Монгол оронд улс төрийн хүчин үүсэн байгуулагдсаны 90 жилийн ойн энэ өдөр МАН-аас төрийн ордонд баярын хурал зохион байгуулагдсан билээ.

Хурлын эхэнд МАН-ын дарга С.Батболд “Тусгаар тогтнол, Эрх чөлөө,Шудрага ёс,Эв нэгдэл,Хөгжил дэвшил” сэдэвт улс төрийн илтгэл тавьсан юм.  Тэрээр энэ үеэр анх удаа их хэлмэгдүүлэлттэй холбогдуулан ард түмнээсээ уучлал хүслээ.

Сү.Батболд : “Их гүрнүүдийн геополитик, Коминтерн, Бүх холбоотны коммунист    / Большевикуудын/ Намын тулгалтаар хийгдсэн улс төрийн хэлмэгдүүлэлт Монгол орныг нөмөрч, энэ хэлмэгдүүүлэлтэд хамгийн түрүүнд намын удирдлага,гишүүд өртөж манай нам ,төр засаг ард түмнийхээ хамт гашуун зовлон амссан билээ.  Улстөрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртөн амь насаа алдсан,эд хөрөнгө,сэтгэл санаагаар хохирсон иргэд, албан хаагчид, цэргийн дарга нар, лам хуврага, намынхаа гишүүдийн ах дүү,төрөл төрөгсөд,үр ач нарт гүн эмгэнэл илэрхийлж,хэлмэгдэлтийг таслан зогсоох,газар авахуулахгүй байх талаар хүчин мөхөсдсөндөө ард түмнээсээ Монгол Ардын Нам уучлал хүсч байна.

Сү.Батболдын хэлсэн үгийн бүрэн эх хувилбар:

Монголын нийт ард иргэд ээ,
Монгол Ардын Намын гишүүд, дэмжигчид ээ,
Хүндэт зочид, төлөөлөгчид өө,
Эрхэм журмын нөхөд өө,
Та бүхнийхээ түмэн амгаланг айлтгаж Монголын улс төрийн ууган хүч-Монгол Ардын Нам үүсч байгуулагдсаны 90 жилийн ой, эх орончдын өдрийг  тохиолдуулан чин сэтгэлийн угаас баярын мэнд хүргэж, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.
Манай намаас улс орныхоо тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, хөгжил дэвшлийн төлөө явуулж ирсэн, явуулж байгаа бодлого, үйл ажиллагааг ямагт дэмжиж, бүрэн эрхт шинэ Монгол Улсыг байгуулан бүтээлцэж байгаа намын гишүүд, нийт ард түмэндээ гүн талархал илэрхийлье.
Ардчилал, нийгмийн дэвшил, иргэдийнхээ сайн сайхны төлөө мөр зэрэгцэн хамтран зүтгэгч Монголын улс төрийн бусад нам, иргэний нийгэм, төрийн бус байгууллага, тэдгээрийн удирдлага, гишүүдэд ойн баярынхаа мэндийг өргөн дэвшүүлье.
Үзэл санаа нэгтний хувьд манай намын бодлого, үйл ажиллагааг дэмжин тусалж, элэгсэг дотно харилцаа тогтоосон СоцИнтерн болон түүний гишүүн намууд, манайхтай хамтран ажилладаг гадаад орны бусад намууд, Засгийн газрын ба засгийн газрын бус байгууллагуудад баярын мэнд хүргэе.
Баярын энэ арга хэмжээнд оролцохоор СоцИнтернийн гишүүн ОХУ-ын “Нэгдсэн Орос” нам, Хятадын Коммунист нам, Германы Социаль Демократ Нам, Фридрих Эбертийн сан, Английн Хөдөлмөрийн нам, БНСУ-ын Ханнара нам, Энэтхэгийн Үндэсний Конгресс нам, Европын Холбоо, Австрийн Социаль Демократ Нам, Японы Социаль Демократ Нам зэрэг харилцаа, хамтын ажиллагаатай нам, байгууллагуудын төлөөлөгчид оролцож буйг, мөн СоцИнтернийн болон бүс нутгийн эрх баригч, уламжлалт харилцаатай олон намуудаас манай ойн баярт зориулж баярын мэндчилгээ ирүүлсээр байгааг уламжлахад таатай байна.
Эрхэм хүндэт нөхөд өө,
Монгол Ардын Намын 90 жилийн түүхэн замнал бол сэргэн мандсан шинэ Монгол Улсын цадиг түүхийн гол цөм билээ. Иймд бид Намынхаа 90 жилийн алдар гавъяаг нь түүхт ойн энэ өдөр шударга ёс, бодит үнэний зарчим, гишүүд, дэмжигчид, нийт монгол түмнийхээ ариун сэтгэлийн үүднээс билгийн мэлмийгээр харж, үнэлж дүгнэх ёс суртахууны үүрэгтэй. Бас бахархан тэмдэглэх бүрэн эрхтэй.
Монгол Ардын Нам бол түүхэн ёсоор МАХН-ын зүй ёсны эхлэл нь бөгөөд эдүгээ түүний хууль ёсны үргэлжлэл нь мөн. Яавч салгаж болшгүй нэгэн зорилго, нэгдмэл хувь заяа бүхий нэг цул түүх юм. Ийм ч учраас бид олон жил яригдсан намынхаа уугуул нэрийг сэргээх асуудлыг XXVI Их хурлаараа шийдсэн билээ. Ийнхүү манай нам бол Монгол Ардын Нам ч мөн, Монгол Ардын Хувьсгалт Нам ч мөн. Бид намынхаа түүхийн асуудалд энэ үүднээс хандаж байна.
Монгол Ардын Нам үүсч байгуулагдсан үнэн учрыг түүхт ойн энэ өдөр түмэн олныхоо ой дурсамжид сэргээн сануулах нь үйл хэргийг  үргэлжлүүлэн залгамжлагч бидний зүй ёсны үүрэг билээ.
ХХ зууны 20-иод он гэхэд Монгол орон нийгмийн хоцрогдол, харийн дарлалд нэрвэгдэж, дөнгөж олсон үндэсний эрх чөлөө, автономит төрийн тусгаар тогтнолоо бүрэн алдаад байлаа. Гадаад ертөнц биднийг төв Азийн өндөрлөг дэх мөхөж буй үндэстэн хэмээн үзэж гагцхүү газар нутагт нь шохоорхон шунаж байсан үе. Улсыг мөхөөж, үндэстнийг сөнөөх аюул тулгарсан ийм үед Монголын хатан зоригт эрэлхэг хөвгүүд улс орныхоо тусгаар тогтнолыг буцаан сэргээх зорилго дор бүлгэмдэн нэгдэж, тэмцлийн замыг эрэлхийлж эхэлсэн байна.

