Талын түймэр шиг хурдан гавшгай хөдөлгөөнтэй монголын морьт цэрэг Киркуш хотыг эзэлсэн байлаа.Хотын ноёд баячууд амь насаа авч үлдэхийн тулд цэргүүдийн өмнө бөхөлзөнө.Тэртээ тэргүй дагаар орсон тул цэргийн жанжнууд дээрэм тонуул хийхийг хоригложээ. Цөөн тооны цэргүүд хотын цайзын гадна тосч баатарлагаар байлдсан боловч байнгын бэлтгэлтэй монголын гавшгай цэрэгт юу болох билээ. Цэргийн жанжинууд хотын байдалтай танилцаж явтал авгай хүүхэд уйлалдан хэн нэгнийг оршуулахтай дайралджээ. Тэд монголын цэргийн жанжинуудыг дэргэдээ ирснийг ч үл тоон нас барагчийнхаа хойноос гашуудал үйлдэнэ. Хүмүүс нас барбгч залууг тойрон ямар нэг зүйлийг өндөр дуугаар уншина. Талийгчийн толгой хавьцаа хар гивлүүртэй бүсгүй зогсоно. Гашуудал хийж байгаа хүмүүсийг ажиглан зогсож байсан монголын их хханы хүү Тулуй:
-Энэ юу болж буйг асуувал хэлмэрч:
Танай ялагч цэргийн өөдөөс эрэлхэгээр байлдан нас барсан баатараа сүүлчийн замд нь үдэж байна гэнээ. Энэ баатар айлын ганц хүү юм байнгаа гэхэд хаан хүү хажуу дахь жанжиндаа:
-Саяны их өргөл барьц өгөөд байсан хотын даргыг дууд хэмээв. Удалгүй хотын дарга ирснийг мэдэгдэхэд хаан хүү:
-Танай улсын хууль цаазанд айлын ганц хүүг яагаад цэрэгт явуулдаг юм бэ? Тийм хуулийг хэн гаргасан юм гэхэд хотын дарга хаан хүүгийн өмнө сөгдөн:
-Манай улсын хууль ийм билээ. Энэ залуу өөрөө сайн дураараа таны их цэргийн өөдөөс байлдаж амиа алджээ гэхэд хаан хүү:
-Өнөөдөр эхлэн энэ хотын хуульд айлын ганц хүүг цэрэг дайнд оролцуулахыг хориглосугай. Мөн энэ залуу баатарыг бидний өөдөөс явуулан амь насыг хөнөөлгөж өөрөө бууж өгсөн хотын даргын толгойг даруй авч энэ залуугийн хөл дор тавьсугай. Гутгаар зүйл болбоос залуу баатар хэдий дайсан ч гэсэн бие арилахаас өмнө амьдтай нь адилхан хөшөө хийлгэж бидний орж ирсэн цайзны хаалганы дээр хамгийн өндөр газарт босгосугай. Манай их цэрэг хөшөө босохоос өмнө бүгд хотоос гарсан байх бөгөөд залуу баатарыг хүндэтгэн өнөөдрөөс эхлэн танай хотын иргэн хэн боловч улан доогуур орж гарч байх зарлигийг хотын бүх иргэдэд мэдүүлтүгэй. Манай хууль ийм бөлгөө хэмээн зарлигдаад хүүгээ алдсан эхийн өмнө очин хүндэтгэл үзүүлэхэд баатарууд ч бүгд дагалдав.
Чулуу шигтгэсэн гудамжаар тахтай морьд унасан монголын баатаруудын хойноос нулимстай нүдээр харан хоцорсон гаслант эх:
-Даанч тийм байх аа ! Энэ монголчууд чинь манай эзэн хаанаас ухаантай юм байна гэж хэлснийг хэн ч мэдсэнгүй.

