, тогтмол соронзон гаргадаг болсон. 2000 оноос газрын ховор элемент ашиглан телевизор, компьютер, цахилгаан хєдєлгvvр vйлдвэрлэдэг боллоо. Бvр Дэн Сяопиний vеэс энэ салбарыг тєрийн бодлогоор хєгжvvлж эхэлсэн тvvхтэй. Энэ vеэс дэлхийн нэр хvндтэй 200 гаруй том компани Хятадад хєрєнгє оруулж, газрын ховор элемент vйлдвэрлэж эхэлжээ.Чухам vvний ачаар дэлхийд газрын ховор элементийн техник, технологийн тєвшингээр тэргvvлэх гvрэн болж чадлаа.

-Нэг vе америкчууд тэргvvлж байсан байх аа?
-Тэгсэн, 1980-аад оноос ємнє тэргvvлж байлаа. Харин тvvнээс хойш газрын ховор элементийн тvvхий эд нь торий уран агуулдаг, байгаль орчинд сєрєг нєлєє vзvvлдэг учраас vйлдвэрлэлээ бараг зогсоогоод Хятадаас худалдаж авдаг болсон юм. Хятадад ажиллах хvч, бvтээгдэхvvний єртєг хямд, байгаль орчны асуудалд нэг их анхаардаггvй байсныг овжноор ашигласан гэж vздэг боловч єнєєгийн байдлаас харахад єєрийн vйлдвэрлэлийг зогсоосон нь ашигтайгаасаа ашиггvй тийшээ хазайсан нь харагдаж байгаа юм.

-Газрын ховор элементийн vнэ ханш дэлхийн зах зээл дээр ямархуу байдаг вэ?
-Дэлхийн тэргvvлэх vйлдвэрлэгч Хятад улс 2010 оны гуравдугаар сараас газрын ховор элементийн экспортод хориг тавьсан нь аж vйлдвэр хєгжсєн бусад оронд хvнд цохилт боллоо. Vvнээс улбаалаад энэ элементийн vнэ ч асар их єсєв. Жишээ нь, неодим гэхэд Хятаддаа кг нь 6-8, дэлхийн зах зээл дээр єнгєрсєн оны наймдугаар сарын байдлаар 75 ам.доллар болсон. Vvнээс болоод АНУ ємнє нь ашиглаж байсан “Маунтин пасс”-ын ордоо сэргээн ашиглаж эхэллээ. Энэ оноос Монтана, Айдахо муж дахь ордоо ашиглах гэнэ. Хуучин ЗХУ-ын бvрэлдэхvvнд байсан улсууд хибиний апатит, лопарит зэрэг эрдсээс газрын ховор элемент гаргаж авахаар тєлєвлєх болов . Казахстан, Киргиз энэ чиглэлээр тvлхvv ажиллаж буй.

-Япончууд газрын ховор элементийг нэлээд хэрэглэдэг гэх мэдээлэл байдаг?
-Японы хэрэгцээ жилд 40 мянган тонн. Хятад экспортоо зогсоосон болохоор Австралитай хамтран моно-цитийн орд газрыг ашиглахаар болсон байна. “Сумитомо”, “Тошиба” корпорац Казахстаны “Казатомпром”-той хамтарсан компани байгуулсан . Бас Вьетнамын зарим ордод хєрєнгє оруулж судалгаа хийж эхэлжээ.

-Газрын ховор элементийн ирээдvйг та хэрхэн тєсєєлж байна вэ?
-Ер нь энэ болон ирэх зууныг газрын ховор элементийн эрин гэж нэрлэж байгаа. Эндээс тvvний ирээдvй тодорхой харагдаж байгаа биз дээ. Монголчууд ураны ордоо ашиглаж эхэлбэл тэнд байгаа ховор элементийн нєєцийг тогтоож, боловсруулах технологио тодорхойлох боломжтой. Дээр дурдсан гурван ордоос гадна мэдэгдэж буй илэрц олон бий. Тэдгээрийг нарийвчлан судлах шаардлагатай. Газрын ховор элемент бvхий ордын лиценз эзэмшиж буй аж ахуйн нэг-жvvдийг тєрєєс дэмжих учиртай. Ийм компаниуд нэгдэж консорциум байгуулах саналыг ч дэмжих ёстой.

ardchilal

ПРОФЕССОРА.ХАУМДАС: ГАЗРЫН ХОВОР ЭЛЕМЕНТ XXI, XXII ЗУУНЫ АЛТ ГЭСЭН VГ
Tweet
Bolod.mn

Сэтгэгдэл (2)

Уншигчдын оруулсан сэтгэгдлийн талаар манай сайт хариуцлага хvлээхгvй болохыг анхаарна уу.
Үгийн санд шүүлтүүр хийсэн болно

Зочин
А.Хаумдасын 2019 оны 6 сард гарсан "Монголын уул уурхайн т********аарх нийтлэл, бодол,ярилц********" номонд байгаав Ном нь дэлгүүрт байгаа

2019-09-16 | 15:26:44 | 103.80.211.152 |

Зочин
Ниобийгийн т********аарх баримт байна уу?

2016-11-30 | 19:44:49 | 43.242.243.141 |

Мэдээ
Гадаад мэдээ
Видео