Нийслэлд үүсээд, хожим нь түүхнээ Хүрээний, Консулын хэмээн нэрлэгдэх болсон хоёр бүлгэм 1920 оны эхээр нийлэн хүчээ нэгтгэв. Улмаар тэд мөн оны 6 дугаар сарын 25-нд хийсэн хурлаараа нам хэмээх улс төрийн байгууллага байгуулах асуудал хэлэлцэн шийдэж, тэмцлийн бодлогоо тодорхойлж, үүний тулд буцалт няцалтгүй дагаж явах “Тангарагийн бичиг”-ийг үйлдэн, тамга дарж баталгаажуулжээ.
Энэхүү улс төрийн нууц байгууллага нь манай Монгол Ардын Намын үүсэл, үр хөврөл байлаа. Тэд тангарагийн бичигтээ “Монгол Ардын Намын зорилт нь: шашин үндсэнд харшлах харгис дайсныг цэвэрлэж, алдагдсан эрхийг эргүүлэн аваад, төр шашныг үнэн сэтгэлээр сайжруулан засамжилж, ядуу доод ард түмний тусыг туйлаар бодох ба дотоод хэргийг өнө үүрд сахиж, дарлах дарлагдахын зовлонгүй аж төрөхийг чухал болгоно” хэмээн бодлого зорилгоо тодорхойлсон юм.
Нийтийн энэ зорилгын төлөө “амь бие, эд зоорио огоортол зүтгэсүгэй хэмээн” андгайлж, журмын нөхдөө удирдан, тэмцэлд манлайлсан эх орончид бол хожмоо Ардын Намын анхны долоо буюу Ардын хувьсгалын долоон нөхөд гэж Монголын түүхнээ мөнхөрсөн Солийн Данзан, Догсомын Бодоо, Дамдины Сүхбаатар, Хорлоогийн Чойбалсан, Дансранбилэгийн Догсом, Дамбын Чагдаржав, Дарьзавын Лосол нар билээ.
Юугаар ч, яаж ч үгүйсгэгдэшгүй үнэн гавъяатай тэдний маань үр удам ач зээ нар та бидний дунд байна.  Ард түмэн, эх орныхоо төлөө эгзэгтэй цаг үед амь биеэ үл огоорон тэмцэж ариун үйлсээ бүтээсэн боловч бас хэлмэгдэж хохирсон эрэлхэг хөвгүүдийнхээ гавъяа зүтгэл, мөнхийн дурсгалыг хүндэтгэн мэхийн ёсолж байна.
Анхны долоо маань их үйл хэргийн тулд Орос Улсаас тусламж хүсэх тухай журмын нөхдийн даалгасан амь эрссэн даалгаврыг амжилттай биелүүлж эргэж ирэхэд нь Барон Унгерний цэрэг нийслэл хүрээг эзэлж, Монгол орон харийнхны давхар дарлалд тэсэхүйеэ бэрх байдалд орсон байв.
Нөхцөл байдал ийм болсныг харгалзан манай хувьсгалчид намынхаа анхны Их хурлыг яаравчлан хийж бодлого зорилтоо тодотгох, тэмцлийн арга тактикаа боловсруулахаар шийдсэн байна. Ийнхүү 90 жилийн тэртээх энэ өдрүүдэд Монгол Ардын Нам анхдугаар Их хурлаа хийжээ. Энэ өдөр Монгол Ардын Нам жинхэнэ ёсоор байгуулагдсан түүхт өдөр болж тэмдэглэгдсэн. Эдүгээ эх орончдын өдөр болж хуульчлагдсан.
Манай нам анхдугаар хурлаараа тухайн үеийн дотоод, гадаад байдлыг шинжлэн хэлэлцээд, улс орноо харийн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлж, тусгаар тогтнолоо олж авах зорилгод үндэсний дэвшилтэт бүх хүчийг нэгтгэх бодлогоо тодорхойлж, түмэн олондоо тунхаглан зарласан билээ.
Их хурал Намын Төв Хороог байгуулах тухай Д.Сүхбаатарын саналыг хэлэлцээд Төв Хорооны даргад С.Данзанг, гишүүдэд Ц.Дамбадорж, Д.Лосол нарыг сонгосноор бодлого зорилго, зохион байгуулалт бүхий жинхэнэ улс төрийн намын шинжийг бүрнээ олжээ.
Тус Их хурлаас хэлэлцэж баталсан “Монгол Ардын Намаас Түмэнд тунхаглан зарлах бичиг” хэмээх нь манай намын анхны мөрийн хөтөлбөр байлаа. Түүний Дөрөвдүгээр зүйлд: “Монголын ард олны эрх мэдлийг эрхэмлэх, монголын төрийг босгох хэмээсэн энэхүү хоёр зүйлийн хэргийг бүрэн бүтэн гүйцэтгэхэд манай Ардын Намаас цаг үеийг үзэж, бошгыг халах намын бат журмаар үйлдэнэ” хэмээн язгуур үндсэн зорилгоо тодорхойлсон байна.

Энэ эрхэм зорилгоо гүйцэлдүүлэхийн төлөө Ардын Нам ард олноо оройлон улс орныхоо хувь заяаны төлөө тэмцэлд шуудран орсон юм. Ийнхүү тунхаг бичигт тэмдэглэснээр тэнгэрийн заяа, цагийн эрхээр буюу нийгмийн гарцаагүй шаардлага, нийтийн хүсэл зорилгоор, гадаадын эзлэн түрэмгийлэгчдийн эсрэг амь эрсэн тэмцлийн гал дунд Монгол Ардын Нам үүсэн байгуулагдаж, өсөн бойжиж, хатуужин бэхжсэн. Монголын өөр ямар ч нам үүсэхдээ ийм бэрх нөхцөлтэй учраагүй юм.
Монгол Ардын Нам үүсэн байгуулагдсан мартах ёсгүй, мартагдашгүй маргашгүй үнэн түүх ийм байна.
Эрхэм хүндэт ард иргэд, журмын анд нөхөд өө,
Тэмцэл ялалт, бахархал эмгэнэл, амжилт ололт, алдаа оноо, сургамж ухаарал хосолсон, бүтэн бас хагас жарныг туулсан, бүхэл 3 үеийг элээсэн манай намын түүх бол Монгол орны ХХ зууны түүхийн өнгө төрхийг тодорхойлдог билээ. Энэ түүх нь урссан цус, асгарсан хөлс, эрсэдсэн амь, бүтээсэн гавъяагаар бичигдсэн эзэнтэй гэрчтэй амьд түүх. Эзэд нь монголын ард түмэн, Монгол Ардын Намынхан билээ. Бахархалт хийгээд сургамжит баялаг энэ түүхийг баярын илтгэлдээ багтаан өгүүлж баршгүй. Тиймийн учир Монгол Ардын Намын түүхээс өнөө ба хойч үеийнхэн эгнэгт санаж явбал зохих онцлох зарим хэсгийг багцлан хураангуйлж цохон дурьдаж Та бүхэндээ толилуулъя.

Нэг: МАН-ын түүх бол Монгол улсын тусгаар тогтнолын түүх мөн
Монгол Ардын Нам улс орныхоо тусгаар тогтнолыг байлдан олж, бүтээн дархалж, шинэ Монгол Улсыг цогцлоон байгуулах их үйлсийг удирдан манлайлсан яруу алдарт түүхтэй.
Монгол Улсын тусгаар тогтнол бол манай намын бахархам гавъяа, “нэрийн хуудас” мөн гэдгийг би зориуд цохон тэмдэглэж байна. Тусгаар тогтнол өөрөө аяндаа ирдэггүй, амар хялбар олддоггүй. Үндэстний мөхөл сэхлийн дэнсэн дээр, хувьсгалт тэмцлээр байлдан олж авдагийг бид хэзээ ч мартах учиргүй.
1921 он бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол бүрэн алдагдаж, гамин, бароны цэргийн хөлд талхигдаж, байлдаан тулааны талбар болсон тийм л цаг үе байсан.
Эгзэгтэй энэ үед Монгол Ардын Нам тусгаар тогтнолын төлөөх ард олныхоо хүчийг нэгтгэн, зохион байгуулж, тэмцлийг манлайлан удирдсан юм.

Намын анхдугаар хурлаас байгуулагдсан Төв хорооны шийдвэрээр их жанжин Д.Сүхбаатарын удирдсан ардын намын журамт цэрэг 3 дугаар сарын 18 нд Хиагт хотыг чөлөөлсөн нь энэ тэмцлийн эхлэл бөгөөд анхны ялалт байлаа. Улмаар журамт цэргийн давшилт үргэлжлэн, Зөвлөлт Оросын цэргийн хүчний дэмжлэгтэйгээр гадаадын цэргийн гол хүчийг бут цохин, газар нутгаа чөлөөлсөөр 7 дугаар сарын 6-нд нийслэл хүрээнд орж иржээ.
Ингээд Ардын Засгийн газрыг байгуулж, Богд гэгээнийг хэмжээт эрхт хаанд өргөмжилж, тусгаар тогтносон шинэ Монгол Улс байгуулагдсаныг 7 дугаар сарын 11-нд дотоод, гадаад түмэн олноо тунхаглан зарлаж, баяр наадам хийн тэмдэглэсэн юм.
Ардын хувьсгалын анхны энэ ялалт нь Ардын Намаас эрмэлзэх зүйлдээ дэвшүүлсэн эрхэм чухал хоёр зүйл хэргийн нэгнийх нь бодит биелэл байлаа. Энэ бол Монгол Улс тусгаар тогтнолоо дахин сэргээн, монголын ард түмний 200 гаруй жилийн чин хүслэн бүтсэн хэрэг юм.
Ийнхүү 1921 оны ардын хувьсгал бүрэн ялж зорилгодоо хүрсэн нь удирдах хүч нь болсон Монгол Ардын Намын бодлого зорилго зөв байсны үр дүн юм. Хувьсгалын ялалтыг хангасан гол хүч нь Ардын Намын уриа дуудлагыг халуунаар угтан авч, гадаадын түрэмгийлэгчдийн эсрэг тэмцэлд эрслэн боссон малчин ард, бичгийн түшмэл, цэрэг эрс, ноёд, лам, хар гээд монголын нийгмийн бүх давхаргын төлөөлөл байлаа.

Хувьсгалын ялалтын дараагаар улсынхаа тусгаар тогтнолыг батттай хангахын тулд газар нутгаа гадны хүчнээс бүрэн чөлөөлөх, хил хязгаараа тохинуулан хамгаалах зэвсэгт тэмцлийг бүтэн жилийн турш явуулсан. Энэ их шуурган тэмцлийн үр дүнд өнөөгийн тусгаар тогтносон бүрэн эрхт Монгол Улс бий болсныг бидний хойч үе хэзээ ч мартах учиргүй.
Шинэ тутам Монгол Улсын тусгаар тогтнол тун эмзэг байлаа. Хил хязгаарт халдах, дотоодод нь хагалан бутаргах зэргээр Монголын тусгаар тогтнолыг бусниулах гэсэн аюул занал, гадны халдлага довтолгоон, өдөөн хатгалга үндсэндээ 1940-өөд оны сүүл хагас хүртэл үргэлжилсэн юм.