Хөх улаан

Их цэрэг өндөр уулын ганц нарийн жимээр үзүүр төгсгөлгүй өт хорхой мэт мурилзан хөвөрнө. Дээрээс нь ганц чулуу өнхрүүлэх аваас гай газар дороос гэгч болох байлаа. Газар хавчсан юм шиг уулын хажуу бөөрөнд лдээр барьсан оромж тагзын гадна эл хульхан агаад хааяа ганц нэг хүн харагдавч цэргүүд тэднийг үл тоон дээш мацна. Харин чулуун оромжны дотор байдал өөр байлаа. Айж эмээсэн уулынхан яах бол гэж түгшин өдөр шөнөгүй цувах татар монголын цэргүүдийг ажиглана. Үлгэр домогт гардаг өнөө аймшигт хүний махан хүнстэн гэж хүүхэд шуухдаа айлгадаг уулын тагтын чулуун гэртэнгүүдийн зүрх чухам л амаараа гарах шахам байлаа. Монголчуудыг айсуй яваа сургаар юун байлдах манатай зугтах алга болсон агаад ганцхан Бабур хэмээх зоригт эр хөх тэнгэр мэдтүгэй хэмээн үлдсэн ажээ. Улаан дарс шимэгч эр нөхөр байваас түшье, дайсан байваас үзэлцэе хэмээн их цөс гарган хүлээх авч хэнч эс тоон гагцхүү уулын өөд цувсаар гурав хонож буй нь энэ ажээ. Хүссэн юм хүзүүгээр татав гэгчээр чулуун гэрт зоригт эрийн хашаанд олон морьтон баатарууд ирснээ:
-Энд хүн байна уу гараад ир гэхэд нь Бабур баатар гурав цавчихад гулзайхгүй ган илдээ барин гарч ирвэл арьс нэхий хувцаст баатарууд мэл гайхжээ.
Учир нь тэд олон газар байлдан ихийг үзсэн боловч ийм үлэмж биет их сахалт хүмүүнийг үзээгүйдээ гайхжээ. Бид болбоос их хааны гавшгай түмт бөгөөд буруу номтныг сөгдүүлэхээр явж буй. Та юун хүн бэ? Гэхэд Бабур:
Би энэ уулын эзэн байна. Алалдах дайсан аваас энд дуусая, анд нөхөр байваас алдахад чинь түшиж явъя гэхэд тэд гайхан хэсэг чимээгүй байснаа инээлдэв. Морьтнууд нумаа сойж, сумаа эвхэн илдээ хуйлжээ. Ахлаач баатар мориноосоо түшүүлэн бууж үлэмж биетэн Бабур хуягаа тайлан шархадсан цээжээ үзүүлэв. Монгол цэргүүд шархадсан баатараа Бабурт үлдээгээд явахдаа чулуун гэртийн байшингийн дээвэр дээр нэгэн үл мэдэх бичигт бүхий хөх улаан торгон хийморь босгоод явахдаа шархтан баатарын унаа бололтой дөрвөн морь нижгээд алтан зоос, хүнсний хамт үлдээгээд явжээ. Өдөр шөнөгүй цэргүүд цувсаар. Монгол баатарын бие муудаж Бабур уулын алдартай удганыг дуудахаар гэрээс гарахдаа өнөөх дарцагийг барьж явахад ямар ч аюул тохиолдоогүйгээр үл барам дайралдсан морьт цэргүүд хүндэлж тусалж байгаад гайхжээ. Хаа сайгүй зэрлэг татарын морин цэрэг хөлхөлдсөн энэ ууланд Бабурт дарцаг л амь насны баталгаа болж байлаа. Тэр өдрөөс хойш уулын гацааныхан цугларч ирсэн эрчүүд Бабурынд байгаа монголын шархтай баатарыг Хаа сайгүй дээрэм тонуул гарах тул энэ ууланд хамгийн тайван газар Бабурын гацаа тул уулынхан олноороо тэдний өмгөөлөлд ирнэ. Монгол Баатарын нэрийг Цагаан Үүл гэх агаад зургаан сар болохдоо ойр зуурын хэл ойлголцож зөвхөн үлэмж биет Бабуртай ярина. Өөр хүнтэй ярихгүйд гайхан асуувал Баатар хүн баатартайгаа л ярих ёстой монгол цэргийн ёс байдаг гэнэ. Цагаан Үүл уулын цэвэр агаар шидтэй эмэнд бүрэн эдгэжээ. Тэр залуу сайхан эр байлаа. Моринд гарамгай, нум сум сайн харвадаг ажээ. Нэг өдөр Цагаан Үүл Бабурт:
-Би явлаа....... Цэргээ гүйцэж очьё......Чамд их баярлалаа. Ах дүү болсны бэлэг тэмдэг болгож оросын вангийн бэлэглэсэн азаргыг хүзүүндээ зүүж байсан том алтан гэрэгийн хамт өгөхөд уулын эрчүүд бүр гайхаж орхижээ.
