Төрсөн газар нутаг ээж аавын чинь тухай яриагаа эхэлье. Ялангуяа бөхийн удмын талаар?

-Би 1943 онд Увс аймгийн Өндөрхангай суманд төрсөн хүн. Бага дунд сургууль төгсөж, аавтайгаа адуу маллаж байгаад 1964 онд цэрэгт мордсон. Миний аавын талд улаан Галбадрах гэж их бяртай хүн байсан гэдэг. Дамбийжаа манай Өндөрхангайгаас нэг сайн бөх, нэг мэргэн харваач, нэг дархан гурвыг шалгаж. Тэгэхдээ миний шалгуурыг давахгүй бол ална, давбал өөрийн цэрэгтээ авна гэсэн болзол тавьж. Ёндон мэргэн гэдэг хүнээр гучин сум тавиулахад ЗО онож амиа аварч. Баян – Очир дархан гэдэг хүн ч яахав онцгой уран хүн байсан болохоор амиа мөн л аварч . Дараа нь манай авга ахтай барилдах болж.

Намайг хаявал амийг чинь өршөөнө, надад унавал ална гэж. Тэгээд барилдахад манай нагац ганцхан харцагадаж өргөөд нуруугаар нь тавиад амиа авч гарч байсан гэдэг. Харин манай нагац талд аймгийн заан Хавтгай гэж их бяртай сайн бөх байсан. Барилдаж байгаа хүнийхээ гутлын хоншоороос чимхээд авах л юм бол өргөөд гаргаад ирдэг хуруундаа айхтар бяртай бөх байж. Бүр дал хүрчихсэн хойно нь би ид байхдаа салгаад байж байгаа долоовор дунд хоёр хуруугий нь нийлүүлж бардаггүй байсан юм.

-Өөрөө багадаа барилдаж байв уу?
-Би барилдах их дуртай байсан. Миний үед суманд барилдах хүүхэд ховор байж. Би болохоор зүүн талаас дээлтэй гарч нэг унаад, баруун талаас цээжээ нүцгэлж бүс бүсэлж гарч нэг унаад л явдаг байлаа. Харин цэрэгт явахынхаа урьд жил сумынхаа наадамд гурав даваад дөрвийн даваанд сумын заан Батдоржид унаж байсан. Цэрэгт явж байхдаа баруун аймгуудаас цэрэгт татагдсан цэргүүдийн барилдаанд хоёр гурав түрүүлсэн юм.

-Цэргийн арслан цолоо хэдэн онд авсан бэ?

-Морин тойруулгын тэнд шинэ цэргийн карантин дээр байсан юм. Нэгөдөр биднийг жагсаагаад манай карантины дарга, бас нэг даргатай цэргүүдийн өмнүүр л яваад байх юм. Цэргүүдээс л юм асуугаад ганц нэг цэргийг гаргаад зогсоогоод байна.Тэгсээр байгаад манай салаан дээр ирлээ. Манай салаанд одоогийн улсын заан Долгорсүрэн, Лхагвасүрэн, Түвшин, начин Лундаа нар байсан юм. Тэр дөрвийг гаргаад зогсоочихлоо. Надаас ирээд “барилддаг уу” гэж асуухаар нь “барилддаг” гээд тавьчихлаа. Тэгсэн чинь холдож зогсоод, ойртож зогсоод, гар өргүүлээд, хөндлөн зогсоогоод их харж байна. Тэгж тэгж ” За энэ цэргийг гаргачих ” гэж байна.

Тэгж явсаар долоон цэрэг гаргаад ” За энэ долоог хоолонд нь оруулчихаад хүргээд өгчихөөрэй ” гээд машинд суугаад явчихлаа. Тэгсэн чинь манай бага дарга нар ” Энэ долоо яасан азтай гоожуурууд вэ, Алдарт авчихлаа шүү дээ” гээд шуугиад явчихлаа.Үнэхээр тэр долоо дотроос Долгорсүрэн, Лхагвасүрэн, Түвшин гэсэн гурван заан, Лундаа начин, тэгээд бусад нь аймаг цэргийн цолтой бөхчүүд болцгоосон. Тэгж л Алдарт очоод нөгөө зургаа болон бусад бөхчүүдтэй гурван жил ноцолдсон хүн л дээ. 1966 онд Армийн аварга шалгаруулах барилдаан болсон юм.

