“Сант марал” судалгааны тө­вийн тэргүүн, улс төр суд­лаач Л.Суматиг  “Ярилцах тан­хим”-ын зочноор урилаа.

-Энэ хаврын улс төрийн синд­ром нэлээд өвөрмөц онц­­логтой эхэлж байна. Ту­хайл­бал, Монголын улс тө­рийн ууган хүчин, хам­гийн том нам нэрээ сольсон. Энэ нь ирэх сонгуульд  үзүү­лэх ам­жилтад нь хэрхэн нөлөөлөх бол?
-Намын нэр солих асуудлыг олон жил ярьсан. Н.Энхбаяр намын дарга байхдаа ч тодор­хой санал гаргаж байлаа. Тэгээд л шийд­сэн нь энэ. Ми­ний бодлоор намын нэрийг сольсон нь сонгуулийн үр дүнд нөлөөлөхгүй. Харин тухайн намын үзэл суртлын асуудал, нийгмийн тодорхой бүлэг, давхаргыг хэрхэн төлөөлж чадаж байгаа нь л чухал. Энэ л сонгуульд нөлөөлөх гол фактор нь шүү дээ.

-Сонгуульд нөлөөлөхгүй байсан юм бол яагаад заавал одоо нэрээ сольж байгаа юм бэ. Энэ нь намын зарим ги­шүүнд таалагдахгүй бай­гаа­гаас талцаж хуваагдах бай­дал үүсч мэдэхээр байгааг бид харж байна?
-Яагаад одоо солих болсон нь мэдээж ирэх сонгуультай холбоотой. Гэхдээ холбоотой гэдгийг 2012 он гэхэд ямар на­мууд хэрхэн хүчирхэгжих вэ, хэн нь сөрөг хүчин болох вэ гэдэг талаас нь хэлж бай­на. Одоогоор Ардын нам, Ард­чилсан нам эрх мэд­лийг гар­таа авчихаад байгаа. Энэ хоёр намын дотор ч, гад­на ч нэлээд гишүүн нь эрх мэдэлгүй, гомдолтой хо­цор­сон. Эрх мэдэлгүй улстөрч бол далавчгүй шувуутай адил. Тэр “тэмээн хяруулууд”-д “шу­вуу болох” сонирхол маш их байгаа. Ямар ч байсан ирэх сонгуульд хэн нь гол тоглогч вэ гэдэг нь тодорхой. Аль нь олонхи болохыг хэлэхэд эрт байна. Ерөнхийдөө рейтинг нь жигд өсч байгаа.

Бидний одоо хийх судалгааны дүнд ч гэсэн өмнөх судалгааныхаас ялгарах онцын том өөрчлөлт гарах­гүй байх. Сүүлчийн судалгааны дүн­гээс харахад Ардын намд гол давуу талууд байгаа гэсэн үр дүн гарсан. Зохион байгуулалт, төлөвлөсөн бод­лого талаасаа тэд ямагт хүчтэй өрсөл­дөгч байдаг. Энэ тохиолдолд Ардын намд шанс бий. Гэхдээ сонгуулийн сур­талчилгаагаа хэр ухаалаг зо­хион байгуулахаас нь ихээхэн шалт­гаална.

-Улс төрийн намуудын нэгдэх, задрах үйл явцыг  олон нийт хэр­хэн хүлээж авах бол?
-Үүнийг товчхондоо хоёр нам ши­нээр байгуулагдлаа гэж хэлж болно. Нэг нь МАХН, нөгөө нь Ир­гэ­ний зориг-Ногоон нам. Эдгээр намын байр суурь Сонгуулийн ту­хай хуулиас нэлээд хамааралтай. Харьцуулбал, Иргэний зориг-Ногоон намын нэгдэл илүү хүчтэй байх нь харагдаж байна.

-Ингэж таамаглах ямар үндэс­лэлүүд байна?
-Яагаад гэвэл улс төрд удчихсан нам, хүмүүс учраас тэднийг дэмждэг нийгмийн тодорхой давхарга байгаа. МАХН шинээр байгуулагдсан бо­ло­хоор үүнийг бий болгоход цаг хугацаа шаардана. Миний хувийн ажиглалтаар шинээр байгуулагдсан нам том амжилтад хүрэхэд хэцүү. Тэгээд ч монголчууд улс төрөөс залх­сан байдалтай байгаа нь тодорхой болоод байна. “Аль намыг дэмжих вэ” гэдэг асуултад хариулах идэвх нь ч өмнөх жилүүдийнхээс эрс цөөрсөн. Тэр хэсгийнхний идэвхийг сэргээж, өөрийн талд татаж оруулна гэдэг бүх намын л нэн чухал асуудал болоод байгаа. Гэтэл түүнийг шинээр бай­гуулагдсан нам хуваалцана гэдэг амаргүй шүү дээ.

