-Яг одоо нийгэмд Ашигт малтмалын хуульд өөрчлөлт оруулах ажлын хэсэг олон нийт, компани, төрийн байгууллага гээд маш өргөн хүрээтэй санал асуулга авч байгаа. Санал авах

хугацаа дахин нэг сар сунгагдсан гэсэн. Яагаад сунгасан юм бол?

-Өнөөдрийн байдлаар 300 гаруй санал ирээд байна. Ихэвчлэн иргэд, иргэний хөдөлгөөн, байгаль орчноо хамгаалах чиглэлийн МJO-өөс ирж байна. Санал авах ажилд уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа компаниуд маш хариуцлагагүй оролцож байна. Уг нь энэ хууль батлагдаад гарвал хамгийн түрүүнд энэ компаниудын эрх ашиг яригдана шүү дээ. Одоогийн хуулиудыг харахаар хоорондоо уялдаа холбоогүй байдаг. Яг хэрэгжээд эхлэхээр хоорондоо яаж ажиллах вэ, мэргэжлийн хяналтаа яаж тавих вэ, байгаль орчин , усаа яах вэ гээд асуудал их гардаг.
-Ашигт малтмалын хууль эрх зүйн орчинг тогтворгүй гэсэн шүүмжлэл их гардаг. Энэ талаар юу хэлэх вэ?
-Уул уурхайн салбар зах зээлийн эдийн засагт шилжээд 20 жил болж байна. Монголын хувьд эрх зүйн орчин, хууль нь харьцангуй залуу гэж хэлж болно. Одоо л хөлөө олох гээд явж байна. Бид аль замаар нь явах вэ гэж судалж байна. Цаашид ч хууль нэлээд өөрчлөгдөх байх. Нэг хууль гаргаад тэр чигээрээ тогтвортой байна гэсэн ойлголт байхгүй шүү дээ.

-Таныг саяхан Австралийн уул уурхайн салбарыг Монголыхтой харьцуулж судалсан гэж сонссон. Мэдээж хуулиас нь л гэхэд асар их ялгаа ажиглагдсан байх?
-Тэгэлгүй яахав. Австрали бол холбооны улс болохоор ашигт малтмалын ганцхан хууль гэсэн юм байхгүй. Муж болгон нь өөр өөрийн хуультай. Нэг үгээр хэлбэл зургаан муж нь зургаан өөр хуультай гэсэн үг. Нэг мужийн ашигт малтмалын хууль гэхэд 200 гаруй хуудастай. Харин Монголын хууль 60 хуудас орчим шүү дээ. Тэгээд ч Австралийн уул уурхайн салбарын хөгжил 200-гаас дээш жилээр яригдана. Английн ашигт малтмалын хуулиас улбаатай. Харин яг Австралийн биеэ даасан анхны хууль гараад 150 гаруй жил болж байна. Манай улсын хувьд бол дөнгөж л хөлд орох гэж байгаа гэж болно. Манай улсын хувьд 1990 оноос уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалтыг татах бодлого явуулсан . Яагаад гэвэл энэ салбарт асар их хөрөнгө шаарддаг юм.

Техник, түүнийг дагаад асар их мөнгө шаарддаг учраас гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд хуулийн тодорхой орчин нэг хэсэг үйлчилсэн. Ямартай ч өнөөдөр манай улсын уул уурхайн орчин гадаадад танигдаад эхэлчихлээ. Гадаадын мөнгөтэй хүмүүс уул уурхайд хөрөнгө оруулж бизнес эрхлэх сонирхолтой болоод эхэлчихлээ. Гадныхан гэхээсээ илүүтэйгээр дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийг хөл дээр нь босгож гаргаж ирэх хэрэгтэй байна гэдэг ч юмуу, бидний хувьд 10 түүнээс цааш 15 жилдээ юу хийх хэрэгтэй вэ гэдгээ тодорхойлох хэрэгтэй болоод байна. Таамаглагдаж байгаа нөөц баялгаа аваад үзэхэд ойрын 50 жилд уул уурхай хөгжихөөр байна. Үүнд дандаа гадаадынхан тоглоод байж болохгүй шүү дээ. Үндэснийхээ компаниудыг босгож ирэх хэрэгтэй. Тэрэнд зориулсан бодлого хэрэгтэй байна. Ингээд явахаар хууль эрх зүйн орчин дахиад өөрчлөгдөж таарна.

Нэг хэсэг нь дэлхийн зах зээл дээр IPO хийгээд, хувьцаа гаргаад эхэлчихлээ. Энэ нэг ёсондоо дэлхийн төвшинд хувьцаагаа гаргадаг компаниудтай үйл ажиллагаа нь адилхан хэмжээнд хүрч байна гэсэн үг. Тийм өндөр төвшинд компанит уул уурхайн үйлдвэрлэл үйл ажиллагаа явуулж байгаа юм чинь ирээдүй байна гэсэн үг. Үйл ажиллагаагаа дэлхийн хэмжээнд ахиулахгүй бол зөвхөн Монголын стандартаар байж таарахгүй. Дэлхийн стандартын төвшинд нөхөн сэргээлт хийнэ. Цаашаа компанийн сайн засаглалын хэмжээнд хүртэл дээшээ гарах хэрэгтэй. Ингэхийн тулд хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлж, хулиараа зохицуулалт хийж өгөх учиртай. Чиний асуусан хууль эрх зүйн орчин тогтворгүй гэдэг нь харьцангуй ойлголт. Аль талаас нь харах вэ гэдэг л чухал. Нэг хууль гаргаад л баахан тусгай зөвшөөрлийг нь хүчингүй болгодог ч юмуу, тэр бол биш. Бид бодлогоо зөв тодорхойлоод явах нь чухал. Хууль маань өөрөө энэ салбарыг дэмжихэд түлхэц болж байх ёстой.