Тэр үед чинь гурван жилд нэг удаа болдог байсан юм. 1966 онд болж таараад 32 анги нэгтгэлээс шалгарч ирсэн 32 бөхөөс 29 давж цэргийн арслан болж байсан юм. 1967 онд “Алдар” нийгэмлэгийн тамирчин болоод нэг сарын чөлөө авч аавтайгаа уулзах гэж ирээд тэр чигээрээ үлдчихсэн юм. Бүтэн жил араас дуудсан. Ажил тасалсан, цэргээс оргосон, шүүхэд шилжүүлнэ гэсэн бичиг ч ирж байсан.

-Яагаад, юунд хоргодоод буцсангүй вэ?
-Аав, адуу хоёртоо л хоргодсон хэрэг юм даа. Цэргээс чөлөөгөөр ирсэн хүнд чинь сар гэдэг нүд ирмэх зуур л өнгөрчихөж байгаа юм чинь. Нэг мэдэхэд л хоёр сар болчихсон дуудлага ирж байгаа болохоор бас айгаад очиж чадахгүй тойроод байсан тал ч бий байх.

-Улсын наадамд барилдаж байв уу даа?

-1966 оны үерийн жил улсад дөрөв даваад начин болчихлоо гэж баярлаж яваад унасан юм. Ер нь би чинь ганц муу болсон тахианы өндөгнөөс болоод улсын начин цолоо алдсан хүн шүү. 1966 оны хавар юм даа. Үдийн хоолонд болсон тахианы өндөг өгдөг юм. Бид нар чинь өгсөн өндгийг нь нэг нэгнийхээ духруу цохиж хагалдаг байхгүй юу. Дух руугаа өндөг хагалуулахгүйн тулд өндгөө аваад духаа дараад сууцгаана л даа. Би өндгөө аваад харсан чинь бүгд духаа нэг гараараа дарчихсан өндгөө идэцгээж байна. Харсан чинь Санжаа заан духаа дараагүй сууж байна. Тэгэхлээр нь босож ухасхийгээд духруу нь цохиод хагалчихлаа.

Тэгсэн чинь” Аа муу гоожуур чамайг начин цолны даваанд чинь амлаж аваад хаяна даа ” гэж байна. “Чаддаг юм бол амлахгүй юу, тэгвэл ч харин начин болно доо” гэчихлээ. Тэгээд улсын наадам боллоо. Үер болоод цэнгэлдэх хаагдаад “Алдар” нийгэмлэгийн заал, спортын төв ордон дамжиж барилдсан юм. Тавын даваа спортын төв ордонд боллуу даа. Тавын даваа эхлээд ам авлаа. Манай оны цэрэг Дорнотын Түвшин бид хоёр ардын цэргээс дөрөв давчихсан ам авахыг хүлээгээд аварга арслангууд өнгөрөөгөөсэй гээд залбираад зогсож байлаа.

Тэгсэн чинь аварга арслангууд өнгөрөөд заанууд эхэллээ. Хоёулаа горьдоод л бас баярлаад хүлээгээд зогслоо. Түвшинг маань Дэмүүл арслан /тэр үед заан байсан/ амлаад авлаа. Тэгсэн намайг Санжаа заан амлаж байна шүү. Би тэр хавар зунжингаа бүр наадмын бэлтгэл дээр ч л Санжаа зааныг харцагадаж тэврээд л шидчихээд байсан байхгүй юу.

Тэгэхлээр нь Түвшиндээ хэллээ. “За муу хөгшин чинь начин болчихлоо. Чи минь сайн барилдана шүү” гээд гаргалаа. Түвшин Дэмүүл хоёр үзэгчид дээр давхар уначихлаа. Тэгсэн чинь Лхагвасүрэн жанжин, Цог генерал хоёр Түвшингийн малгайг засуулаас нь булааж аваад шууд үлээвэр хөгжим эгшиглүүлээд л туг тойрууллаа.

