А.Отгонбаяртай ярилцлаа.
-Хүн худалдаалах гэмт хэргийн тухай мэдээлэл хэвлэл мэдээллийнхний анхаарлыг татдаг сэдвийн нэг. Энэ төрлийн гэмт хэрэг ч манай улсад цөөнгүй гарах болж, хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогчид ил далд цөөнгүй бий болсон. Анхаарал татахгүй байхын аргагүй нөхцөл байдал үүсээд байна гэхэд сенсанцилсан болохгүй байх?
-Хүн худалдаалах, барьцаалах, хулгайлах болон бусдын биеийг үнэлүүлэх, хууль бусаар хөдөлмөрлүүлэх, боолчлох гэдэг нь энгийн байдлаар сонсоход хоорондоо хамааралтай, нэг төрлийн ойлголт юм шиг. Гэтэл энэ төрлийн тодорхой гэмт хэргүүдээс урьдчилан сэргийлэх, хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах ажиллагаа явуулах, нотлох баримт цуглуулах, шүүхээр таслан шийдвэрлүүлэх ажиллагаа явуулах гэх мэтээр тус тусдаа ойлголт байх жишээтэй. Тухайлбал, хүн хулгайлах, худалдах, барьцаалах гэмт хэргийн бүлгийн хамаарал нь хүний эрх, эрх чөлөөг алдах буюу нэр төрийн эсрэг гэмт хэрэгт хамаарагддаг. Харин насанд хүрээгүй хүмүүсийн биеийг үнэлүүлэх, тэнүүчлэх, гуйлганчлалд оруулах, бусдын биеийг үнэлүүлэхэд хүргэх нь хүүхэд гэр бүл, нийгмийн ёс суртахууны эсрэг гэмт хэрэгт хамаарагддагаас тус, тусдаа бүлэгт хамаарагддаг. Мөн тус, тусдаа объекттой байх жишээтэй. Гэхдээ эдгээр нь тусдаа ойлголт биш юм. Тухайлбал, биеэ үнэлэх, биеэ үнэлэхийг зохион байгуулах, ашиг орлого олох зорилгоор явж байгаад хүн худалдаалах гэмт хэргийн хохирогч болсон тохиолдол байдаг. Энэ бүхнийг тодорхой төвшинд ялгаж ойлгодог, холбогдох мэдээ, мэдээлэлтэй байх нь энэ чиглэлд үйл ажиллагаа явуулж байгаа төрийн болон төрийн бус байгууллагын ажилтны үүрэг гэж хэлэхэд буруудахгүй юм.
-Зарим хүн судалгаа багадаагүй, хэрэгжилт нь удааширч байна гэлцэх болсон. Заримдаа ингэж хэлж байгаа хүмүүсийн зөв ч юм шиг санагддаг...?
-Гэмт хэргийн хоорондын харилцаа хамаарлыг нарийвчилж судлах нь тухайн гэмт хэргийг цаашид гаргуулахгүй байх, таслан зогсоох арга аргачиллыг боловсруулахад маш чухал нөлөөтэй. Учир нь нэг талаас иргэн хүн гадаадад гарч ажиллах, суралцахаар зорчиж байгаа ч нөгөө талаар хүн худалдаалах гэмт хэргийн золиос болсон байх магадлал байна. Мөн сайн дураараа биеэ үнэлсэн этгээдийн асуудлыг тодруулалгүйгээр хүн худалдаалах гэмт хэргийн золиос болсон гэсэнэ нэг л өнцгөөс харж, багцаалсан мэдээ мэдээллийг гаргаж болохгүй. Ийм байдал ялангуяа төрийн бус байгууллагуудад маш их ажиглагддаг. Багцаалсан тоо нийтэд цацсанаар гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх биш харин ч энэ төрлийн гэмт хэргийн шалтгаан нөхцлийг бүдгэрүүлэх нөхцөлд хүргэж болно. Иймээс бодит бус мэдээ мэдээллийг сенсацилж цацах нь магадгүй та бидний бодож байснаас ч илүү хор уршигтай байж болохыг мартаж болохгүй юм.
-Санал нийлж байна. Гэтэл хүн худалдаалах гэмт хэргийн нөхцөл байдал улам хүндэрч, хамрах хүрээ нь өргөсөөд байна гэсэн хардлага, болгоомжлол жирийн иргэдийн дунд нэмэгдээд байна шүү дээ?