-Австралийн хуулиас үлгэр авах боломж харагдаж байна уу?
-Австралийн Ашигт малтмалын хууль эрх зүйн орчин нь олон жилийн турш хийгдээд өнөөдөр өндөр төвшинд хүрсэн жишээ авахуйц. Австрали бол асар их байгалийн баялагтай. Баялаггүй хэрнээ зохицуулалт хийдэг улс орнуудыг бодвол тэд өөрсдөө баялагтай. Тиймээс дотооддоо баялагтай болохоор тэр зохицуулалт нь нарийн. Үнэхээр сайн судлах юм бол манайд туршлага болгож нэврүүлэхэд санаа авч болохоор. Стандарт нь өндөр төвшинд байдаг. Гэхдээ зарчмын ялгаа их бий.

-Монголд нөхөн сэргээлт хаягдчихсан. Ямар ч хяналтгүй. Ингэхэд бусад орны хувьд хяналт нь ямар төвшинд байдаг вэ?
-Австралид нөхөн сэргээлтийн стандарт асар өндөр. Уул уурхайн үйл ажиллагаанд орон нутаг иргэд, олон нийтийн оролцоо өндөр байдаг. Манайд, компаниуд нөхөн сэргээлт хийх дургүй байдаг. Бүр зугтдаг. Тэгээд төр нь, байгаль орчны байцаагч нь хойноос нь хөөцөлдөж хийлгэх ёстой юм шиг. Эсвэл ял өгч шоронд хорих ч юмуу тийм эсрэг тэсрэг ойлголт сүүлийн үед их бий болсон.Байгаль орчны асуудал гэдэг нь хүн бүхэнд хамаатай. Ганц уул уурхайн компаниудад хамаатай хэрэг биш л дээ. Одоо гадныхан юмуу бусад барууны орнууд байгаль орчинд хоргүй технилогиор бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна. Гялгар уутнаас татгалзаж, цаасан уут хийе гэж хоргүй технологи хийж, үүгээрээ өрсөлдөж байна. Энэ нь нэг ёсны компанийн сайн засаглалын нэг хэлбэр. Төр нь нэг стандарт тавилаа гэхэд түүнээс 20-30 хувь дээгүүр хийдэг. Төрөөс тавьсан стандартаас илүү хийгээд, байгаль орчноо хамгааллаа гэж рекламддаг. Түүгээрээ өөрсдийгөө сурталчилж, түүнийг дагаад нэр хүнд нь өсдөг.

Магадгүй хувьцаа гаргадаг бол хувьцаа нь зарагддаг гэдэг ч юмуу цааанаасаа зохицуулалт нь ийм байдаг. Нөхөн сэргээлтийнх нь хяналтыг зөвхөн төр тавьдаггүй. Бусад компаниуд нь манайхаар бол уул уурхайн үндэсний ассоциаци, уул уурхайн ТББ, холбоод нь хяналтаа тавьдаг байх ёстой ч юмуу. Хэн нэг компани нөхөн сэргээлтээ муу хийсэн бол нийт уул уурхайн компанийн нэр хүндэд муугаар нөлөөлдөг. Цаашлаад олон муу үр дагавар авчирдаг. Ямар компани нөхөн сэргээлтээ хаана дутуу хийж, яасан гэдгийг нь уул уурхайн компаниудын холбоо нь хянадаг. Мэдээж олон нийтийн харилцаа учраас зарим юмыг дутуу буруу хийдэг, эсвэл мөнгө нь хүрдэггүй ч юмуу асуудал гарлаа гэхэд түүнийг төр зохицуулах ёстой. Ямар ч тохиолдолд байгаль орчин бүтэн нөхөн сэргээгдэх ёстой. Хэн хийх нь хамаагүй.

Манайд бол тухайн компани нөхөн сэргээх ёстой хийгээгүй байна гээд хоосон нүх үлддэг шүү дээ. Харин Австралид бол тодорхой хугацааанд ухсан нүхийг нь бөглөөд өвс ургамал ургуулдаг. Хэрвээ компани чадахгүй бол төр нь мөнгөөрөө хийж тухайн компаниас шүүхийн шугамаар зардлаа нэхэмжилж авдаг. Байгаль орчин ямар ч тохиолдолд нөхөгдөхгүй үлдэх ёсгүй гэдэг зарчим үйлчилдэг. Хяналт гэдэг нь Төр юмуу, байгаль орчиы яамны, эсвэл мэргэжлийн хяналтын байцаагчдын хөөцөлддөг ажил биш. Өөрөө өөрсдөд нь дотоод хяналт нь тийм байдаг.

-Монголын нөхцөлд ТББ, иргэний хөдөлгөөн л хяналтыг тавьж байна гэхэд буруутахгүй байх?
-Яг тийм.Хяналт гэдэг төрийн хэдэн байгууллагуудаар хязгаарлагддаг. Эсвэл хэдэн хөдөлгөөнүүд л байгаль орчиндоо хайртай, бусад нь байгалиа тоодоггүй гэсэн дүр зураг бий болчихсон. Харин уул уурхайн компаниуд байгаль орчноо сүйтгэж хаядаг гэсэн түгээмэл ойлголт бий болсон. Энэ ойлголтонд хүргэж байгаа нь олон талтай.
Компаниудад ч буруу ч бий. Тэгэхээр дотроо бие биендээ шаардлага тавьдаг, компаниудын холбоогоор дамжуулаад энэ асуудлыг зохицуулаад явдаг механизм хүчтэй үйлчлэх ёстой.

"Улаанбаатар таймс"