-ИЗН бараг сонгууль бүрийн өмнө л аль нэг намтай эвсдэг. Мэдээж Ардын намаас бусадтай нь эвсч байсныг олон нийт мэднэ. Харин энэ удаа Ногоон намтай нэгдлээ. Тэдний нэгдэл хэр удаан наслах бол. Чухам юун дээр тогтож байгаа нэгдэл вэ?
-Миний бодлоор энэ удаад ИЗН улс төрийн маш зөв нүүдэл хийлээ. Яагаад гэвэл гадны орнуудын жи­шээг харахад, хэрвээ сонгуулийг холимог тогтолцоогоор явуулдаг бол­чихвол тус нам парламентад болом­жийн суудал авах нь гарцаагүй. Хэ­рэв дахиад хоёр том нам ойролцоо суудал авчихвал хүчтэй эвсэл байгуулах зайлшгүй шаардлагатай болно. Тийм том эвсэл байгуулж, гурав­дагч хүчний орон зайг нөхө­хийн тулд УИХ-д суудалтай намдаа түшиглэж байж Засгийн газарт орох боломжтой. Дээр нь том намуудын бодлогод нэрээ хавчуулж, нэр хүндээ өсгөх боломж ч гарч болох юм. Ерөн­хийдөө Иргэний зориг, Ногоон намын ирээдүй  надад илүү гоё хараг­даад байна. Учир нь холимог буюу пропорциональ тогтолцоотой бай­хаар Сонгуулийн хуулийг батал­чихвал иймэрхүү намуудад маш ашигтай.

-УИХ-ын гишүүн С.Оюун ИЗН-ын дарга байхдаа бусад намтай эвсэхдээ Ардын намд санал ху­рааж тусалдаг байсан гэж үздэг хү­мүүс цөөнгүй бий. Энэ удаад тийм зорилго агуулж нэгдээгүй гэх баталгаа байна уу?
-Мэдэхгүй юм даа. Яг энэ то­хиол­долд бараг үгүй болов уу. Юуны өмнө одоо тус намын шинэ дарга нь Д.Энхбат болохоос С.Оюун биш шүү дээ. Ер нь гадаадын Ногоон намуудыг харахад голдуу зүүний үзэл баримтлалтай намтай эвсэх нь элбэг байдаг. Тэгээд ч Ардын нам магадгүй, ирээдүйн нэг эвслийнхээ гишүүнийг ингэж “доош хийх” нь тактикийн  талаасаа ч, стратегийн хувьд ч алдаа болно.

-Гадаад орнуудын хувьд Ногоон намынх нь рейтинг, улс төрийн ирээдүй нь ямар байдаг вэ?
-Тэд ер нь байгаль ярихаа болиод байгаа шүү дээ. Жишээ нь Германы Ногоон нам л гэхэд байгаль орчин ярихаасаа илүү боловсрол, эрүүл мэнд ярьдаг болсон. Ер нь социал демок­рат тал руугаа илүү хүчээ авч байгаа. Шууд иргэдтэй харьцаж, тэ­дэнд хандсан бодлого явуулдаг уч­раас дэмжлэг авч чаддаг. Ногоон на­мууд зөв бодлого л баримталж чадвал газар сайгүй хүчирхэгжиж байна.

-МАХН-ын ирээдүйг та хэрхэн харж байна вэ. Тус намын лидер Н.Энхбаяр МАН-аас тасалж авсан хүмүүстэй хамтран амжилтад хүрч чадах болов уу?
-Лидерийн талаар би өөр бодолтой байдаг. Том намуудын хувьд лиде­рийн ач холбогдол тийм ч чухал биш. Нэгийнх нь рейтинг унасан ч нөгөөгийнх нь нөхөөд явж болдог. Жижиг намд бол лидерийн нэр хүнд нь маш чухал. Гэхдээ гишүүд нь намын амьдралд онцгой нөлөөлдөг. Өөрөөр хэлбэл, гишүүд нь намын дотоод үйл ажиллагаанд идэвхтэй  оролцохгүй л бол тэр нам явцгүй, цаашид оршин тогтнох боломжгүй болчихдог. Н.Энхбаярын намын хувьд тодорхой зүйл хэлэхэд үнэхээр хэцүү байна. Ямар ч байсан эхлээд бүрхүүлээ бий болгочихлоо. Цаашид дотоод агуулгаа бий болгохын тулд гишүүдээ олон болгох хэрэгтэй. Түүнийгээ хурдан бүрдүүлэхгүй бол хаашаа ч хөдлөх аргагүй. Дарга нь М.Энхсайхан, Н.Энхбаяр байна уу, ямар ч ялгаа байхгүй.