Миний барилдах ээлж ирсэн чинь нөгөө надад харцагадуулдаг Санжаа маань сөрж намайг харцагадаж аваад төө тэнд хивсний захад шидчихдэг байгаа. Тэгсэн чинь мань эр намайг хаях аргаа олчихоод надад худлаа унаад л тавын давааныхаа амыг сонгоод байсан байгаа юм. Тэр муу болсон тахианы өндгийг духанд нь хагалаагүй бол намайг өнгөрөөх ч байсан юм билүү, хэрэггүй л духанд нь өндөг хагалж дээ гэж бодогддог юм шүү. Одоо хүртэл би төрийн дуулал сонсохлээр л Түвшингийн начин цолоо авч миний үлдэж байсан санаанд ороод л толгойтой үс өрвийгөөд хачин болоод байдаг болохоор төрийн дууллыг бүр сонсож чаддаггүй юм.

-За тэгээд хөдөөний тэр тусмаа бүр сумын бөх болж. Аймгийн наадамд очиж л байсан байлгүй?

-За бас нэг их олон очоогүй ээ. 1968 онд байх. Бүх ард түмний спартакиад болоход- Увс аймагтаа түрүүлээд, 9-р сард Завхан аймагт баруун гурван аймгийн нэгдсэн барилдаан болоход түрүүлээд аймгийн хурц арслан болсон. Харин Ховд аймагт хоёр ч удаа барилдаад түрүүлж чадаагүй хүн. Миний дээд үеийн манай сум, Ханхөхийн бөхчүүд болох улсын начин Малиа, Цэдэнбалжир, аймгийн арслан Гэндэн, Цэдэв, Дэгээд, Хожин нар бүгд Увс Завхан, Ховд, Баян- Өлгий аймгийн наадамд түрүүлцгээсэн байдаг юм.

Тэгээд би Увс, Завханд түрүүлсэн юм чинь Ховдод түрүүлье гэж бодож очсон ч болоогүй юм. 1967 онд цэргээс халагдаад нутаг явж байхдаа Ховд аймгийн наадамд таарч дөрөвт үлдээд улсын заан Мягмарыг 10 -р ангийн хүүхэд байхад нь амлаж барилдаад унасан юм. Дараа нь 1973 онд Увс аймгийн Цагаанхайрханаас Ховд руу банз ачсан машинд сууж очоод барилдсан юм. Тэр жил Мягмар зааны аавын бие тааруу гээд харж байсан юм билээ. Тэгэхэд улсын начин болчихсон байсан. Дөрөвт үлдээд намайг амлаж аваад хаяж байсан.

-Сумын наадамд олон түрүүлсэн үү?

-Өндөрхангай сумандаа бол улсын болон тэмдэглэлт ой зэрэг томоохон наадамд 18 түрүүлсэн байдаг юм. Ховд, Завхан аймгийн сумдын ойд бол олон түрүүлсээн. Унаж байсан нь ч олон. 1971 онд сумандаа барилдсан юм. Ардын хувьсгалын 50 жилийн ой байхгүй юу. Би ч гайгүй байсан. Дөрөвт үлдээд аймгийн начин Дивсангийн Төөрүүлийг амлаад авлаа. Манай Төөрүүл тэр үед ид л гарч ирж байсан үе нь. Их бяртай, солгой талтай, арал жин ихтэй болохоор эвгүй л дээ.

Өмнө нь би хоёр ч удаа амлаж аваад амархаан хаячихсан юм. Тэгсэн чинь урд ирээд тэс хөндлөн зогсчихоод болж өгдөггүй. Жаахан тойрч байгаад харцагадаж барьж аваад мордчихъё гэсэн чинь болдоггүй шүү. Морь ирэх болчихоод амьтан хурдан барилд гээд орилоод байдаг. Тэгэхлээр нь энэ тавиад байгаа хөлийг нь шүүрч аваад дээр өргөж ирээд дэлбэ шидчихье байз гэж бодоод ухасхийгээд тэврээд авсан чинь ганцхан хөмрөөд ёстой ар зоогоор пад хийтэл тавьсан шүү. Тэгээд 50 жилийн ойд аймгийн заан Сүх түрүүлсэн юм.

-Энэ мэт хаяна гэж бодоод унасан, түрүүлэх газраа бүдэрсэн тохиолдол байна уу?

