Далай ээжийнхээ хэвлийд булшилжээ. Тос дотроосоо өтвөл гэдэг шиг нуурын гүнд буй эдгээр төмөр Далай ээжийг хэвлий дотроос нь өвчлүүлсээр нэгэн жаранг үдэж байна. 1953 онд “Малчин” баарж, 1954 онд усан онгоцны суурь, “Ажилчин” баарж, 1960 онд ЗИЛ-130 машин, 1969 онд ДТ-75 трактор гээд нуурт живсэн төмрийн сэгүүдийг жагсаавал уртаас урт үргэлжилнэ.

Товчоор хэлбэл өнгөрсөн зууны дунд үеийн далайн тээврийн бүхэл бүтэн түүхийн үзмэр Хөвсгөл далайн ёроолд бий. Гаргаж авдаггүй, авахыг ч хүсдэггүй эдгээр төмрийн сэгүүд эдүгээ зэвд идэгдэн, хур тунадаст баригдсанаар урваж, исэлдэн дэлхийн цэвэр усны хоёр хувийг хордуулж байна. Хөвсгөл хагас мянганд нэг удаа усаа цэвэршүүлдэг хамгийн эмзэг нуур. Гэтэл бид хагас зуунд буюу өнгөрсөн 50 гаруйхан жилийн хугацаанд жил бүр шахуу ийнхүү төмрийн сэгээр “өргөл” барихдаа гол нуурын усыг бохирдуулагч хамгийн аюултай бодисын тоонд ордог бензин, шатахууныг дагалдуулжээ.

2002 оноос өмнө гаргасан Хөвсгөл нуурын усанд живсэн машин, хөлөг онгоцны судалгаагаар 1979,1996 онд 10 орчим тонн шатахуун ачсан хоёр машин осолдсон. Хамгийн багаар бодоход арав гаруй мянган литр бензинээр 381 шоо км эзэлхүүнтэй нуурынхаа усыг бохирдуулаад байгаа юм. Нэг литр шатахуун 1000 тонн цэвэр усыг бохирдуулдаг гэсэн судалгаа бий. Үүнээс үзвэл Далай ээж маань хэчнээн хэмжээний бохирдолтой болсныг мэдэрч болно. Гэвч өнгөрсөн хугацаанд энэ талаар хийсэн судалгаа, авсан арга хэмжээ алга. Литр усан дахь нефть бүтээгдэхүүн 0.05 мг/л-ээс хэтэрвэл экологийн тэнцвэрт байдал алдагддаг гэдэг.

Хөвсгөл нуурын ус тэр аяараа нефтийн бүрхүүлтэй болж, амьтай бүхэн нь сөнөж устах аюулыг тарьсан эздэд хүлээлгэсэн хариуцлага, усаа хамгаалсан хамгаалалт өнөөдрийг хүртэл алга. Хамгийн сүүлчийн баримт л гэхэд хэдхэн хоногийн өмнө зургаан мянган литр бензин ачсан машин живлээ. “Одоогоор шатахуун далайд асгараагүй, ямар нэгэн бодис нуурт хөвж бохирдсон шинж тэмдэг илрээгүй байна” гэж аймгийн Онцгой байдлын хэлтсийн дарга, дээд ахмад С.Даваасүрэн мэдээлж буй . Итгэе гэвч нэг л итгэл төрж өгөхгүй байна.

Хөвсгөл аймгийн Ханх сумын усан зогсоолд байсан ОХУ-ын ШУА-ийн Сибирийн салбарын байгаль ашиглалтын хүрээлэнгийн “Дюбовский” хөлөг онгоц живэхэд хөдөлгүүрт нь хадгалагдаж үлдсэн бензин Хөвсгөл далайн гадаргыг цэвэр усны ангиллын нормоор тавдугаар зэрэг буюу их бохирдуулсан гэсэн дүгнэлтийг
тухайн үед мэргэжлийнбайгууллагынхан хийсэн. 60-80-хан литр бензин Хөвсгөлийн усыг нефть бүтээгдэхүүнээр хангалттай бохирдуулсныг энэ дүгнэлт хөдөлшгүй нотолсон. Гэтэл одоо үүнээс 100 дахин их хэмжээний бензиний асуудал яригдаж буй нь Далай ээжийн эмзэг ариун хэвлийг хорт хавдрын эцсийн шатанд хүртэл өвчлүүлсэн байж болзошгүйг харуулахгүй байна гэж үү.