-Ардын нам, Ардчилсан намын  хувьд Н.Энхбаяр, М.Энхсайханы нэгд­лээс эмээх болгоомжлох байдал ажиглагдаж байна уу?
-Яг одоогийн байдлаар тэгж ха­рах шалтгаан алга. МАХН-ын нийг­мийн ямар давхарга дэмжих, олон нийтэд таалагдах эсэх нь тодор­хойгүй. Судалгаа хийгээгүй ч гэсэн би үүнийг мэдэж байна.

-Тэд нэгдвэл ирэх сонгуульд ядаж хоёр суудал авч чадах болов уу?
-Энэ тухай таамаглах гэвэл надад 2000 оны УИХ-ын сонгуулийн жи­шээ л харагдаад байна. Тухайн үед МАХН-ыг задлах оролдлого “Эх орон” намаас гарсан. Нэлээд их хө­рөнгө зарцуулсан ч Б.Эрдэнэбатыг л арайхийн парламентад оруулж чадсан шүү дээ. Гэхдээ мэдээж тэр үед байдал арай өөр байсан л даа. МАХН-ын хувьд  Н.Энхбаярын удирд­лага дор  сөрөг хүчний үйл ажил­лагаагаа сайн хийсэн. Тэгээгүй бол байдал хүнд байсан. Одоо энэ бай­дал өөрчлөгдсөн ч хамгийн гол нь сонгуулийн кампанит ажлаа яаж зо­хион байгуулахаас л бүх зүйл шалт­гаална. Би танд урьд нь хэлж байсан даа, миний бодлоор бол Н.Энхбаяр сонгууль сурталчилгаагаа сайн хийж чаддаггүй. Манай улстөрчид том толгойтой болохоор мэргэжлийн хү­мүүсийг сонгуулийн кампанит ажил­даа оролцуулах дургүй байдаг.

-Улс төрийн гуравдагч хүчний орон зайг эзлэх марафонд иргэний хөдөлгөөнийхөн идэвхтэй нэгдэх төлөвтэй. Та тэдэнд итгэж байна уу?
-Чадахгүй байх аа. Манай иргэ­ний хөдөлгөөнийхөн зохион байгуу­лалт, хөрөнгө мөнгөний талаасаа учир дутагдалтай. Ийм нөхцөлд улс төрийн нөлөөлөлд автах нь амархан. Иргэний төлөөлөл нь улс төрийн тодорхой зорилготой байна уу, итгэж болох хүн үү гэдэг нь ч эргэлзээтэй. Тиймээс ч удаан, тогтвортой ажил­лаж чадахгүй байна.

-Сонгуулийн хуулиа шинэчлэн батлах ажил оройтоод байгаагийн шалтгаан юунд байна. Үүнээс л бүх ажил эхэлмээр юм, цаг бага байна шүү дээ. Энэ талаар танд ямар нэг хардлага төрж байна уу?
-Толгой дутаад байх шиг байна. Намуудад сонгуулиа будилаангүй дуус­гачих гарцыг хайж байгаа байх л гэж найдъя. Гадаадын орнуудад энд тэндгүй үймээн гарч эхэллээ. Үүний шалтгаан ихэвчлэн шударга бус байдлыг эсэргүүцсэнтэй хол­боо­той байгаа шүү дээ. Манай за­рим улстөрчдийн “хайртай” Ерөнхий­лөгчийн засаглал нураад байна.  Нийг­мийн шударга ёсыг эрэлхийлсэн дэлхийн хүн ардын санаа бодлыг Сон­гуулийн хуульдаа тусгах л чухал гэдгийг анхаарах байлгүй дээ.