-Байлгүй яахав. 1969 онд манай сумын ” Шинэ зам” нэгдлийн 20 жилийн ой болдог юм. Тэр наадамд улсын арслан Хайдав, улсын начин Лхамаа хоёр ирсэн юм. Хайдав арслан улсын начин, Лхамаа маань аймгийн арслан байсан л даа. Завханы бүх бөхчүүд ирсэн. Дөрөвт, Хайдав, Лхамаа,шидчихье байз гэж бодоод ухасхийгээд тэврээд авсан чинь ганцхан хөмрөөд ёстой ар зоогоор пад хийтэл тавьсан шүү. Тэгээд 50 жилийн ойд аймгийн заан Сүх түрүүлсэн юм.

-Энэ мэт хаяна гэж бодоод унасан, түрүүлэх газраа бүдэрсэн тохиолдол байна уу?

-Байлгүй яахав. 1969 онд манай сумын ” Шинэ зам” нэгдлийн 20 жилийн ой болдог юм. Тэр наадамд улсын арслан Хайдав, улсын начин Лхамаа хоёр ирсэн юм. Хайдав арслан улсын начин, Лхамаа маань аймгийн арслан байсан л даа. Завханы бүх бөхчүүд ирсэн. Дөрөвт, Хайдав, Лхамаа, Завхан аймгийн арслан Данхар бид дөрөв үлдлээ. Хайдав, Лхамаа бид гурав нэг үе хотод их үзэж явсан найзууд л даа. Тэгээд Хайдавт “Өвгөн чинь сумынхаа ойд түрүүлмээр байна, Чи үзүүрт хүрээд надтай нэг их улайхгүй юм байгаа биз дээ” гэсэн чинь ” Үгүй ээ үгүй. үзүүрт л хүрдэг юм бол чи түрүүл, харин хэнтэй нь барилдах юм” гэж байна.

“Тэгвэл чи Лхамааг аваатах, би Лхамаатай үзэх юм бол мөд салахгүй. Данхарыг бол гайгүй байх” гэлээ. Ам авсны дараа бөхчүүдийг гаргалгүй байж бай гээд аймгийн дарга генерал Нансалжав гуай намайг дуудаж байна. Очсон чинь “Чи Завханы бөх дөрөвт үлдчихээд байхад Хайдаваар даруулж авахгүй яагаад Лхамааг авахуулж байгаа юм.Үзүүрт үлдчихвэл яах юм” гэхлээр нь “Даргаа Данхарыг би хаячихна шүү дээ гэчихлээ. Нээрээ биз нөхөөр” гэхээр нээрээ нээрээ гээд яваад өглөө.

Данхар бид хоёр өмнө нь хоёр таарч хоёуланд нь би хаясан байсан юм. 1968 онд Завханд болсон баруун гурван аймгийн аварга дээр үзүүрт таараад хөл авахлаар нь сүвээний хавирган дээгүүр нь ачаад хаяж байсан байхгүй юу. Гараад жаахан барьц булаалдсан болоод хөлийн цэцрүү тулж ирээд зогсоод харсан чинь харц нь хөлрүү тусаад нэг л биш шүү. Тэгэнгүүт энэ нөхөр чинь нэг их бяр орчихсон юм биш байгаа гэдэг бодол төрөөд явчихдаг байгаа. Өрөөгөө задлаад эргэсэн чинь араас сэнжигдээд авч байна.

“Тавиадах чи” гэж халж тавиулчихаад зүүн талд жаахан зай харагдахаар нь тэнд очоод эргээд өртөл архан талд явсан хүн чинь ухасхийж харцагадаж аваад хөөгөөд яваад өглөө. Унах нээ. Хөлийн цэцийн тэнд очоод түр тогтоогоод зогсоод авсан чинь яг хөлийн цэцийн хажууханд 2 ширхэг 40 -ийн бидон харагдаж байна. Тэгэнгүүт хөмөрч тонгоронгуут тэр бидоны сэнжнээс шүүрч авч тулаад үзэгчидрүү хамт уначихая, өөрийн суманд барилдаж байгаа юм чинь дахиулах байлгүй.

Энэ барьцнаас нэг салаад авбал чамайг даа гэсэн балай юм бодогдоод явчихгүй юу. Тэгэнгүүт нь хажуулдасхийгээд салтаанд нь хөлөө хийгээд хөмрөөдөхсөн чинь хөмөрсөн хөлийг минь хавчиж аваад хүзүүн дээр гараа тавиад түрчихдэг байгаа. Үзэгчид рүү ч хүрсэн юм байхгүй нөгөө бидоны сэнжнээс нэг дутуу шүүрч аваад л уруугаа хараад уначихлаа.Амьтан барьж идэхнээ идэх нь. Орой нь дөрөвт үлдсэн бөх оройн зоогонд ор гээд байхаар нь ороод явчихсан чинь Нансалжав дарга толгой авчих шахаад ёстой нэг баларсан шүү.