Их гүрнүүдийн геополитик, Коминтерн, Бүх Холбоотны Коммунист /Большевикуудын/ Намын тулгалтаар хийгдсэн улс төрийн хэлмэгдүүлэлт Монгол орныг нөмөрч, энэ хэлмэгдүүлэлтэд хамгийн түрүүнд намын удирдлага, гишүүд өртөж манай нам, төр, засаг, ард түмнийхээ хамт гашуун зовлон амссан билээ.

Улс төрийн хэлмэгдүүлэлтэд өртөн амь насаа алдсан, эд хөрөнгө, сэтгэл санаагаар хохирсон иргэд, албан хаагчид, цэргийн дарга нар, лам хувраг, намынхаа гишүүдийн ах дүү, төрөл төрөгсөд, үр ач нарт гүн эмгэнэл илэрхийлж, хэлмэгдэлтийг таслан зогсоох, газар авахуулахгүй байх талаар хүчин мөхөсдсөндөө ард түмнээсээ Монгол Ардын Нам уучлал хүсч байна.
Хэлмэгдэгсдийг цагаатгах ажлыг манай нам санаачлан “Лхүмбийн хэрэг” гэгч хилс хэрэгт холбогдогсодыг 1936 онд шоронгоос сулласан тэр үеэс эхлүүлсэн юм. Хэлмэгдэгсдийг цагаатгах ажил үргэлжилж өдгөө үндсэндээ шувтарч байна.
Нийгэмд шударга ёсыг улам бүр батжуулан тогтоох, улс төрийн ба бусад төрлийн элдэв хэлмэгдүүлэлт дахин гаргуулахгүйн төлөө Монгол Ардын Нам цаашид тууштай тэмцэж ажиллах болно.
Улсынхаа тусгаар тогтнолыг зэвсэгийн хүч, тэмцлийн аргаар төдийгүй улс төр, дипломатын аргаар хамгаалах бодлогыг манай нам хэрэгтэй цаг үе бүхэнд нь боловсруулан хэрэгжүүлж ирсэн. 1939 оны Халхын голын дайн, 1945 оны чөлөөлөх дайнд манай нам ард түмнээ манлайлан зохион байгуулж, ялалтыг хангаж, даян дэлхийд энх тайвныг тогтооход хувь нэмрээ оруулсан нь улс орныхоо тусгаар тогтнолыг дотооддоо бататгаж, гадаадад хүлээн зөвшөөрүүлэх түүхэн нөхцлийг бүрдүүлсэн юм.
ЗХУ, АНУ, Их Британи зэрэг холбоотны их гүрнүүд манай тусгаар тогтнолыг үндсэндээ хүлээн зөвшөөрөх тохиролцоонд хүрээд байлаа. Гагцхүү тухайн үеийн Дундад иргэн улс монголчууд өөрсдөө үүнийгээ нотлох ёстой гэсэн өвөрмөц болзол шаардлагыг тавьж байлаа.

Ийм үед тусгаар тогтнолын төлөө бүх нийтийн санал асуулгыг 1945 онд манай нам үзэл санаа, зохион байгуулалтаар ханган орон даяар явуулж, үр дүнд нь улс орноо хөршүүдээрээ хүлээн зөвшөөрүүлж, дэлхий дахинаа зарлан бэхжүүлсэн билээ. Энэ бол Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг энхийн аргаар баталгаажуулсан түүхийн хуудаснаа алтан үсгээр бичигдэх бас нэгэн бахархам ялалт байлаа.

Үүний дараа бүтэн 15 жилийн турш манай намаас шаргуу тууштай явуулсан энхтайванч дипломат гадаад бодлого, бүтээн байгуулалтын үр дүнд Монгол Улсаа 1961 онд НҮБ-ын бүрэн эрхт гишүүн болгосон. Энэ нь тусгаар тогтнолоо дэлхийн хамтын нийгэмлэгээр баталгаажуулсан манай ард түмний тэмцлийн 3 дахь том ялалт Монгол Ардын Намын нэгэн түүхэн гавъяа мөн.
1990-ээд оны дараах ардчилсан өөрчлөлтийн он жилүүдэд манай улсын тусгаар тогтнол олон улсын түвшинд улам бүр баталгаажиж байна. Манай улс 150 оронтой дипломат харилцаа тогтоож, дэлхийн ба бүс нутгийн тэргүүлэх улс гүрнүүдтэй харилцаагаа идэвхтэй өрнүүлж байгаа нь үүний бодит нотолгоо юм. Энэ бүхэнд ардчилсан өөрчлөлтийн 16 жилд нь эрх барьж буй манай намын хувь нэмэр, оролцоо маргашгүй их бий.
Ийнхүү ардын хувьсгалаар алдагдсан тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулснаас хойшх 90 жилд түүнээ бататган бэхжүүлэхийн төлөө манай нам шат дараатай, тууштай бодлого боловсруулан хэрэгжүүлж ирсэн. Энэ бодлого анхнаасаа манай намын амин чухал зорилт байсан. Одоо ч, хойшид ч хэвээр байх нь ойлгомжтой.
Баярын энэ өдөр эх орныхоо тусгаар тогтнол, эрх чөлөөний төлөө халуун амиа зориулж, бүлээн цусаа асгаруулсан ардын хувьсгалын эрэлхэг баатрууд, Толбо нуур, Халхын гол, Жанчхүүгийн даваа, Баруун хязгаар, Байтаг богдын тулааны эрэлхэг дайчид, эх орончдынхоо алдар гавъяаг дурдан дурсахын хамт өдгөө амьд сэрүүн байгаа ахмад дайчиддаа нийт монголчуудынхаа, мянган мянган гишүүдийнхээ өмнөөс гүн талархал илэрхийлье. Тэд цөм эх орны үнэнч дайчид, ихэнхи нь манай намын гишүүд байсан.

Манай Улсын тусгаар тогтнолын төлөө 1921, 1939, 1945 онд бидэнтэй хамт байсан Зөвлөлтийн баатарлаг ард түмэнд талархлаа илэрхийлж, эрэлхэг хөвгүүдийнх нь байгуулсан гавъяаг дурсан тэмдэглэе.
Монгол Улсын тусгаар тогтнол бол манай ард түмний мөнхийн эрх ашиг Монгол Ардын Намын эрмэлзэх зүйл дэх туйлын зорилго мөн. Энэ үүргээсээ бид хэзээ ч өөрсдийгөө чөлөөлөхгүй. Монгол Ардын Нам бол Монголын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулан хамгаалж, бэхжүүлж байгаа нам мөн.