-Мэдээллийн сайтуудаас үүдэл­тэй үймээн самуун, өнгөт хувьс­галууд гарч эхэллээ. Энэ бүхэн Монголд хэрхэн нөлөөлөх вэ?
-Монголд нөлөөлж байгаа нь то­дорхой. Ямар ч байсан мэдээллийг нуухад хэцүү болж байна. Тэр та­лаараа манайх Хятадаас илүү шүү дээ. Хятадууд өнөөдөр цэрэг, цагдаагийн хүчээр чимээгүй хувьсгал хийж эхэллээ. Хятадын нийгэм бол шударга бус. Энэ талаар нь Хятадыг Тайваньтай харьцуулахад Тайвань шударга ёс хамаагүй илүү тогтсон улс. Манайд ч гэсэн шударга ёс учир дутагдалтай байгааг улс төрийн аль нэг хүчин сонгуулийн кампанит ажил­даа ашиглаж ийм нөхцөл байдал үүсгэхийг үгүйсгэх аргагүй.

-Таны бодлоор ийм байдал үүсэ­хээс сэргийлэхэд юунд гол ач хол­богдол өгөх ёстой вэ?
-Монголд хамгийн том аюул нь юу вэ гэсэн асуулт тавилаа гэж ойлгож байна. Энэ бол гаднаас орж ирж буй их хэмжээний мөнгөний урс­гал гэж хариулъя. Улс төрийн амьдрал, сонгууль, үймээнээс илүү гад­наас орж ирж байгаа мөнгийг яаж хуваах вэ гэдэг дээр эрх баригчдын сонирхол явж байгаа нь л аюултай.

-Долдугаар сарын 1-ний үймээ­нийг гадныхан, тэр тусмаа өнгөт хувьсгал хийгээд байгаа орнуудаас санхүүжүүлсэн байж болзошгүй гэсэн сэжиг таамаг байдаг. Та үүн­тэй санал нийлэх үү?
-Тийм юм байгаагүй. Цэвэр ма­най дотоодын асуудал байсан. Хэзээ нэгэн цагт үнэн мөн нь илрэх байх.

-Танай байгууллага авлигын талаар судалгаа хийдэг. Өмнөд хөр­шид саяхан Авлигын талаар су­далгаа явуулааад, хамгийн их хэмжээний авлига авсан төрийн албан хаагчдаа дотооддоо төдийгүй интернэтээр зарлалаа. Манайд яагаад ингэж болохгүй гэж?
-Манайх “Трансфэрэнси интер­нэйшнл” байгууллагын зарчмаар су­далгаагаа явуулдаг. Хувь хүний нэрийг зарлахаасаа илүү авлигад автсан байгууллагыг тодорхойлж олон нийтэд сэрэмжлүүлэхийг чухал­чилдаг гэсэн үг. Хувь хүний нэрийг гаргах нь биднээс илүү цагдаагийн байгууллагын хийх ёстой ажил шүү дээ. Бид үүнийг гаргахын тулд цагдаагийнхан шиг ажиллах хэ­рэг­тэй болно. Тийм боломж ч, со­нирхол ч алга. Авлигачид голдуу эрх мэдэлтнүүд байдаг болохоор манайх шиг  байгууллагад бүх үнэнээ өчих­гүй нь тодорхой.

-Сүүлийн асуултаа Их Британид албан томилолтоор ажиллаж бай­гаад баривчлагдсан Б.Хурцын та­лаар та ямар байр суурьтай байдаг вэ. Түүнийг Германы талд шил­жүүлснээр Монголд буцааж авч ирэх боломжтой юу?
-Энэ асуудал Монголын нэр хүндэд сайнаар нөлөөлөхгүй нь ойл­гомжтой. Манайх дотооддоо ч таг­нуул, нууцын асуудлаар яаралтай, хатуу арга хэмжээ авахгүй бол ийм явдал давтагдахгүй гэх газаргүй. Тэгээд ч зөвхөн Б.Хурц хохироод, ард нь шийдвэр гаргасан хүмүүс гэм зэмгүй өнгөрч болохгүй. Герман, Монголын харилцаа боломжийн найр­саг байдагт  горьдлого тавьж бо­лох л юм. Гэхдээ найдахад хэцүү. Хэ­дийгээр олон улсын харилцааны түүхэнд ийм шалтгаанаар хоригдож буй хүнээ солилцох асуудал байдаг ч манай нутаг дэвсгэр дээр Германы тагнуулчийг барьж, хорьж байгаагүй болохоор тодорхой жишээ дурьдах, байр суурь илэрхийлэх аргагүй.  Ядах­даа Европын орнуудын хуулийг нь зөрчсөнийхөө төлөө уучлал гуйчих хэ­рэгтэй л баймаар юм.

-Ярилцсанд баярлалаа. Таны ажилд амжилт хүсье.

"Улс төрийн тойм"