Данхар тэгэхэд миний шантарсаныг харцнаас мэдрээд дайрсан байгаа юм. 1967 онд цэргээс халагдаад нутагруугаа явж байхдаа Ховд аймгийн наадамд таарсан юм. Шөвгийн дөрөвт Ховд аймгийн бөх сумын заан Ичинхорлоо.Насан, залуу бөх Мягмар нартай үлдлээ. Насан гэдэг нь манай ангид цэргийн алба хаагаад миний өмнө халагдсан нөхөр.Тэгээд танимхайраад цуг яваад байгаа хэрэг. Дөрөвт үлдээд Насандаа за чи хэнийг нь хаях юм түүнтэйгээ барилд. Үлдсэнийг нь би хаяна. Тэгээд хоёулаа үзүүр түрүүнд үлдэе гэлээ.

Тэгсэн нөгөөх маань Ичинхорлоо нь хөдөөний юм чинь гайгүй байх. Тэрүүнтэй нь барилдая гэж байна. Тэгэхлээр нь Мягмарыг нь амлаад авчихлаа. Аравдугаар ангийн жаахаан улаан хүүхэд. өрөнгүүт ухасхийгээд бариад авах гэсэн чинь таварцаглах шиг болоод яваад өгдөг байгаа. Тэр наадамд нөгөө Насангийн маань хаяна гээд байсан Ичинхорлоо нь түрүүлээд аймгийн арслан болдог юм. Түүнээс хойш Ичинхорлоо чинь Ховдод 10 түрүүлсэн арслан л даа.

-За одоо бахтай сайхан барилдаж явсан тухайгаа яръя?

-1976 онд Завханы Ургамал сумын ой болоод яваад очлоо. Эхний өдөр наадам эхлээд морьд нь яваад, бөх барилдаад сайхан явж байснаа нэг жигтэйхэн сунжраад явчихлаа. Нэг таньдаг бөхөөсөө энэ ямар гээч юм болоод байгаа юм гэсэн чинь” Чамаас л болж байхгүй юу. Цаана чинь Увсын буурал Дагвад наадмаа алдахгүй гээд сумын дарга аймаг руу явчихлаа. Маргааш ногоон онгоцоор бөх ачиж ирнэ гэж байна . Чи мөн гайтай нохой юмаа наадам ч хийлгэхгүй” гэж байна.

“Тоглож байгаа юм байгаа биз” гэсэн шүү юм бодсон чинь үнэхээр хоёрын даваа дөнгөж эхлүүлчихээд нар эртээ байхад наадмаа хаагаад алга болцгоочихлоо шүү. Маргааш өглөө нь наадмын талбайд ногоон онгоц буусан чинь Лааганжав, Ядмаа, Дэлгэрэх, Данхар, Бямбажав,
Гандансүрэн, Төгөлдөр, Жамсран, Самданшарав гэсэн 9 арслан бууж ирлээ шүү. Тэгээд л наадам эхлээд пижигнээд явчихлаа. Гурвын даваа болоод ам авах болсон чинь цөм л миний өмнө цол авцгаасан юм болоод түрүүлээд амлаад явцгаачихлаа.

Нэг таньдаг нөхөр хүрч ирээд “Чамайг Дэлгэрэхтэй тунаана гэж байна. Сая цол авсан их эвгүй бөх шүү. Дэлгэрэх, Данхар хоёрыг л хаявал наадам чинийх шүү” гэж байна. Тэгсэн гурвын давааны сүүлийн дөрвөн бөхөөс яах аргагүй би ам авах боллоо. Тэгэхлээр нь нөгөө Дэлгэрэхийг нь амлаад авлаа. Баригдаж өгдөггүй хөлд явчих гээд их эвгүй юм . Арай гэж хөөж явж барьж аваад гар дээгүүрээ сувиад татчихсан чинь амархаан уначихдаг нөхөр юм. Дөрвийн даваа болсон чинь Данхар бид хоёрыг тулгалаа шүү. Гараад зогсож байсан чинь Данхар гарч ирээд шууд төв асар луу очоод л гар нь гозогноод байх юм.