-Тодорхой нэг хүнийг, эсвэл хэсэг бүлэг иргэнийг элсүүлж, улс дамнуулан тээвэрлэх, худалдах, худалдан авах, шижлүүлэх үйлдлээр ашиг орлого олох замаар цаашид ашиглах, хүч хэрэглэх буюу заналхийлж, сүрдүүлж албадан хөдөлмөр эрхлүүлэх, тодорхой албан тушаалтан албан тушаалаа ашиглан боолын хөдөлмөр эрхлүүлэх зэргийг олон улсын төвшинд Хүн худалдаалах гэмт хэрэгт хамруулж, авч үздэг. Хүнийг таваарын байдлаар худалдаалах, боолчлохыг нэлээд эрт дээр үед нийгмийн зөвшөөрөгдсөн хэмжээнд байсан. Өнөөдрийн байдлаар дэлхийн улс орнуудад хүн худалдаалах гэмт хэрэг нь тухайн улс орны төрийн болон эрхзүйн тогтолцоо ямар байхаас хамааралгүйгээр хүний жам ёсыг зөрчсөн нийгмийн сөрөг үзэгдэл буюу гэмт хэргийн хэмжээнд авч үзэх үзэл хэвшсэн. Энэ байдал ялангуяа XXзууны дунд үеэс хүчээ авч, тухайн үндэстэний болон олон улсын эрх зүйн хэм хэмжээнд тусгалаа олсон гэж үздэг. Энд нөлөөсөн гол хүчин зүйл нь 1950 онд хүн худалдаалах гуравдагч этгээдийн биеийг үнэлүүлж, мөлжихийн эсрэг НҮБ-ын конвеци батлагдсан нь. Үүний дараа 2000 онд улс дамнасан зохион байгуулалттай гэмт хэргийн эсрэг НҮБ-ын конвецид нэмэлтээр Хүн худалдаалах, хүүхэд эмэгтэйчүүдийг бэлгийн мөлжлөгийн зорилгоор ашиглах гэмт хэргийг таслан зогсоох, гэмт этгээдүүдэд ял ногдуулах тухай пороткол батлагдсан. Энэ поротколд хүн худалдаалах, насанд хүрээгүй хүмүүсийг бэлгийн мөлжлөгийн зорилгоор ашиглах, хил дамнуулан худалдах нь гэмт хэрэг гэж албан ёсоор үздэг болж, эрүүгийн хариуцлага ногдуулахаар тусгасан.
-Дэлхийн хэмжээнд ийм байж. Манай улсын хувьд?
-Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 113 дугаар зүйлд Хүн худалдсан, худалдан авсан буюу хүнийг мөлжих зорилгоор бусдад худалдсан, хил дамнуулан зөөвөрлөсөн, шилжүүлсэн, нуун дарагдуулахыг гэмт хэрэг хэмээн үзэж ял ногдуулахаар хуульчилсан. Түүнчлэн насанд хүрээгүй хүмүүс, эмэгтэйчүүдийг бэлгийн мөлжлөгийн зорилгоор ашиглахаас хамгаалах үндэсний хөтөлбөрийг 2005 оны арваннэгдүгээр сарын 31-нд Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор баталж хэрэгжүүлэхээр болсон. Энэ хөтөлбөр гурван үе шаттайгаар хэрэгжиж байна. 2005-2008 онд нэгдүгээр үе шат, 2008-2011 онд хоёрдугаар үе шат, 2011-2014 онд гуравдугаар үе шат нь хэрэгжих юм. Өнөөдрийн байдлаар энэ хөтөлбөрийн хоёрдугаар үе шатны дунд үеийн ажил нь хэрэгжиж байна. Ирэх жил гуравдахь үе шат нь хэрэгжиж эхэлнэ. 2014 гэхэд энэ хөтөлбөрийн цогц байдлаар хэрэгжиж гүйцнэ.
-Нэг үеэ бодвол хүн худалдаалах гэмт хэргийн талаар тодорхой төвшинд ярьдаг. Энэ төрлийн гэмт хэргээс урьдилан сэргийлэх талаар цагдаагийн байгууллага болон төрийн бус байгууллагууд сургалт зохион байгуулж, иргэд рүү хандсан ажлыг хийдэг болсон. Гэтэл энэ төрлийн гэмт хэргийг эцэслэн шийдвэрлэх шүүхээс гарч байгаа шийдвэр үнэхээр сул байгаа гэхэд хэтрүүлсэн болохгүй байх?
