дагина шиг миний Улаанбаатар”   хэмээн дуулцгаадаг.    Мишээхдээ ч хат энэ нэр солигдоод “Ази-ийн хар авгай” нэртэй болоод байна. Авилгал улс орныг яаж муухай харагдуулж, сүйрүүлдэгийн сонгодог жишээ бол нийслэл хотын дүр зураг бөгөөд авилга, хариуцлаггүйн золиос болсон энэ хот улс орны нүүр царай болоход тун хэцүүхэн байна.
Нийслэлийн өмнөх дарга нар   архитектурийн цогц шийдэл, барилга архетектур,   хот төлөвлөлт хэмээх ойлголтыг ор мөргүй устгасан юм. Аливаа хот гадагшаа тэлж төлөвлөгөөтэй, эмх цэгцтэй цогцолбороор   цэцэглэн хөгждөг байтал манайх дотогшоо хумигдаад хүүхдийн талбай, сүүдрэвч мод цэцэрлэг, машины зогсоол, явган хүний замаа бүрэн устгаад дээр нь бөгс эргэх зайгүй болтлоо чихэлдсэн, эмх замбраагүй, түмэн жорын хэлбэртэй өнгө үзэмж үгүй   жижиг бас нөхөөстэй байшингуудаар чигжиж дүүргэв. Ингээд сургууль, эмнэлэг, хүүхдийн цэцэрлэг, төрөх газар, театр үзвэрийн газар барих нэгээхэн ч булан үлдсэнгүй . Гал гарвал галын машин нэвтрэх   завсар ч үлдээсэнгүй. Дээрээс нь хөдөөнөөс гурван зуу мянга шахам өрх айл нүүн ирж хотын эргэн тойрон гэр хороололыг тэлээд түрээд ороод ирэв.

Ингээд эмх замбараагүй   шамбааралдсан, хөглөрсөн,   новширсон утаатай, хогтой, машины түгжрэлтэй, хөрсний бохирдолтой бохир заваан хярамцаг болсон ямар ч хот төлөвлөлтгүй, гэмт хэргийн уурхай болсон ертөнцийн хамгийн муухай хот болон хувирлаа..
Байшингаа барьчихаад дараа нь зөвшөөрөлөө авдаг хэтэрхий гаж, солиотой   эрүүл ухаанд байхгүй   зуршил авилгачдын дунд олон жил үргэлжлэв. Хууль журам зөрчөөд зөвшөөрөлгүйгээр бүтэн хороолол барьчих юм. Нэгэнт хот төлөвлөлт байхгүй тул авилгачид авсан газар дээрээ модон амбаар, шавар тагз, шилэн байшин баринуу түүний хэрэг. Авилга авсан түшмэдүүд ч өөдөөс нь дуугарч авиа ч гаргаж чадахгүй бөлгөө.
Ноднин жил гол замын дагуу олон арван км   үргэлжлэх баахан төмөр хайс барив.Энэ нь аль нэгэн даргын   бизнес болох нь илт бөгөөд дэлхийд байхгүй санаачлага гаргаж замын хөдөлгөөнөө зохьцуулж байгаа царай нь тэр. Сараалжин хашааг ихэвчлэн мал амьтанд зоопаркад л зориулдаг билээ. Сараалжин хашаа эзэддээ орологоо “цөм” хийсэн тул одоо эхнээс нь буулгаад дуусаж байна.
Ундныхаа усны эх дээр бүхэл бүтэн хороолол бас Дүнжингарав зах барьчихлаа. Далан давхарын оршуулгын газар хог хаягдалтайгаа өргөжин тэлээд хот дотроо ороод ирчихлээ.