Хоёр: МАН-ын түүх- Монголын төрт ёсны шинэ түүх мөн

Монгол Ардын Намыг үүсгэн байгуулагчдын анх сэдсэн “… мөхсөн төр юугаан дахин шинэчлэн босгож, тасарсныг залгаж, хэмхэрснийг эвлэрүүлэн нийлүүлэх” гэсэн нэн тэргүүний зорилт нь ардын хувьсгалыг ялуулж, тусгаар тогтнолоо зарлан, ардын эрхт, хэмжээт цаазат хаант засгийн хэлбэрээр төрийг сэргээснээр хангагдсан  билээ.
Гэвч шинэ төрийн тогтолцоог бүрдүүлэх улс төрийн өргөн хүрээтэй ардчилсан өөрчлөлтийг хэрхэн, яаж хийх ярвигтай боловч зайлшгүй асуудалтай тулгарсан юм. Ингэхдээ манай намаас цаг үеийг үзэж олон хошууны ард, түшмэд, ноёд, лам нар, намын нөхдийн санал бодолд тулгуурлан ардчилсан арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэн эхэлсэн юм.
Энэ үндсэн дээр 1921 оны 9 дүгээр сард нь улсын түр цагийн хурлыг байгуулж, Улсын Их Хурлыг сонгож байгуулах хүртэл улс орны нийгэм, улс төрийн амьдралын чухал асуудлуудыг зөвлөн хэлэлцэж, улмаар Засгийн газарт оруулан батлуулах үүрэгтэйгээр ажиллав. Төрийн хэргийг хамтаар хэлэлцэж бодлого тодорхойлох ардчилсан төрийн чиг үүрэг бүхий байгууллагын үндэс суурь ингэж тавигдсан байна.
1921 онд Ардын Засгийн газар Богд хаан хоёрын хооронд “Тангарагийн гэрээ” байгуулж төр шашны хэргийг зааглаж, хааны эрхийг хэмжээлж, Ардын засгийн эрхийг өргөтгөжээ. Улмаар ван гүнгүүдийн эрх ямба, хэргэм зэргийг хасч, хамжлагт ёсыг халж шүүх цаазын шинэчлэл хийх нэн тулгамдсан бодлогоо Монгол Ардын Нам үндсэндээ 1922 онд багтаан хэрэгжүүлсэн нь улс төрийн ардчиллын дэвшил байв.
1923 онд “Монгол Улсын нутгийн захиргааны дүрэм”-ийг батлан, түүнийг үндэслэн орон нутгийн захиргааг шинэчилж, нутгийн удирдлагыг ардчилж, улмаар орон нутгийн болон УИХ-ын анхны сонгуулийг бэлтгэн явуулав.
Манай нам бүх ард түмнийхээ оролцоог тэгш хангахын тулд олон аймаг хошуу шавийг төлөөлсөн 77 хүнийг Улсын анхдугаар их хуралд сонгож, харин орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагад 20 гаруй мянган хүнийг нууц санал хураалтаар сонгосны олонхи нь жирийн ард иргэд байжээ.
Улс төрийн энэхүү ардчилсан өөрчлөлтийн үр дүнд хэмжээт цаазат хаант төрийн хэлбэрийг халж, бүгд найрамдах улсыг тогтоох нөхцөл бололцоо  бүрдэж эхэлсэн байна. Иймээс 1924 онд улсын анхдугаар Их хурал хуралдаж улс төрийн ололтыг бататгасан Анхдугаар Үндсэн хуулийг баталсан.
Анхдугаар Үндсэн хуулинд Монгол Улсаа Бүгд Найрамдах, Бүрэн эрхт Ард Улс гэж нэрлээд “Улс төрийн захиргааны явдлыг жинхэнэ ардын ёсонд нийцүүлэн шинэ ёсны Бүгд Найрамдах Улсын үндэс тулгуурыг бататган бэхжүүлнэ” гэж заажээ. Мөн 18 нас хүрсэн иргэн бүхэнд эрэгтэй, эмэгтэй, шашин шүтлэг, үндэс угсаа ялгаварлахгүй сонгох, сонгогдох бүрэн эрх эдлүүлсний гадна, эмэгтэйчүүдэд эрэгтэйчүүдийн нэгэн адил улс төрийн эрх чөлөө олгосон нь ардчилал өөд хийсэн том алхам байв.
Ардчилсан төрийн гол шинж болсон ард нийтээрээ сонгож байгуулдаг, Үндсэн хуульт, Бүгд Найрамдах төрийн цоо шинэ тогтолцоог 87 жилийн тэртээ Монгол орноо бий болгосон нь Монгол Ардын Намаас ардын хувьсгалын эхний шатанд улс төрийн ардчилсан өөрчлөлтийн талаар авч хэрэгжүүлсэн бодлого, үйл ажиллагааны гол үр дүн байлаа.
Түүхийн цаашдын өрнөлийн явцад манай намын шууд удирдлагаар  1940, 1960 оны Үндсэн хуулиудыг боловсруулан баталсан бөгөөд түүний дагуу төрийн байгууллаа бүрдүүлж, улс төрийн ардчиллыг алхам алхмаар хөгжүүлсээр 1990 онтой золгосон юм.
1990 онд хуралдсан манай Намын Онц их хурлын гаргасан түүхэн шийдвэрүүд Монгол улсад олон намын тогтолцоо бүхий ардчилсан төрийг байгуулах үндсийг бүрдүүлсэн төдийгүй 1992 оны ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг боловсруулж, хэлэлцэж, батлахад манай нам, намын гишүүд томоохон хувь нэмэр оруулсан билээ.

Өнгөрсөн 90 жилийн түүх нь Монголын тусгаар тогтнолыг сэргээж, төр ёсны “тасарсныг залган”, дундад зууны төр шашныг хосолсон хэмжээгүй эрхт хаант засгаас ардын эрхт, хэмжээт цаазат хаант засаглалыг дамжин Бүгд Найрамдах засгийн хэлбэрт шилжсэн шинэ төр ёсны түүхэн дэвшилтэт замнал мөн. Үр дүнд нь Монгол Улс эдүгээ ардын хувьсгалын 90 жил, үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жил, Их Монгол Улсын 805 жил, монголын анхны төрт улс байгуулагдсны 2220 жилийн ойг дэлгэр өргөн тэмдэглэхээр дэлхийн олон улсын өмнө нүүр бардам зогсох эрхтэй болсон юм. Эдгээрийг Ардын Намын түүхээс ангид үзэх боломжгүй билээ. Цаашид ч манай нам төрийг түвшитгэгч тулгуур багана, засгийг залах буурьтай хөтөч байхыг хичээнэ. Үүний тулд  улс төрийн бусад намуудтай хуулийн хүрээнд хамтран ажиллаж, улс төрийн тогтолцоог улам боловсронгуй болгох эрмэлзэл төгс байгаагаа илэрхийлье.
Гурав: МАН-ын түүх – Их бүтээн байгуулалтын түүх мөн

XX зууны эхэнд Монгол орон мал аж ахуй зонхилсон, орчин цагийн эдийн засгийн салбаргүй хөгжлөөс хол хоцорсон улс байлаа. Хагас сая илүүхэн үндсэн хүн амтай, арав гаруй сая малтай, эдийн засагт нь гадаадын үйлдвэрлэгч, худалдаачид ноёрхсон, гадны өр, зээлд баригдаж, дайны хөлд туйлдсан ийм л үед Монгол Ардын Нам байгуулагдсан нь түүхэн үнэн билээ.
Иймээс Монгол орны нийгэм, эдийн засгийг шинэтгэн хөгжүүлж, ард нийтийн аж амьдралыг дээшлүүлэх асуудалд манай нам тус улсын тусгаар тогтнолыг бататгахтай нэгэн адил ач холбогдол өгч, шинэ цагийн эдийн засгийн үндсийг бүрдүүлэх, аж ахуйн шинэ салбаруудыг бий болгон хөгжүүлэх бодлого баримталж байв. Хувьсгалын эхний жилүүдэд гадаадын өрийг хүчингүй болгох, гаалийн шинэ системийг тогтоох, татварын шинэ бодлого явуулах замаар улсын санхүүг бэхжүүлэх, тоотой хэд байсан үйлдвэр, уурхай, заводыг улсын мэдэлд авах, жижиг үйлдвэрийн газруудыг шинээр байгуулах дэс дараалсан арга хэмжээг авчээ.
1923 онд “Эдийн засгийн үндсэн бодлого” нэртэй баримт бичгийг боловсруулан гаргасан нь намын эдийн засгийн бодлогыг 1940-өөд он хүртэл тодорхойлсон анхны хөтөлбөр байсан юм. Энэхүү баримт бичигт мал аж ахуйг хөгжүүлэх үндсэн дээр улс орны үйлдвэрлэх хүчийг өсгөх зорилт тавьж, түүнийгээ хэрэгжүүлснээр манай эдийн засаг тодорхой амжилтад хүрсэн юм.
Монгол Улсын нийгэм-эдийн засгийг хөгжүүлэхэд манай намын 4 удаагийн хөтөлбөрт заасан нийгэм-эдийн засгийн бодлого, намын Их хурлуудаас сайшааж 1948 оноос эхлэн хэрэгжүүлсэн 8 удаагийн таван жилийн төлөвлөгөө, үндсэн чиглэл чухал үүрэг гүйцэтгэсэн түүхтэй.

Эдгээр бодлогын үндсэн дээр 1960-аад он гэхэд хөдөө аж ахуйгаа хоршоолж  үндэсний аж үйлдвэрийн олон салбарыг үүсгэн хөгжүүлж улс шиг улс болж, тусгаар тогтнолын дотоод баталгаа болох үндэсний эдийн засгийн тогтолцоог баттай тавьсан байлаа.

Үүнээс хойшх гучаадхан жилийн дотор аж үйлдвэр, нийгэм соёлын томоохон төвүүд болох Дархан, Эрдэнэт, Чойбалсан, Багануур зэрэг хотууд байгуулагдаж, 1990 он гэхэд хөнгөн хүнсний үйлдвэр, тээвэр холбоо, барилга эрчим хүчний салбар амжилттай хөгжиж уул уурхайн олборлох үйлдвэрлэл бий  болов. Ингэснээр үндэсний нийт бүтээгдэхүүнд аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний хувийн жин давамгайлах болж эдийн засгийн бүтцэд үндсэн өөрчлөлт гарсан билээ.
Ийм бүтээн байгуулалтыг дагаж хүн бүр ажиллаж хөдөлмөрлөх бололцоо нээгдэн, мэргэшсэн болон тусгай мэргэжлийн ажилчид, нэгдэлчид, тариаланчдын бүхэл бүтэн нийгмийн давхраа бий болж улс орныхоо эдийн засгийг хөгжүүлэн авч явах болсон билээ. Монголчууд 70 жилийн дотор үйлдвэр байгуулж, цахилгаан станц барьж, уурхайгаас ашигт малтмал олборлож, галт тэрэг барьж, онгоц жолоодож, сансарт нисч чадсан юм.