-Манай улс хүн худалдаалах гэмт хэргийн эсрэг олон улсын хэм хэмжээнд нэгдэн орж ажиллаж байна. Хүн худалдаалах нь гэмт хэрэг гэдгийг хуульчилж, Эрүүгийн хуульдаа өөрчлөлт оруулж, томоохон хөтөлбөр гарган хэрэгжүүлж байна. Энэ бүхнээс гадна Хүн худалдаалах гэмт хэрэгтэй хамт яригддаг, охид эмэгтэйчүүдийг бэлгийн мөлжлөгийн зорилгоор садар самуунд уруу татах, биеийг нь үнэлүүлж байгаа хууль бус үйл ажиллагаатай тэмцэх чиглэлээр эрх зүйн орчинг тодорхой хэмжээнд бүрдүүлсэн гэж ойлгож болно. Садар самуунтай тэмцэх тухай хуулиар биеэ үнэлэх болон бусдын биеийг хүчээр үнэлүүлэх явдлыг хориглож, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр заасан байдаг. Монгол Улсын газар нутаг дээр садар самууныг сурталчлах, өнгөний өвчнийг эмчлүүлэхээс зайлсхийсэн тохиолдолд эрүүгийн болон захиргааны хариуцлага хүлээлгэхээр хуульчилсан. Биеэ үнэлж, явалдах болон бусдыг биеэ үнэлэх явдлыг зохион байгуулахыг Садар самуунтай тэмцэх тухай хуулиар хориглож, хариуцлага хүлээлгэхээр заасан байгаа. Монгол Улсын нутагт дэвсэрт садар самуун явдлыг зохион байгуулах, сурталчлах, дэмжих чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулахыг Аж ахуйн тухай хуулийн тусгай зөвшөөрлийн тухайн хуулиар хориглосон.
-Хууль тогтоомжид заалт оруулах нэг асуудал. Хамгийн гол нь тухайн хууль тогтоомжийг мөрдөж, хэвших нь гол асуудал биз дээ. Энэ чиглэлд ямар ажил зохион байгуулж байна вэ?
-Хийж байгаа, цаашид хийх ажил байна. Тухайлбал, өнөөдөр мөрдөж байгаа Эрүүгийн хууль дахь Хүн худалдаалах гэмт хэргийн зүйл ангиар тус гэмт хэрэгт холбогдсон этгээдийн үйлдэл нэг бүрийг нотолж, ял шийтгэлийг ялгамжтайгаар ногдуулахад хүндрэл гардагийг нуух зүйл алга. Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 113 дугаар зүйлд заагдсан Хүн худалдаалах гэмт хэргийн хувьд субьектив зорилго буюу тухайн үйлдэлд хандаж байгаа сэтгэлзүйн хандлага нь ашиг олох буюу мөлжих зорилгыг агуулсан байдаг. Бусдыг хууран мэхэлсэн, эмзэг байдлыг нь далимдуулсан, элсүүлж, тээвэрлэж дамжуулсан, орогнуулсан зэрэг нь хүн худалдаалах гэмт хэргийн объектив талыг бүрдүүлдэг гэж үздэг. Мөн насанд хүрээгүй хүн, хоёр буюу түүнээс олон хүнийг болон бусдыг хулгайлж худалдаалсан болон уг гэмт хэргийг давтан үйлдсэн, урьдчилан тохиролцож бүлэглэж тус гэмт хэргийг үйлдсэн бол хүндрүүлж үзэхээр заагдсан байдаг. Түүнээс гадна хүнийг хил давуулан худалдсан, зохион байгуулалтайгаар бүлэглэж үйлдсэн, уг гэмт хэргийн улмаас хүнд хор уршиг учирсан бол Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 113 дугаар зүйлийн 113.3-т зааснаар эрүүгийн хэрэг үүсгэдэг.
-Эрүүгийн хуулийн зарим заалт хэт ерөнхий байдгаас энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд оногдуулах ял хөнгөн байна гэсэн хардлага ялангуяа хохирогчдын дунд их байдаг?
-Эрүүгийн хуульд дэлгэрэнгүй, өргөн заасан юм шиг боловч яг хэрэг үүсгэн шалгаж эхлэхэд цуглуулсан нотлох баримтыг үндэслэн гэмт хэргийг зүйчилдэг. Шүүх дээр ял ногдуулахад ч дээрх заалтууд хэт ерөнхий шинжтэй байдгаас гэм буруутай этгээд нэг бүрийн үйлдлийг тодорхойлж, ял шийтгэлийг ялгамжтайгаар ногдуулахад хүндрэл гараад байна уу гэсэн бодол судлаачийн хувьд надад төрдөг юм.
-Тухайлбал?