Сүхбаатарын талбай, Чингэс хааны цогцолбор, хөшөөний эгц харалдаа өөрсдөө тэнгэрийг тольдуулагч далайн хөлөг онгоц хэмээн далайд гарцгүй эх орноо тохуурхах мэт гоё нэрлэх авч урьдаас нь харваас   “Жирэмсэн эм”ийн шинжтэй /УИХ –ын гишүүн Нямдорж ингэж зүйрлэв/ хажуунаасаа   балиус сэлэм хэлбэртэй, ирийг нь яг эзэн Чингэс хааны эгц өөдөөс харуулааад төрийн ордон цогцолборыг тэг дундуур нь зүсэх санааг илэрхийлж өндөр шилэн байшин босчихлоо. Нэгэнт энэ хотод архитектур төлөвлөлт байхгүй тул төрийн ордныхоо өөдөөс ийм хэлбэр сонгосон нь бүр сэжиглэмээр.    Төв талбайгаа тойруулаад шавуулаад байдаг. Титэрс компютерийн тоглоом маягтай чигжээд байх тул тэнд машины зогсоол, сууж амрах цэлгэр талбай,   мод цэцэрлэг , явган хүний замын тухай санахын гарз,    Дахиад нэмэгдээд хоёр намын 16-20 давхар өргөө босж байна. Түүгээр   ч зогсохгүй 50 жилийн түүхтэй ганц цэцэрлэгээ устгаад дээр нь парламентийн ордон барих гэж тэнэгтээд байдаг. Сүхбаатарын талбайн өмнөх ганц төв цэцэрлэгийнхээ модыг ч огтлоод арав гариухан л үлдэж. Ямар санаатай модгүй болсон нь   ойлгомж үгүй. Талбайн урьд хэсэг   нэгэн компаны мэдэлд очсон сураг ч бий. Бас хэсэг хөмүүс уг талбайг тусгаар тогтнолын талбай болгоно хэмээн булаалдаад эхлэв. Уг нь дурсгалын цогцолбор байгуулах газар Богд уулын олон амнаас эхлээд Монголд мөн ч хангалттай даа.

Дээдсийн ямбаны өргөөнүүд   заавал Сүхбаатарын талбайтай зэрэгцэн байрлах ёстой гэсэн хууль гаргачихсан бололтой.   Талбай тойруулаад 50-200 метрийн зайд гучаас дөчин   яам агентлаг, төр засгийн бүх л дээд албан тушаалтнууд өндөр шилэн байшингуудад    тухалжээ.   Үүнээс үүдэн төв талбай руу зүглэсэн авто машины урсгал хэдэн зуу дахин өсч түгжрэх үндэс нь энэ .   Хотын захаар хичнээн давхар гүүр бариад нэмэргүй .
Оросууд кремлээ тойруулж шавуулаад олон давхар шилэн байшин барьдаггүй . Америкчууд цагаан ордоноо тойруулаад, Хятадууд Тянь мэний талбайгаа хүрээлүүлээд өндөр байшин бариагүй нь хот төлөвлөлтийн бодлого наад захын соёл,   эрүүл сэтгэцийн наад захын илэрхийлэл юм.

Хүүхэд залуучуудын үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн ажилахгүй дөрвөн жилийг ардаа үдсэн. Уг үндэс нь авилга. Дөрвөн талаас нь хэсэглээд зарчихсанд хөрөнгө оруулагч Япончууд учирыг олж өг хэмээгээд шүүхдэж хэрүүл хийсээр заргаа авсан ч   заримыг нь дийлсэнгүй хүчин мөхөсджээ. Өнгөрсөн зун паркийг   нээсэн ч тоглоомууд нь үнийн хөөрөгдөлд орсон тул ядуусын хүүхдүүд    түүгээр холхиод нэмэргүй, тийшээ зүглэх ч шаардлаггүй болжээ.
Авилгачид хүүхдийн гэсэн нэртэй болгон руу   шүлсээ үсчүүлэн дайрсан юм.

Хотын төвд Залуу техникчдийн ордныг дарга нар эзлээд хашаан дотор нь баар ресторан гээд одоо гурав дахь хувийн    байшингаа бариад дуусжээ. Дараа нь эзлэгдсэн хүүхдийн техникийн ордон ч ор мөргүй устгагдав. Тэгээд цааш Хүүхдийн урлан бүтээх төвийн цэцэрлэгт газрыг бүрэн эзлээд Хөгжим бүжгийн сургууль, орос 3-р сургууль 31, 13, 21, 39 зэрэг олон сургуулийн эзэмшил газар, сурагчдын биеийн тамирын талбайруу довтолж эхэлжээ. Хүүхдийн 2-р амаржих газар, Нэгдсэн 1, 3-р эмнэлэг, Яаралтай тусламжийн төв, Барилгын коллеж гээд олон албан байгууллага өөрийн эзэмшил газраа алджээ.Хүүхдийн кино театр, Хүүхдийн төв номын сан ч устсан юм..
Хэдэн жилийн өмнө МУБИС-ийн өмнөх цэцэрлэгийг эзлээд хувийн байшин босоод эхлэв. Нийслэлийн төв цэцэрлэгт дотор газар авдаг, өгдөг эрхмүүдийг хараад уур хүрч байсан ч дараа нь бүр МУБИС-ийн бүр хашаан дотор ороод оюутны цэцэрлэгийг устгаад Макс группын 5 давхар байшин босов.