Шинэ эдийн засгийн үндсийг тавих,  дайны цагийн дайчилгаа, болон түүний дараах сэргээн босголтыг өрнүүлэх, хоршооллыг хөгжүүлэх, үйлдвэр завод, хот тосгоныг бүтээн байгуулах үйл хэрэгт ард олон бүхий л сэтгэл санаа, хүч хөдөлмөрөө зориулсан билээ. Ингэж улс орноо хөгжил дэвшлийн өндөрлөгт хүргэж, хүн ардынхаа сайн сайхан үйлсийг бүрдүүлэхэд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулсан үе үеийн ахмадууд, хөдөлмөрийн сайчууд, алдар гавъяатнууд болох ажилчин, малчин, тариаланч механикжуулагчид, барилгачид, тээвэрчиддээ ойн баярын мэндийг хүргэж, Монгол Ардын Намын талархал хүндэтгэлийг дэвшүүлье.
Ардчилал өөрчлөлтийн он жилүүдэд манай нам эдийн засгаа зах зээлийн харилцаанд шилжүүлэх тодорхой бодлого, үзэл баримтлалаа хамгаас түрүүн боловсруулж, 1990 оны 11 дүгээр сарын бүгд хурлаараа хэлэлцэн баталж, хэрэгжүүлж ирсэн. Энэ бол эдийн засгийн харилцааг бүрэн ардчилж, Монголын эдийн засгийн өсөлт, өрсөлдөх чадварыг хангах маш том зорилт юм. Энэ зорилтод хүрэхийн тулд их бүтээн байгуулалтын цогц бодлогоо саяхан хуралдсан XXVI Их хурлаасаа дэвшүүлсэн.
Манай нам шинэ зууны их бүтээн байгуулалтын хөтөч нь хэрэгжүүлэгч нь байхыг эрмэлзэнэ.

Дөрөв: МАН-ын түүх – Монгол хүний хөгжлийн түүх мөн

Монгол Ардын Нам анх үүсэхдээ л монгол хүнээ дээдэлсэн нийгмийн чиг баримжаатай нам байхаа бодлого, зорилтоороо тодорхойлсон. Анхны мөрийн хөтөлбөр болох “Тунхаглан зарлах бичиг”-тээ “ард түмнийг аливаа эрдэмд сурган гэгээрүүлэх, сувилах эмчлэх, тэжээн тэтгэх олон зүйл хэрэгүүдийг” хичээн гүйцэлдүүлнэ гэж зарлан мэдэгдсэн юм.
Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёл, эрүүл мэндийн талаар анх дэвшүүлсэн энэ зорилтоо манай нам ард түмнийхээ сайн сайхны төлөө бодлого гэж үзэн 90 жилийн турш хэлбэрэлтгүй баримтлан хэрэгжүүлж ирлээ.
1924 онд Ардын гэгээрлийн яам байгуулж, сургууль гэгээрэл, соёл хүмүүжлийн ажлыг даатган хариуцуулснаар шинэ цагийн соёл эрдмийг дэлгэрүүлэх ажлыг зохион байгуулалтад оруулжээ. 1940 оноос үсэг бичгийн шинэчлэл хийж, насанд хүрсэн бүх хүн амыг бичиг үсэгтэй болгох, сургуулийн насны бүх хүүхдийг  хөдөөд анхан шатны, хот суурин газарт 7 жилийн боловсролтой болгох бодлогыг манай нам дэс дараатай явуулсан нь ард түмний талархлыг хүлээж амжилттай хэрэгжсэн юм.
Ардын хувьсгал ялахад нийслэл хүрээнд 24 сурагчтай ганц бага сургуультай буюу зуугаас нэг нь бичиг үсэгтэй гэж нэрлэгдэж байсан ард түмнийг 1960 он гэхэд бүх нийтээр бичиг үсэгтэн болж, ЮНЕСКО-гийн тусгай шагналыг Монгол улс хүртсэн нь хөдлөшгүй үнэн баримт билээ.

Дэлхийн дайны гал дүрэлзэж байсан 1942 онд бид Монгол Улсын Их Сургуулийг байгуулан, дээд боловсролтой үндэсний боловсон хүчнийг бэлтгэж эхэлснээр үндэсний боловсролын бүхэл бүтэн тогтолцоо бүрдсэн юм.
Эдүгээ Монгол улсад 800 гаруй цэцэрлэгт 170 мянган багачууд, 780 гаруй сургуульд 550 мянган сурагчид, 63 Мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвд 45 орчим мянган суралцагч, 113 их, дээд сургуульд 160 гаруй мянган оюутан сурч байна.  Анх 1922 онд анхны цөөн хэдэн залуусыг гадаадад сургахаар илгээж байсан бол өнөөдөр 9000 гаруй оюутан суралцагчид гадаад оронд суралцдаг гэсэн мэдээ байна.
Ийнхүү Монголчууд боловсролтой үндэстэн болсон нь шинэ түүхийн бахархам ололт. Энэ ололт Монгол Ардын Намтай салшгүй холбоотой.
Монгол Ардын Намын санаачилгаар 1921 онд Судар бичгийн хүрээлэн байгуулж ажиллуулсан нь 40 жилийн дараа Монгол Улсад үндэсний Шинжлэх ухааны академи байгуулагдах үндэс суурь болсон билээ. Шинжлэх ухааны академи байгуулагдсан нь судалгаа шинжилгээний ажлын чанар, цар хүрээг тэлэх, олон улсын эрдэм шинжилгээний байгууллага, алдарт эрдэмтэдтэй холбоо тогтоох, дэлхийн шинжлэх ухааны ололттой улам гүнзгий танилцах уудам бололцоог нээсэн юм.
Манай нам хүн амаа эрүүлжүүлэх, эмчлэн сувилах, үнэ төлбөргүй эмчлэх, нийтийн халдварт өвчинтэй тэмцэх, шинжлэх ухааны эмнэлгийг хөгжүүлэх талаар байнга анхаарч ирсэн.  1925 онд Улаанбаатар хотод анхны эмнэлэг байгуулснаар эрүүлийг хамгаалах байгууллагын тогтолцоо бүрдэх баттай суурь тавигдсан юм.

Эрүүл мэндийн салбарт манай намаас уйгагүй тууштай, урт хугацаанд арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэний дүнд ардын хувьсгал ялахад 500 мянга гаруйхан байсан монголчууд бид эдүгээ 5 дахин олширч 2 сая 760 мянга гаруй болжээ. Энэ бол шинэ Монгол Улсын 90 жилийн түүхэн дэх хамгийн том ололт мөн. Монголын үрс маш олон болтугай гэсэн үе үеийнхний хүсэл мөрөөдөл ингэж биеллээ олсоор байна. Эдүгээ монгол хүн шинжлэх ухааны өргөн мэдлэгтэй тал бүрийн боловсролтой, ардчиллын өндөр мэдрэмжтэй, иргэний бүх талын эрх чөлөөг эдэлсэн бүрэн чөлөөт иргэн болжээ.
Хувьсгалын дараахь эхний жилүүдэд манай нам ард иргэдийн ерөнхий соёлыг дээшлүүлэх талаар өргөн хүрээтэй бодлого боловсруулан хэрэгжүүлж байв. Хот, хөдөөд хэдэн зуун клуб, улаан булан, театр, киноны газрууд байгуулагдаж, тэнд хөдөлмөрчдийн соёл хүмүүжил, улс төрийн боловсролыг дээшлүүлэх ажил өрнөх болов.

Намын V Их хурал соёл гэгээрлийг хөгжүүлэх тухай тусгайлан  хэлэлцээд, ардын соёл гэгээрлийг хөгжүүлэх 10 жилийн төлөвлөгөөний төслийг сайшаав. Хожим алдар цуугаа дуурсгасан манай уран бүтээлчид, урлаг соёлын зүтгэлтнүүд чухам энэ үеэс бүтээл туурвилын гараагаа эхэлжээ. Үндэсний соёл урлагийг хөгжүүлэх тухай заасан намын IX Их хурлын шийдвэр ч үүнд түлхэц өгсөн юм. Монголчууд бид орчин цагийн соёл урлагийг бий болгон, ардын уламжлалт урлагаа хөгжүүлэн, дэлхийн соёлт ертөнцийн өв, сонгодог урлагаар баяжуулан хөгжүүлж чадсан. 1959 оноос эхэлсэн соёлын довтолгооны 2 жилийн аяны үр дүнд бүх нийтийн мэдлэг боловсрол, эрүүл мэндэд ахиц гарч, ард олны ахуйд соёлч байдал нэвтэрч, аж төрөх ёсны шинэ хэв маяг бий болсон нь ахуйн соёлын маш том дэвшил болсон юм.
Ийнхүү манай улс шинжлэх ухаан, урлаг соёл, спортын хөгжлөөр дэлхийн тавцанд өрсөлдөх чадварт хүрч олимп, тив, дэлхийн аврага тамирчинтай, олон улсад нэрд гарсан эрдэмтэн судлаач, урлаг соёлын зүтгэлтнүүдтэй болоод байна. Энэ бүх ололт, амжилтыг манай намын бодлого, үйл ажиллагааны гадуур бий болсон гэж үзэх аргагүй нь маргашгүй бодит зүйл юм.
Монгол Ардын Нам хойшид ч монгол хүний хөгжил, сайн сайхны төлөө тууштай бодлого боловсруулан хэрэгжүүлсээр байх болно.