Бабур Цагаан Үүлд:
-Чиний надада бэлэглэсэн энэ морь баян айлын үзэсгэлэнт хүүхний инжинд ч өгөхөөргүй сайхан хүлэг юм. Харин энэ зүүлт ямар учиртай юм бэ? гэхэд:
-Энэ бол манай хаанаас тантай нөхөрлөсний билэг тэмдэг энэ гэрэгийг үзүүлэхэд хэн ч танай гацааныханд үл хүрнэ. Эс тэгвээс толгойг авдаг ганцхан хуультай. Харин энэ дарцагийг хүн харагдахаар газарт хүндэтгэлтэй залж бай. Танд уулын гацааны эзэн мөн гэсэн баталгаа тул манай гэр оромжтонгууд хүндэтгэн тойрч явах юм уу хүндэтгэлийг үзүүлнэ гэж хэлээд явахад уулынхан их найр хийн олон эрчүүд их цэргийн сүүлч хүртэл гаргаж өгчээ. Тэр цагаас гурван зуун жил уулын хамгийн өндөрт байдаг Бабурын уулын гацаа зовлон лүзээгүй бөгөөд одоо хүртэл тэр гацааны нэрийг Хөх улаан гэдэг бөлгөө.

Даланхарын гацаа

...Хурганы үс ургаж хүний хүү өсөхийн хирээр ойр хавийн аймгууд Тэмүүжин өдөр ирэх тутам тэнхээ сууж буйг хараад байж чадсангүй мэргэд жүрчин аймаг урьдын явдалдаа өс өвөрлөн:
-Барын зулзагыг бага дээр нь гэлцэн цэрэг хураан довтолсон бөлгөө. Тэр цаг дор Тэмүүжин анд явсан тул мөхөөн буруу санаатнууд хялбархан яллаа хэмээн адуу малыг хөөн оджээ. Тэмүүжин ирүүтээ уул хаданд нуугдсан улс эргэн ирж нэгдсэн бөгөөд хэрхэх тухай зөвшилцжээ. Тэр үед нэгэн ахмад:
-Мэргэд Жүрхэний аймаг цэргээ хураагаад удаагүй байгаа тул эмх цэгцгүй ч олуул. Бид цөөн ч нэг тугийн дор нэг дохиогоор хөдөлж чадна. Ийм учраас Даланхар ууланд гацаа хийвэл бид ялж дөнгөнө. Би залуудаа таны өвөг эцэг Хабул хаан нэгэн удаа гацаа хийсэн тухай домгийг сонсож байлаа, эрх биш мэргэн өвгөдийн минь заяа түших буй заа. Даланхарын гацаа хэмээх эргэн тойрон хадтай давсаг шиг хүнхэрт орох ганц амтай юм. Энэ аманд дайсныг дагуулж ирвээс өмнө бэлтгэх ажилд эр эм хөгшин залуу гэхгүй оролцох нь зүйд нийцнэ гэжээ. Энэ удаагийн тулалдаан бол бидний хойшид орших эс оршихыг шийднэ хэмээжээ... Чингэс хааны магнайн цэрэг дөрөө харшин ергөнө.
Ахлаач баатар:
-Дайсны барааг харуут сум хүрэх газар хүртэл ойртоод эргэж гахайн хадралт хийнэ. Дахин тулаан отуулын аманд аваачна хэмээн морьт цэргүүдэд хэлээд хүрхрэн айсуй яваа дайсны их цэргийг угтан өмнөх толгой дээр гарснаа эргэж зугтаав.