Одоо тэнд сүүдрэвч цэцэрлэг, хүн суух ч газар үгүй явган хүний зам ч үгүй. Оюутнууд машин замаар машинтай зэрэгцэж алхаад сургуульруугаа орно. Ийм л гутамшигтай бүрэн авилгажсан хот төлөвлөлт явагдаж байна.
Дархан цаазат Богд уулын орчим айл амьтан байлгахгүй гэж зарлиг гаргаад тэнд амьдардаг жирийн иргэд, хэдэн зуун айл өрхийг хүчээр нүүлгэсэн нь саяхан. Улмаар Нүхтийн амыг хүртэл бүрэн чөлөөлсөн.   Одоо яг тэр газруудаа өөрсдөө бүрэн эзлээд хотын утаанаас дайжиж тэрбумаар үнэлэгдэх хувийнхаа харш ордоо босгож тухалцгаажээ.   Зайсангийн ам тэр чигээрээ дарга нар, баячууд хувийн харшаа босгож хуулийг гууль болгоод тарвалзаж сууна. Үе үе тэнд бас баян ядуучуудын хооронд газрын төлөө тулаан болох ажээ.

Хэргийн эзэд нь Барс болд Шийлэгдамба тэргүүтэй Байгаль орчны яамны үе үеийн сайдууд. Эвдэрч сүйдсэн байгаль орчин, хулгайгаар алуулж дуусаж буй ан амьтад, сүүлчийн буга, сүүлчийн тарвага, сүүлчин аргаль янгир,сүүлчийн чоно, хамгийн сүүлчийн шонхор шувуунаас өмнө, хамгийн сүүлчийн булаг шанднаас өмнө энэ Байгаль орчны яамыг дариу татан буулгая.
Арваад жилийн өмнө Сүхбаатарын талбайг гантигаар өнгөлөх ажлыг 3.3 тэрбум төгрөгөөр хууль зөрчин ямарч тендергүйгээр Монголын барилгын ажил эрхэлдэг захын компани хоёроос гурав дахин хямд үнээр хялбархан гүйцэтгэж чадах энэ ажлыг хятадуудад өгч Хятадад хөрөнгө оруулалт хийж үхмэл өнгөтэй хиймэл чулуугаар өнгөлсөн.

Нийслэлийн захиргаа, Авто замын газар Солонгосын 12,8 сая долларын хөнгөлттэй зээл нэрээр нийслэлийн гудамж гэрлэн дохиолол, камержуулах ажлыг Гэтэл Монголын электронникийн компаниууд 60 цэгт хамгийн өндөр хүчин чадалтай хяналтын камер суурилуулж нэгдсэн удирдлага системт холбоход 10 хүрэхгүй сая төгрөгөөр гүйцэтгэж байна. Нийслэлийн цагдаагийн газар бас 10,5 сая долларын Солонгосын зээлээр   холбоожуулах систем тавьж гүйцэтгэв .   Монголын татвар төлөгчдийн мөнгө гадагшаа   урсаж   гадныханд хөрөнгө оруулалт хийж, монголчууд хэдэн арав дахин хямдаар гүйцэтгэх ажлыг монголчуудаараа хийлгэхгүй байна.
Төр бол маш муу менежер гэдэг ч эрүүл ухаанд төсөөлшгүйгээр хэтэрч байна.

ДБЭТ-ын өмнөх шатан дээр уран барилгын хийц үзэмжийг гутааж муухай том, шавар арслан / бас шавар нөхөөстэй/   хөндөлдүүлэн тавьсан нь эрүүл ухаантай хүн үзээд бие арзаймаар. 20 гариу тэрбумыг залгиж боссон Чингэс хааны цогцолбор уран барилга талаасаа гойд онцлох юм огтоос алга.
Драмын театр Дуурийн театрын сонгодог хэв загварын барилгатай зэрэгцүүлж архитектурын ямар хийц загвартай барилга баривал зохимжтой, арав хорин давхар шилэн барилгуудыг/гаднаа хоёр гуравхан машин багтах зогсоолтой/ өчүүхэн умгар зайнд босгох нь хэр зохимжтой талаар захын хүний толгойд ормоор. Үүний тулд л хот төлөвлөлт гэж байх агаад хотын ерөнхий архитектур хэмээх албыг хэдэн авилгач ээлжилж зайдлаад байдаг.    Хийсэн юм үгүй.