Хөвсгөл далайн хувьд энэ бол сүйрэл Хөвсгөл далай дээгүүр мөсөн тээвэр хийхийг хориглосон сайдын тушаал, журам бий. Арван хэдэн жилийн өмнө буюу БОЯ-ыг У.Мавлет гуай тэргүүлж байхдаа ийм тушаал гарган, нэг хэсэг мөрдөж байжээ. Судалгаанаас харвал энэ хугацаанд Хөвсгөлд машин осолдоогүй байх юм. Гэтэл эдүгээ ийм тушаал байдгийг, мөрдөж хэрэгжүүлж, хяналт тавих ёстойг мэддэг хүн ховорджээ. Түүнчлэн цэвэр ус бохирдуулсан этгээдийн онгоц, тээврийн хэрэгслийг хураан авч улсын орлого болгох, мөн нөхөн төлбөр, торгууль ногдуулах, нефть бүтээгдэхүүнийг цэвэрлэх ажлыг хийх зэрэг заалтууд хуульд бий.

Хуулийн энэ заалт, сайдын тэр тушаалыг хэрэгжүүлждэг, хариуцлага тооцдог эзэн Монголд байна уу?
Өнгөрсөн 60 шахам жилийн хугацаанд Хөвсгөл далайд машинаа осолдуулж, бааржаа живүүлж, трактороо хаясных нь төлөө хариуцлага тооцсон ганцхан тохиолдлыг сонслоо. 1979 онд түлш ачсан “МАЗ” машин Хачимын амын ойролцоо живэхэд тухайн үед Хөвсгөл аймгийн Тусгай хамгаалалттай газрын дарга Дашдэндэв гэдэг хүн албан тушаалаасаа огцорч байжээ. Гэтэл өнөөдөр Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийг даган мөрдөж, хяналт тавьж чадалгүй Хөвсгөл далайд осол гаргаж, эрдэнэт хүний амь нас, цэвэр усны ундаргыг бохирдуулсныхаа төлөө хариуцлага хүлээх эр зориг, эх оронч сэтгэлийн тэнхээ холбогдох албан тушаалтан, аж ахуйн нэгжийн удирдлагуудад алга.

Хөвсгөл далайн ёроол хад асга ихтэй, ус нь ганц урсгалтай, усны солслцоо бага, гүн тийш амьдралаар ядмаг, усны бичил ургамал, амьтны өсөн үржих нь удаан зэргээс болж, нуурын ус нь өөрийгөө цэвэршүүлэхдээ удаан. Тиймээс Хөвсгөл далайг нэг л бохирдуулбол байгалийн жамаар цэвэршихийг нь монголчууд бид ойрын хэдэн үе удмаараа үзэхгүй. Тэгээд ч сүүлийн үед дэлхийн дулааралд Монгол хамгийн их өртөж байгаа. Жилийн дунджаас 1,2 градус хүртэл дулаарч буй нь Хөвсгөл далайд ч нөлөөлж эхэлсэн. Хэдэн жилийн өмнө өвлийн улиралд 0,7-1,4 метр зузаантай мөсөн бүрхүүл тогтдог байжээ.

Гэтэл өнөөдөр энэ хэмжээ хамаагүй нимгэрсэн гэж нутгийнхан ярьж байна. Өдрөөс өдөрт ус нь дундарч, эрэг орчим газраар нь цэгэн цөлжилт ажиглагдах болсон нь Хөвсгөл далайгаа стратегийн онцгой бүс болгож, онгон дагшнаар нь хамгаалалтад авах цаг болсныг дахин дахин сануулсаар байна.
Харин Хөвсгөлөөс сонгогдсон УИХ-ын гишүүн Л.Гүндалай далай ээжийн энэ их бохирдолд сэтгэл зовнин олон жилийн өмнө далайн ёроолд живсэн Сүхбаатар онгоцыг гаргахаар гадны мэргэжилтэнүүдийг урьж залж судалгаа хийлгэж байгаа бөгөөд энэ ажил ирэх хавраас эхлэх аж.

Хүн бүр түүн шиг нэг ч гэсэн төмрийн сэгийг далайн ёроолоос сугалж далай ээжээ цэвэрлэх их аян өрнүүлбэл Хөвсгөл далай удахгүй хорт хавдраасаа салах нь ойлгомжтой.

Эх сурвалж: “Монголын нэг өдөр”