-Гэмт хэргийг гардан гүйцэтгэгч, уг гэмт хэрэгт хамтран оролцсон этгээдүүдийн нэг бүрийн үйлдэлийг тодорхойлж тэр бүрд нь ял шийтгэл ногдуулахад хүндрэл гарч байна гэх үндэстэй. Үүний тодорхой жишээ нь, Эрүүгийн хуулийн 113 дугаар зүйл ангид зааснаар эрүүгийн хэрэг үүсгээд шалгагдаж, шүүхээр шийдвэрлэгдэж байгаа хэргүүдээс харахад тодорхой иргэдийн хүрээнд шалгагдсан хэрэг үйлдэл нь нотлогдохгүй байна гэсэг үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болгож, гэм буруугүй гэсэн шийдвэр гарч байна. Үндэслэлийг нь нарийвчлан гаргаж, дээд шүүхийн тайлбарыг нарийвчилж гаргаагүйгээс үйлдэл нэг бүрийг нь тодорхойлж ял шийтгэл ногдуулахад хүндрэлтэй байдаг юм болов уу гэж боддог юм.
-Тэгэхээр дээр дурдсан хуулийн хэт ерөнхий заалтын дунд хавчуулагдсан “цоорхой хэсэг” хэсэг бусаг этгээдэд ял завших, ялаас мултрах боломж олгох боломжтой ... Ингэж хэлж болох уу?
-Шууд хар яриагаар иймэрхүү байдлаар онцолж бас болохгүй. Бэлгийн мөлжлөгөд өртөж хохирсон, бусдын биеийг хүчээр үнэлүүлсэн хэрэгт эрүүгийн хэрэг үүсгэн, холбогдогч этгээдэд ял ногдуулж байгаа хэдий ч Эрүүгийн хууль, Захиргааны хууль аль алинд нь бусдыг сексийг зорилгоор худалдан авсан этгээдэд хүлээлгэх хуулийн хариуцлага, эрх зүйн үндэслэл гэж манай улсад байдаггүй. Хүн худалдаалах гэмт хэргийг хүн хулгайлах, барьцаалах зэрэг ижил төстэй гэмт хэргүүдээс ялган зүйчлэхэд хүндрэлтэй болчихсон. Тухайн гэмт хэргийн учруулсан хор уршгийг нь урьдчилсан байдлаар авч хэлэлцэх үү, хамтран оролцогчдын гэм буруутай үйлдлийг болон санаа зорилгыг нь ямар төвшинд авч үзэх нь тодорхойгүй байдаг, үнэнийг хэлэхэд. Тиймээс дээр дурдсан зүйлүүдийг эмхэтгэн боловсруулж, хууль эрх зүйн орчинд илүү боловсронгуй болгох замаар энэ төрлийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх шаардлага тулгарч байна гэсэн бодол байдаг юм.
-Ярианыхаа сэдвийг бага зэрэг өөрчилье. Сүүлийн үед гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилдаа олон нийтийн байцаагчдыг ажиллуулах болсон. Ингэхэд олон нийтийн байцаагчдын цалин хэдэн төгрөг байдаг юм бэ?
- Иргэдийг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилд татан оролцуулж байгаа нэг гол хэлбэр нь нийгмийн хэв журам хамгаалах олон байцаагчаар томилж ажиллуулах юм. Өнөөдрийн байдлаар нийгмийн хэв журам хамгаалах олон нийтийн байцаагчаар нийслэлийн есөн дүүрэгт нийт 116 хүн томилогдон ажиллаж байна. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлын зардлаас сард нэг хүнд доод тал нь 18000, дээд тал нь 40000 төгрөг олгодог. Үүнийг дундажлахаар сард нэг олон нийтийн байцаагчийн урамшуулал 36000 төгрөг болж байна. Үүнийг улиралд шижлүүлэхээр 108000 төгрөгийн урамшуулал авч байгаа гэсэн үг.
-Тэгэхээр олон нийтийн байцаагчдыг цагдаагийн байгууллагаас урамшуулал байдлаар цалинжуулдаг гэсэн үг үү. Олон нийтийн байцаагчдыг ямар шалгуураар ажилд авдаг юм бол?