Намайг хаяна л гэж амлаж байгаа юм байх даа гэж бодоод хүлээж байсан чинь жигтэйхэн ууртай амьтан хүрч ирээд нэг ч их улайсангүй шиг бололтой уначихлаа. Тэгсэн чинь “Та нар намайг эрт тулгалаа. Наадам бүхэн дээр л буурал бид хоёрыг дөрөвт тулгаад байхдаа яадаг юм” гэж дарга нартаа уурласан юм билээ хөөрхий. Бид хоёр 9 удаа таарч би найм хаяж, Данхар нэгхаясан юм. Данхар манай суманд ганц ирж барилдахдаа намайг хаяад би Завханд 8 удаа Данхарыгаа хаясан юм.

Тэгээд яахав Данхар Дэлгэрэх хоёрыгоо хаячихсан юм чинь Ургамалын ойд би түрүүлсэн л дээ. Гэхдээ л таван аймгийн арсланг нь хаяж түрүүлсэн юм. Орой нь наадмын хүлээн авалт болоод сумын даргад нь та наадмыг чинь алдсан энэ 9 арслангаараа ногоон онгоцны зардлыг төлүүлэх юм байгаа биз дээ гэж үг хаяж л явлаа л даа.

Хамгийн сүүлд 199О онд Зүүнхангай суманд нэг ой болсон юм. Хамгийн өндөр цолтой нь Лхамаа тэгээд би байсан юм байлгүй гурвын даваанд ам ав гээд бид хоёрыг дуудлаа. Хөлийн цэцрүү явж байснаа Лхамаа гэнэт зогсоод “Бууралаа чамаар даваа зөөллөчих үү” гэж байна. Тэгэхлээр нь чи улсын начин хүн байна гурав давж нэрээ бодохгүй юм уу, би чамд унахгүй шүү өөрөө мэд гэчихээд эргээд суучихлаа. Лхамаа амаа авангуут намайг дахиад дуудаж байна. Намайг амлаагүй юм байна гээд явж байсан чинь Лхамаа замд уулзаад ” За яахав чамайг гурав даваг гээд үлдээчихлээ.

Дөрөвт даваа зөөллөе дөө. Амаа зөв аваарай хө. манай суманд түрүүлсэн Пүрэвжав гэж залуу байгаа тэрийг мэдэлгүй амлаад уначихав аа” гээд зөрж байна. Тэгэнгүүт нь нөгөөхийг амлаад авчихлаа. Тэрийг нь давчихлаа. Лхамаа маань амласандаа уначихлаа.Би дөрөв даваад тавын даваанд манай аймгийн Өмнөговь сумын бөх, аймгийн арслан Тогтохжаргал гэдэг залуу “Дагва” ахаа та намайг тунаанаас гаргаад өгөөч” гээд байхлаар нь амлаж аваад явуулсан юм. Хамгийн сүүлийн том наадамд сайн барилдсан маань тэр юм даа.

-Та чинь бас олон жил адуу малласан аймаг сумын наадмын хурдны түрүүг олон авч явсан аймгийн алдарт уяач гэж байгаа биз?

-Тийм ээ би Увс аймгийн Тээврийг удирдах газар жолооч, Өндөрхангай сумын ” Шинэ зам ” нэгдэлд адуучин гэсэн хоёрхон ажил хийсэн хүн шүү дээ. Би адуучин байхдаа 200 – 300 гүүнээс 100- 120 хувиар төлж авч байсан хүн.

Гэтэл 100- 120 гүүнээс 10О хувь төл бойжуулж байсан Лутын Г ангиа улсын аварга, хөдөлмөрийн баатар гээд бүх л цолыг авсан. Би аймгийн аварга болоод л зогсчихсон юм. Нэг сумаас хоёр хүн явж болдоггүй байсан юмуу яасан юм бүү мэд.

Улсын аварга, хөдөлмөрийн баатар болсон адуучны амжилтыг харахад минийхээс доогуур л байдаг юм байна лээ. Би 47, 48 жил морь уясан байгаа юм. 2006-2008 онд завсарласан. Аймаг сумын наадмын 18 түрүү, 23 айраг авсан амжилтаар “Аймгийн алдарт уяач” цолыг 2005 онд авсан даа.

tv9