Тав: МАН-ын түүх – Нийгмийн ардчилал, шинэчлэл, үндэсний эв нэгдлийн төлөөх түүх мөн

Манай намын түүхэн замнал бол монголын ардчилалын түүх бичлэг юм. Монголын ард түмэн ардын хувьсгалаар ардчилалтай золгосон. Ардчиллын үндсэн зарчмуудад тулгуурлан улс төрөө байгуулж, сонгох сонгогдох, үг хэлэх, сурч боловсрох, хөдөлмөрлөх, эмчлүүлж сувилуулах, асрамж, хамгаалал хүртэх олон эрхийг монгол хүн бодитоор эдлэж ирсэн.
Хамгийн гол нь ардчиллын үзэл санаа олон түмний ухамсар сэтгэхүйд аажим аажимаар түгэн дэлгэрсээр нийгмийг өөрчлөгч үзэл санааны бодит хүч болтлоо өсөн хөгжсөн нь монголын нийгмийн оюун санааны амьдралд гарсан том дэвшил мөн.
Нийгмийн оюун санааг үндсээр нь хувьсан өөрчилж, соён гэгээрүүлж, ардчиллын үзэл санааг дэлгэрүүлэн хөгжүүлэхэд намаас бүхий л үеийн турш зохион явуулж ирсэн улс төр, онол суртахуун, суртал нэвтрүүлгийн өргөн хүрээтэй ажил, тэр дундаа намын төв хэвлэл “Монголын үнэн” сонины гүйцэтгэсэн үүрэг асар их билээ. Энэ хэвлэл ардын хувьсгалыг үзэл санааны хувьд бэлтгэсэн төдийгүй 90 жилийн турш монголын ард түмнийг соён гэгээрүүлэх үүргээ нэр төртэй биелүүлж ирсэн юм. Баярын энэ өдөр “Монголын үнэн” сонины үе үеийн үнэнч уншигч, бичигчиддээ гүн талархал дэвшүүлэхийн хамт, тус сонины редакцийн хамт олондоо амжилт хүсье.
Ийнхүү нам өөрийгөө шинэчлэх, нийгмээ өөрчлөх хос зорилтыг харилцан уялдаатай явуулж ирсэн. Энэ үйл явц гүнзгийрсээр 1990 ээд онд монголчууд ардчилалыг сэргээн хөгжүүлэх шинэ зорилттой нүүр тулсан юм. Монголын шинэ ардчилал, нийгмийн өөрчлөлтийн урьдач нөхцлийг бүрдүүлэх, эхлүүлэх, хэрэгжүүлэхэд Монгол Ардын Намын гүйцэтгэсэн үүргийг энэ өдөр дурдахгүй байж болохгүй.
1980 аад оны сүүл хагасаас нийгмийн зогсонги, царцанги байдлыг өөрчлөх үзэл санаа бүхий “Үнэн” сонины шүүмжлэлт өгүүллүүд, намын гишүүн судлаач эрдэмтдийн нийтлэлүүд, нийтээр хэлэлцүүлэхээр нийтэлсэн “намын төв хорооны улс төрийн товчооны санал”-ын баримт бичгүүд нь нийгмийн оюун санааг нээлттэй болгоход ихээхэн түлхэц өгсөн юм. Улмаар 1988 онд Намын Төв Хорооны V бүгд хурлаас “Эдийн засаг, улс төрийн систем, нийгэм, оюун санааны хүрээг бүхэлд нь хамарсан өөрчлөн байгуулалт хийх нь нам, ард түмний хойшлуулшгүй зорилт болж байна” гэсэн дүгнэлт хийж, намын хөтөлбөр, Үндсэн хуулийг шинэчлэн найруулах зохион байгуулалтын арга хэмжээ авах, хилсээр хэлмэгдэгсдийг цагаатгах тухай комисс байгуулах зэрэг шинэчлэл өөрчлөлтийн шинжтэй чухал шийдвэрүүд гаргаж байв.
Ийм л хөрс суурин дээр 1990 оны монголын ардчилсан хөдөлгөөн үүсэж, улмаар нийгмийн эрс өөрчлөлтийг шаардсан улс төрийн бодит хүчин болж гарч ирэн тэмцлийн хурц хэлбэрээр үзэл шаардлагаа илэрхийлж байв.
Энэ үед манай нам ардчилсан холбоо, эвсэл, хөдөлгөөнүүдийн үйл ажиллагаанд хүлээцтэй хандахын сацуу, үүсээд байсан нөхцөл байдлыг нухацтай авч хэлэлцээд нэн түрүүнд үндэсний эв нэгдэл, ард түмний язгуур эрх ашгийг эрхэмлэн, ардчилсан өөрчлөлт шинэчлэлийг тайван замаар өрнүүлэх нөхцлийг бүрдүүлэх улс төрийн алхмуудыг хийж байлаа. Тухайлбал 1990 оны 3 дугаар сарын Намын Төв Хорооны VIII бүгд хурлаас Намын Төв Хорооны Улс төрийн товчоо бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч, намын удирдах бүрэлдэхүүнээ шинэчлэн сонгож, улмаар намын Онц их хурлыг хуралдуулах, Намын тухай Үндсэн хуулийн заалтаас татгалзах зэрэг зоримог шийдвэрүүдийг гаргаж байв. Үүгээрээ Монгол Ардын Нам үйл явцын өрнөл, ирэх цагийн өнгийг угтан харах чадвартай, үүний тулд өөрийгөө өөрчлөх эр зоригтой, улс нийгмийн язгуур эрх ашиг, үндэсний эв нэгдлийн төлөө хүлээх үүрэг хариуцлагаа ухамсарласан, туршлагатай, тулхтай, улс төрийн ухаалаг хүчин гэдгээ дотоод гадаадад харуулж чадсан юм.
Дээрх бүгд хурлаас сар орчмын дараа болсон манай намын Онц их хурал нь намын төдийгүй Монгол Улсын ХХ зууны улс төрийн түүхнээ болсон содон үйл явдлын нэг юм. Онц их хурлаараа намын үзэл баримтлал, зохион байгуулалт, мөрийн хөтөлбөр, дүрмээ үндсээр нь өөрчилж, намын шинэ удирдлага сонгосноор гишүүд дэмжигчид, олон түмний итгэлийг хүлээсэн төдийгүй санаачлагыг гартаа авч Монгол оронд нийгмийн өөрчлөлт, шинэчлэлийг хэрэгжүүлэхэд тэргүүлэх үүрэг гүйцэтгэсэн юм
Ийнхүү манай нам орчин үеийн нөхцөл дэх шинэ маягийн нам болж өөрчлөгдөн зохион байгуулагдсанаар шинэ тутам үүсэж байсан улс төрийн намуудын төлөвшилд түлхэц өгч, хүлээн зөвшөөрч, хүндэтгэн хандаж, анхнаасаа тэдэнтэй зөвшилцөх, харилцан ойлголцох, хамтран ажиллах чиг бодлогыг баримталж улс төрийн соёлтой манлайлагч хүчин гэдгээ харуулсан.
Ингэснээр манай нам анх удаа олон намын оролцоотой 1990 оны ардчилсан чөлөөт сонгуулиар нийт сонгогчдын олонхийн дэмжлэгийг авч Ардын Их Хурлын суудлын 84.4 хувийг, түүнээс байгуулагдсан Улсын Бага Хурлын суудлын 61.7 хувийг бүрдүүлсэн. Энэ бол онц их хурлаасаа дэвшүүлсэн ардчилал, шинэчлэлийн төлөөх манай намын бодлого чиглэлийг дэмжиж, итгэл хүлээлгэсэн олон түмний үнэлэлт, сонголт байлаа.
Ардчилсан сонгуулиар байгуулагдсан Ардын Их Хурал Монгол Улсын Шинэ Үндсэн хуулийг хэлэлцэн баталсан билээ. Ингэхэд үндсэн хуульт байгууллыг монголд анхлан тогтоож, түүнийг хамгаалж хөгжүүлж ирсэн манай намын туршлага, үүрэг оролцоо нэн их байсан. Түүнчилэн үндсэн хуульт төрийн байгууллын улс төрийн шинэ тогтолцооны үндсэн бүрдэл болсон хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн болон нутгийн захиргааны байгууллагуудыг манай намын хашир туршлагатай, шинэлэг сэтгэлгээтэй боловсон хүчнүүд хуулийн дагуу сонгогдож, томилогдох замаар тэргүүлэн удирдаж, шинэ горимд нь хөтлөн оруулсан нь маргашгүй үнэн билээ.
Ийнхүү Ази дахь шинэ ардчиллын алтан хараацай болсон Монголын нийгмийн улс төрийн өөрчлөлт тайван замаар, тогтвортой, тууштай явагдсан нь монголын ард түмний зөв сонголт шийдлийн зэрэгцээ Монгол Ардын Намын мянга мянган гишүүд, дэмжигчдийн идэвхтэй оролцоо удирдлагын уян хатан ухаалаг бодлого үйл ажиллагааны үр дүн байсныг өнөөдөр бид бахархалтайгаар хэлэх бүрэн эрхтэй.
Манай нам өнгөрсөн 20 жилд улс нийгмээ төдийгүй өөрийгөө ямагт шинэчилсээр ирсэн. Намын шинэчлэлд XX, XXI, XХII, XXVI их хурлууд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн юм. Энэ бүхний үр дүнд манай нам ард түмнийхээ олонхийн дэмжлэгийг хүлээж шинэ үндсэн хуулийн дагуу явагдсан УИХ-ын 5 удаагийн сонгуулийн дөрөвт нь олонхи суудлыг авч, 20 жилийн 16 жилд нь дангаараа болон хамтран Засгийн газрын эрхийг барилцаж ирлээ. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 5 удаагийн сонгуулийн гуравт нь манай намын нэр дэвшигч ялж, Монгол төрийнхөө тэргүүнээр сонгогдон ажилласан. Орон нутгийн удаа дараагийн сонгуульд ч мөн л манай нам тэргүүлсээр ирсэн билээ.
Өөрчлөлт, шинэчлэлт өрнөсөн өнгөрсөн 20 жилд ардчилсан сонголтын төлөө Ардын намтай ямагт хамт байсан, өнөөдөр ч хамт байгаа, ирэх он жилүүдэд ч итгэл хүлээлгэх үнэнч тууштай сонгогч, дэмжигч иргэддээ Монгол Ардын Намын мянга мянган гишүүдийнхээ чин сэтгэлийн халуун дотно талархлыг дэвшүүлье.
Монгол Ардын Нам өнөөдөр ч монголын улс төрийн тогтолцоог бататган бэхжүүлэх, улс төрийн тогтвортой байдлыг хангахын төлөө ажиллаж, хамгийн олон суудалтай боловч хатуу зөөлөн зэмлэл шүүмжлэлийг дотор, гаднаасаа сонсож, Хамтарсан засгийн газрыг байгуулан ачааны хүндийг үүрч, улс төрийн тогтолцоонд түүчээ болон зүтгэж байна. Үүний цаана ганц өөрийн намынхаа эрх ашгийг урьтал болгоогүй, улсынхаа эрх ашгийг бодсон, өнөөг биш ирээдүйг харсан, өөртэй эрсдэлтэй ч олондоо өгөөжтэй, зөвхөн Монгол Ардын Намаас л гарч болох улс төрийн зоримог шийдвэр болсныг ухаалгаар тунгаан бодогч хэн бүхэн өнөөдөр ойлгож байгаад эргэлзэхгүй байна.