-Одоо үйлчилж байгаа хуулиар бол олон нийтийн байцаагч нарын үйл ажиллагааг цагдаагийн байгууллага мэргэжлийн удирдлагаар хангах ёстой. Харин анхлан судлах, ажилд томилох, цалин урамшуулал олгох зэрэг асуудал нь цагдаад хамааралгүй, тухайн дүүргийн ИТХ, Засаг даргаар дамжин хэрэгждэ тогтолцоотой. Яг үнэндээ энэ хачин гэмээр тогтолцооноос болж, энэ тохиолдолд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлын чанар хамаагүй, харин баг, хорооны эсвэл сонгуулийн ажилд яаж оролцож байна гэдэг нь чухал болсон. Иймээс олон нийтийн байцаагч нарын ихэнх нь хорооны хэсгийн даргын ажлыг хавсран гүйцэтгэж байна.Өөрөөр хэлбэл өдөр тутам хийж гүйцэтгэж байгаа ажлынх нь талаар судалгаа хийхэд 51хувь нь иргэд нийтийн хурал болон хорооны Засаг даргын өдөр тутмын ажилд туслах шинж чанартай ажил үүрэг гүйцэтгэж байна. Харин 36 хувь нь гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр хэсгийн байцаагчтай байнга хамтран ажилладаг, үлдсэн 13 хувь нь олон нийтийн шинжтэй ажил үүрэг гүйцэтгэдэг. Эндээс үзэхэд олон нийтийн байцаагч нарын ажил үүргийн чиглэл, хуваарь, удирдлагын хувьд харилцан адилгүй, ажлын тогтсон цаг, ажил дүгнэх нэгдсэн стандартгүй сайн дурын шинжтэй, хувь хүний үзэмж, идэвхээс шалтгаалсан шинжтэй байна гэж дүгнэж болохоор байгаа юм.
-Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилд тусалж байгаа олон нийтийн байцаагчдын ажиллах нөхцөл байдалд цагдаагийн байгууллагын зүгээс ямар анхаарал тавьдаг юм бол. Энэ чиглэлд ямар ажил хийж байгаа вэ?
-Олон улсын жишгээс үзэхэд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилд иргэдийг оролцуулахдаа, тухайн иргэдийн сайн дурын эрмэлзлэл дээр тулгуурласан байх. Мөн хэрэгцээг нь харгалзах буюу өөрийн амдарч байгаа орчин, нутаг дэвсгэрт нь гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр ажиллуулах, урамшилт эргүүл, жижүүр, олон нийтийн байцаагч нарыг ажил үүрэг гүйцэтгэх явцад учирч болзошгүй халдлага эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ авсан байх зэрэг асуудлыг нэн түрүүнд анхаардаг юм билээ. Тиймээс олон улсын жишиг хандлагын дагуу олон нийтийг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажилд татаж оролцуулахдаа энэ чиглэлээр үйлчилж байгаа өөрийн улсын эрх зүйн тогтолцоонд судалгаа хийж үзэх нь зүй ёсны хэрэг юм. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “иргэн хүн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй” харин ийм орчинг бий болгох үүргийг төрд хүлээлгэсэн заалт бий. Гэтэл “Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль”-д гэмт хэрэг зөрчилтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр иргэнд үүрэг болгосон буюу Үндсэн хуулийн заалтаас давсан агуулгатай заалтууд орсон байдаг. Мөн архидан согтуурсан иргэнийг ижил эрхтэй өөр нэг иргэн хүн эрүүлжүүлэх эрхтэй, ингэснээр бусад хуульд дээрхи үүргийг төрийн байгууллага хэрэгжүүлэхээр заасан хэм хэмжээнүүдтэй өрсөлдсөн хэм хэмжээг бий болгосон заалт ч бий. Өөрөөр хэлбэл сайн дурын хүсэл эрмэлзлэл дээр тулгуурлан явуулах үйл ажиллагааг олон улсын түгээмэл болон Үндэсний эрх зүйн гол актаар баталгаажсан хүний эрхийн заалтын эсрэгээр төрийн хэрэгжүүлдэг үүргийг иргэнд үүрүүлэх байдлаар хуульчлан гүйцэтгүүлэх нь өөрөө зүй ёсны бус үйл ажиллагаа болж байна. Бидний амны уншлага болгон хэрэглэдэг “шилжилтийн” гэдэгэ үйл явц маань үндсэндээ бол төрийн байгууллагын хэргжүүлдэг байсан чиг үүргүүдээс иргэний нийгмийн болон хувийн хэвшилд шилжиж нэг үгээр “ эрх шилжих” процесс өрнөж байгаа юм. Үүний тодорхой жишээ нь гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх ажил дан ганц төрийн үүрэг байхаа больж, харин эсрэгээрээ иргэд, олон нийтийн ухамсар, идэвх, санаачилга дээр тулгуурлан явагдах болсноор тайлбарлаж болно.
Х.Ган-Ялалт
.jpg "Томруулж харах")