Хүүхдийн тоглоомын цэцэрлэгт талбайн газрыг шууд л дээрэмдээд оршин суугчдийн цонхыг нь хаалгыг нь таглаад барилга барих агаад   өвгөд хөгшид голдуу оршин суугчид барилгынхантай үзэлцэж, нанчилдах   авч бүгд ялагдлаар төгсөнө. Хөөрхий тэд газар олгосон, зарсан цаад эзэд, албан тушаалтнуудтай тэмцэхийн оронд барилга барьж буй барилгачидтай нь үзэлцэх ажээ.
Нисэх яармагийн замын хажуугаар Монголчууд сүүлийн 40 жил дараалан мод тариад нэгийг ч ургуулж барсангүй. Арга ядаад Япончуудаар ч мод тариулж үзэв. Хотын төв замын дагуу зургаан мянга орчим таримал модыг устгаж машины зогсоол болгов

Туул голын дагуух их хогыг нь байсхийгээд Япон, Солонгосчууд ирж цэвэрлэж өгнө.   Уржнан арлын орноос япончууд ирж “Барс” захын хогийг цэвэрлэв. Уг нь ичих булчирхай ажиллагаатай бол Япончууд томилолтоор ирж хог цэвэрлэх биш мөнгө хүүлэгч Барсын удирдлага хогоо цэвэрлэх ёстойг наад захын эрүүл ухаан шаардмаар. Сая зургаан зуу давсан хүн амтай манай хотод ердөө тавхан нийтийн бие засах газартай бас ихэнхдээ ажиллахгүй тул согтуучууд байшингийн булан болгонруу сарина. Сүхийн талбайн дэргэдэх Соёлын төв өргөөний эргэн тойрон нилдээ жорлон болжээ. Гэр хороолол угаадсаа шууд хашаагаа давуулаад цацах тул ил жорлонтойгоо нийлээд хөрсний бохирдол дээд цэгтээ хүрэв.
Нийслэлд баруун талаасаа орж ирэхэд хорин хоёрын товчоо өнгөрөөд өмхий самхай үнэртэж амьсагалахын аргагүй юм болно. Энэ нь хятад монголын арьс ширний үйлдвэрүүдээс болж ачаалалаа дийлэхээ больсан цэвэрлэх байгууламжийн үнэр.   Жаахан яваад ахиад амьсгалах аргагүй болно. Энэ нь хятадуудын ажиллуулдаг яс боловсруулах үйлдвэрийн үнэр утаа. Туулын ус тэр чигээрээ бохироор хальж үе үе загас бөөнөөрөө “амиа хорлож”үхнэ. Нийслэлийн захиргаа, дүүргүүд цэвэрлэх байгууламж, эмнэлэг, сургууль, төрөх газар, нэмж барихын оронд өөрсддөө зориулж тэнгэр багандсан албан конторын шилэн барилгууд л бариад байдаг.

Уулын ам үерийн усны судлыг хааж боогоод дураараа байшин барьсан тул үерийн ус хаа дуртай газраар садарч урсаад байсхийгээд гүүр нурааж бас гэр хороололыг хүний амьтай хамт урсгаж одно. Эвдэрсэн гүүрээ   засахын тулд шинэ гүүр барихаас илүү хэдэн тэр бумыг зарлагадаж баахан дарга дундаас нь хөлжинө. Гаднын жуулчид Улаанбаатарт нэг ч хонохыг хүсэхгүй байна.   Хотын одоогийн удирдлагууд “хашаа” арга хэмжээ авч явган хүний замыг сэргээж, цэцэрлэгт хүрээлэн барьж, туул голд эргүүл гаргаж   зарим нэг ажлыг эхлүүлж байгаа боловч урьдийн балгийг арилгахад маш төвөгтэй хэцүү, бараг боломжгүй. Утааны тухай хотоор нэг хөглөрөх хогны тухайд бол бүр   хэлэх ч үг алага. Оюу толгой Таван толгой их баялгийн дэргэд Эрдэнэт Дарханаас дутуугүй том хот тосгон үйлдвэр байгуулж хүн амын замбараагүй энэ цугларалыг хөдөөрүү татмаар байдаг. Энэ тухай сураг ч алга.
Албан тасалгааны цонхоор амьдрал сайхан харагддаг.Бүхнийг хараар будлаа хэмээн бүү намайг зэмлэ. Гэхдээ та утаа тортогтой Амгалан Чингэлтэй долоон буудал, Дамбадаржаа, хорин хоёрын товчоо тийш зорчоод үз. Гандангийн дэнжийг нар зөв тойроод үз.   Дараа нь ердөө хажууд байгаа тун саяхан хятадын ядуу тосгон байсан Эрээн хотод зорч !   тэгээд өдөр шөнийн хэтэрхий их ялгааг мэдрэх болно. Бас авилгын гашуун үнэ цэнийг ч мэдрэх болно.    Нийслэлийг нүүлгэхээс өөр зам үгүй болжээ.