Ийнхүү Онц их хурлаасаа шинэчлэгдэн орчин үеийн хэв шинжит нам болсон манай нам монголын улс төрийн тогтолцоонд урьдын адил жин дарсан, ачаа үүрсэн, голлогч улс төрийн хүчин хэвээр байна. Нийгмийн хариуцлагаа ухамсарлаж цаашид ч энэ байр сууриа хадгалан ажиллах чин эрмэлзэл, төгс итгэл дүүрэн байна.
МАН-Бүтээснээсээ ихийг бүтээнэ
Эрхэм нөхөд өө,
Хатагтай, ноёд оо,

Монгол Ардын Намын түүхэн замнал, бүтээсэн зүйлсийг тоймлон дурдахад ийм байна. Манай нам одооноос ХХI зууны дэлхий дахины хөгжлийн их алхааг гүйцэж зэрэгцэн, шинэ цагийн Монгол улсаа бүтээн байгуулахыг зорино.
Бид бүтээснээсээ илүүг бүтээнэ. Бид хийснээсээ ихийг хийнэ. Үүний төлөө их бүтээн байгуулалтыг өрнүүлэх, Монгол хүнээ хөгжлийн гол цөм болгох бодлогоо XXVI Их хурлаасаа дэвшүүлсэн.

Улсын тусгаар тотнол, үндэсний аюулгүй байдлын баталгаа, хүний ба нийгмийн хөгжлийн таатай орчинг шинэ эдийн засаг бий болгоно. Энэ бол зах зээлийн зарчимд нийцсэн зохистой бүтэцтэй, өрсөлдөх чадвартай, өндөр өсөлттэй, байгаль орчинд ээлтэй, бүтээмж өндөртэй, мэдлэгт суурилсан эдийн засаг байх болно гэж Хичээн эрмэлзэх зүйлдээ бид тодорхойлсон.
Энэ зорилтод хүрэх эхний алхамаа хийж, бүтээн байгуулалтын буухиа галт тэргийг нэгэнт хөдөлгөсөн. Стратегийн орд газруудыг эргэлтэнд оруулах Оюу толгой, Таван толгой ордын бүтээн байгуулалтын өрнөлт бол үүний эхлэл билээ. Эдгээр орд газруудыг бүрэн ашиглаж эхэлснээр 2015 он гэхэд манай эдийн засгийн бодит өсөлт 15 хувьд хүрэх болно.
“Мянганы зам”, “Атрын аян”, “Монгол мал” зэрэг зорилтот хөтөлбөрүүдээ үргэлжлүүлэн өрнүүлэхийн зэрэгцээ “Сайншанд” аж үйлдвэрийн цогцолбор, “Шинэ төмөр зам”, “Шинэ бүтээн байгуулалт”, “100000 айлын орон сууц”, “Говийн бүсийн дэд бүтцийн хөгжлийн хөтөлбөр” зэрэг бодлогуудаа зарлан тунхаглаж, хэрэгжүүлэн эхэлж байна. Ингэснээр ойрын таван жилд олон арван мянган ажлын байр шинээр бий болж, 21-р зууны аж үйлдвэржилтийн шинэ эрин эхэлж, металлургийн, химийн, барилгын материалын нэмүү өртөг шингэсэн боловсруулах аж үйлдвэрүүдийг үүсгэн байгуулна.

Энэ ондоо багтаан монголчууд бид өөрсдөө нүүрсээ баяжуулж эхлэх бол удахгүй нүүрсээ хийжүүлж кокс болон бусад олон төрлийн бүтээгдэхүүн хийх, улмаар төмрийн хүдрээ ган, зэсийн баяжмалаа эцсийн бүтээгдэхүүн, ураны баялгаа цөмийн түлш болгох бодит эхлэл тавигдаад байна.

Дархан, Эрдэнэт, Чойр, Сайшанд, Өмнийн говийг аж үйлдвэржилтийн төвүүд болгон хөгжүүлж, төв, зүүн, баруун бүсдээ эрчим хүчний томоохон эх үүсвэрүүд барьж улмаар эрчим хүч экспортлогч орон болох зорилго тавьж ажиллаж байна.
Уул уурхайн орд газрыг аж үйлдвэржилтийн төв, зах зээлтэй нь холбосон төмөр замын сүлжээ, уламжлалт болон сэргээгдэх эх үүсвэрийг хослуулсан эрчим хүчний нэгдсэн систем, аймгийн төвүүдийг холбосон авто замын сүлжээ, орчин үеийн харилцаа холбооны сүлжээ их бүтээн байгуулалтын суурь нь байх болно.
Энэ бүхнийг бодит ажил болгох хөдөлгөх хүч нь томоохон орд газрууд бөгөөд тэдгээрийг ашиглалтад оруулах ажлыг нэгэнтээ эхлүүлсэн нь Монгол Ардын Нам-ын тэргүүлж буй хамтарсан Засгийн газрын томоохон амжилт болсон.
Ирээдүйн түүхийнхээ эхний 10 жилд энэ бүхнийг бүтээж, Ардын Нам, Ардын хувьсгалын 100 жилийн ой гэхэд ард түмэндээ үр шимийг нь бодитой хүртээхийн төлөө манай нам зорин тэмцэнэ. Бүтээн байгуулна. Бид үүнийг чадна.
Манай намын нийгмийн бодлого хүнээсээ урган гарч хүнийхээ төлөө байх болно. Энэ бол Ардын Намын язгуур үндсэн бодлого, туйлын зорилго юм. Тиймээс ард иргэдээ, ажилтай, орлоготой, дэлхийн түвшний боловсролтой болгох, тэднийхээ эрүүл, аюулгүй, амар тайван амьдрах орчныг бүрдүүлэхийн төлөө зогсолтгүй зорин тэмцэнэ.
Эдүгээ дэлхийн улс орнуудын дотор 114 дүгээрт эрэмбэлэгдэж буй Монгол хүний хөгжлийн индексийг 2015 онд 65, 2021 онд эхний 50-д хүргэхээ манай нам XXVI Их хурлаараа зарласан.
Амьдралын тодорхой зорилготой, хичээх ёсны сэтгэлгээтэй, дэлхийд өрсөлдөх чадвартай, хөдөлмөрч, хүмүүнлэг, иргэнлэг энэ зууны Монгол хүнийг бид төлөвшүүлнэ. Үүний тулд соёл урлаг, спорт, биеийн тамирыг бүх талаар хөгжүүлж, боловсрол, эрүүл мэндийн салбарт дэлхийн стандартыг нэвтрүүлж, нийгмийн халамж, хамгаалал, даатгалын үйлчилгээг сайжруулан, Монгол хүний дундаж наслалтыг нэмэгдүүлэн, хүн амын эрчимтэй өсөлтийг хангана.
Гэр бүлийн үнэт зүйлсийг бэхжүүлэн баталгаажуулах, ахмадаа халамжлах, өтгөс нялхас, эх хүүхэд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийнхээ эрх ашгийг эрхэмлэх,  өсвөр залуу үеийнхэндээ эх оронч үзэл, үндэсний бахархал, уламжлалт шашин соёл, шинжлэх ухааны мэдлэгийг эзэмшүүлэх нь Ардын Намын ашдын зорилт байсаар байх болно.
Манай нам эдийн засаг, нийгмийн бодлогоо хэрэгжүүлэх улс төрийн таатай орчныг бүрдүүлэхийн тулд шударга ёс, эрх тэгш байдал, хууль дээдлэх зарчмыг үйл ажиллагааны үндэс болгохыг ямагт хичээн эрмэлзэнэ.

Монгол Улс засаглалын хэлбэрийн хувьд Парламентын засаглалыг сонгон авч Үндсэн хуулиараа баталгаажуулсан сонголт, зарчмыг Монгол Ардын Нам тууштай баримталж, дэмжиж ирсэн. Цаашид ч энэ байр суурин дээрээ тууштай байх болно.
Монгол Улсын үндэсний язгуур эрх, ашиг, сонирхол, үндэсний аюулгүй байдлын дархлаа, улс төрийн тогтвортой байдлыг хангах, ардчиллыг улам гүнзгийрүүлэн төгөлдөржүүлэх үүднээс парламентат ёс, парламентын тогтолцоог боловсронгуй болгох чиглэлээр тодорхой санал санаачилга гарган ажиллах болно.
Нэг талаас ард түмний төлөөллийн байгууллагын ардчилсан шинж чанарыг бэхжүүлэх, нөгөө талаас улс төрийн намуудын улс орондоо хийх бүтээх хөтөлбөрөөр өрсөлдөх боломж нөхцөл, төрийн эрх мэдлийн институциудын харилцан хяналт тэнцвэрийг хангасан парламентын тогтолцооны цогц шинэчлэлийн төлөө байна.

Нийгмийн ардчилал, шинэчлэлийн цаашдын хөгжилд ёс зүйтэй, чөлөөт хэвлэл, иргэд, иргэний нийгмийн оролцоог ямагт дэмжиж, улс үндэстний язгуур эрх ашгийг хөндсөн аливаа тулгамдсан асуудлыг ард түмний нээлттэй хэлэлцүүлэг санал асуулгаар шийдэж, “засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна” гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг манай нам гуйвшгүй баримтлахаа илэрхийлж байна.
Хөгжил дэвшил өөрөө ирэхгүй. Жирийн иргэнээсээ Засгийн газрын тэргүүн хүртлээ уйгагүй хөдөлмөрлөж, хичээн зүтгэж байж бид энэ зорилтоо биелүүлнэ. Их бүтээн байгуулалтыг дан ганц төр засаг хийж, иргэн хүн зүгээр нэг сууж байгаад үр шимийг хүртэх мэт гоё үгээр олныг аргацааж, хий хоосон халамж амалдаг цаг үеэ өнгөрөөсөн. Хоосон улстөржилт, хуурмаг сайхан үгнээс нийтээрээ залхаж байна. Эдийн засгаа 10-аас доошгүй жил хурдацтай хөгжүүлж байж ажилгүйдэл, ядуурал дорвитой буурна гэдэг бодит үнэнийг хүлээн зөвшөөрөхийг амьдрал биднээс шаардаж байна. Нийтээрээ уйгагүй хөдөлмөрлөж, төр засаг боломж, нөхцлийг нь бүрдүүлж байж бид 21-р зууныг Монгол Улсын аж үйлдвэржилтийн шинэ эрин болгож чадна.  Д.Сүхбаатарын “Бидний улс эв саналаа нэгтгэн, нийт нэгэн хүчийг нийлүүлэн нэгэн зэргээр зориглон хөдөлбөөс үл хүрэх газар үгүй бөгөөд мэдэхгүй, чадахгүй хэмээх явдал огт үгүй болж, цэнгэлийн манлайг олж болохыг дан ганц бидний сэтгэлийн чин зориг мэднэ” гэсэн утга төгс үг өнөө ч, хойшид ч Монголын ард түмэн та бидэнд, Монгол Ардын намын эв нэгдэл, хөгжил дэвшлийн уриа дуудлага хэвээр байх болно.
Хөгжлийн төлөө хамтдаа зүтгэхийг Монгол Ардын Нам улс төрийн нам, хүчнүүд, төрийн бус байгууллагууд, нийт иргэддээ хандан уриалж байна.
Журмын нөхөд өө,
Хатагтай, ноёд оо,
Монгол Ардын Намын 90 жилийн бодлого, үйл ажиллагааны гол үр дүн Монгол Улсынхаа тусгаар тогтнолыг сэргээж, дэлхийд хүлээн зөвшөөрүүлж, бүрэн эрхт улс болгосноор манай нийгмийг эх орноо дундад зууны хоцрогдлоос гаргаж орчин үеийн хөгжил дэвшилд хүргэснээр, хэмжээгүй эрхт хаант засаглалыг халж, бүх нийтээрээ сонгож байгуулдаг бүгд найрамдах төрийн ардчилсан тогтолцоог бий болгожээ. Хүн амыг өсгөж, хүний хөгжлийг эрхэмлэж монгол хүний билиг авъяасыг тэтгэж эрх мэдэл, эрх чөлөөг эдлүүлснээр хэрэгжинэ. Түүхийн энэ бодит үнэнийг дотоодод ч, гадаадад ч хүлээн зөвшөөрч байна.
Монгол Ардын Нам хуримтлуулсан баялаг туршлага, түүхэн сургамж нэр хүнддээ тулгуурлан эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан  хөгжүүлэх Үндсэн хуулийн эрхэм зорилго болон Хичээн эрмэлзэх зүйлийнхээ зорилтыг хэрэгжүүлэхийг  чармайн зүтгэсээр байх болно. Энэ явцдаа нам өөрийгөө ч шинэчлэн үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэн, бодлогоо бататган бэхжүүлнэ.

Монгол Ардын Нам бол:
Тусгаар тогтнолын төлөөх тууштай эх оронч нам
Монгол хүнээ бодлогынхоо төвд тавьсан нам,
Нийгмийн дэвшлийг хангагч бүтээн байгуулагч нам,
Үндэсний эв нэгдлийн төлөө нам,
Тэгш эрх, шударга ёсны төлөө нам,
Ардчилал, шинэчлэлийн төлөө нам,
Тодорхой үзэл баримтлалтай нам,
Зохион байгуулалттай нам,
Олон улсад нэр хүндтэй нам,
Ирээдүйгээ угтан харах бүтээлч сэтгэлгээний нам.
Манай нам ийм нэр хаягтайгаар Монгол Улсынхаа төлөө зүтгэж, өөрийнхөө  түүхийг бүтээж, улсынхаа түүхийг бичилцэж байна.
Ирээдүйд бүтээх Их түүхээ бид 90 жилийн баялаг туршлага, түүхэн сургамжаараа бататган баяжуулна. Та бид хамтдаа ирээдүйн 90 жилийнхээ түүхийг өнөөдрөөс эхлэн бүтээх болно. Энэ бол их бүтээн байгуулалтын түүх, хүчирхэг монголын бахархам амжилтын түүх, бүтээснээсээ илүү ихийг бүтээх бодит түүх, хийснээсээ илүү ихийг хийх хүсэл мөрөөдлийн түүх, талын монгол дэлхийн монгол болох түүх байх болно гэдэгт итгэл төгс байна. Ийм түүх бүтээхийг Монгол Ардын Намын гишүүд Та бидний сэтгэлийн чин зориг мэднэ. Та бид хамтдаа үүнийг чадна.

Монгол Ардын Нам бүтээснээсээ ихийг бүтээнэ.

Сайн үйлс дэлгэрч Монгол Улс, Монгол Ардын нам мандтугай.

2011.03.01.                                         Төрийн ордон