Чингэс хааны мангайн зуут эргэж харвалдан Бодонгийн хадралт хийсэн дайсны омгийг хөдөлгөв бололтой бүслэхийг завдахад мангайн зуут дор сэт татан ухарсаар өөрийн отоонд ойртуулсаар, баатарууд унасаар.....
Дайсан ялж байгаадаа омогшин одоо л дарж авья гэсэн шиг бүх хүчээрээ түрхрэн дайрлаа.....
Мэргэдийн хар Бүрэг баатар ихэмсэгээр:
-Энэ Тэмүүжин ингээд дуусах нь тэр. Хонгоройдын үзэсгэлэнт Өүлэн миний өвөрт орох цаг ойртож байна гэж Жүрчидын Махан жанжинд хэлхэд хаширлан:
-Энэ удаа гэнэдүүлж гэж бодъё. Залуус улс халуун цустай байж таараа хэмээнэ.
Их цэрэг магнайн зуутыг хөөн Даланхарын хүнхээл рүү үерийн ус шиг уулгалан оррж ирлээ. Сүүлийн цэрэг хүнхээлд орох үед юу болсноо ойлгосон бололтой эргэж дайрахад өөдөөс Тэмүүжины дүү Хасар хаан байлдахад өөрийн эрхгүй гацаанд орсноо мэджээ. Хууртагдан гацаанд орсон дайсны дээрээс чулуун мөндөр бууж, хажуу бөөрнөөс хөвчит сум исгэрэн орилоон чарлаан үхэл амьдрал уралдан байх үед ингэнэ чинээ санаагүй Махан жанжин Бүрэгбаатар хоёр сүүлчийн зуутаа аван зууралдан тэмцсэн боловч хожимдсон байлаа. Тэмүүжин омогтой дайсныг сөгдүүлэн үхүүлэхийг үхүүлж, өршөөхийг өршөөн эд зүйл албатаа амаржуулав хэмээн хар хорон санаа агуулан хавирганаас хавчсан хөрш аймгийн харьяат нарыг өөрийн талд оруулж ойрдоо амаржин, холдоо хөл хөшин дайсангүй болсон тэр цаг дор: Бидний анхны ялалт хийсэн эцгийн сүрт Даланхарын хүнхээлийг энэ өдрөөс эхлэн Гацаа хэмээн нэрийдиж жил бүр тахиж байсугай хэмээжээ.

Далайн морь

Далдын их хүчний эсрэг яаж ч чадахгүй хүчин мөхөсдөж усанд хаясан зомгол адил далайн давалгаанд энд тэнд шидэгдэн орилоон чарлаан болж яахаа мэдэхгүй үй олоүн цэрэг хөлгүй хөх уснаа үймж байлаа. Үелэн үелэн түрхрэх давалгааны өмнө дэлхийд хүнд хуяг дуулга нь доош татан далай ховдог загасны хоол болохоор авч одно.Харин жижигхэн биетэй морьд л омруугаа цоролзуулан амьд явахын тулд хаа нэгтэйг чиглэн хөвнө.Тэдэнд амьд гарах байсан хүнд хуяг дуулгатай хүйтэн усанд бээрсэн цэргүүд овооролдон хөөрхий морьдыг усанд живүүлнэ.Дэлхий эргэх шиг хоёр өдөр шөнө догширсон далай өглөө ёроолдоо үй олог цэрэг зэвсэг идчихээд юу ч болоогүй юм шиг амгалан гэгч нь мэлтэлзэнэ.
Ишишдэ өвгөн өглөө эртлэн босч нам гүмхэн дүнсийх далайг харан:
-Бурхан минь далай та яасан их уурлах нь энэ вэ?Таныг бид ер гомдоогоогүйсэн билээ.Олон хоног догширвол боол бид чинь яах юм болж байнаа хэмээн үнэн сэтгэлээсээ наминчлан хэлснээ бяцхан завиа сэлүүрдэн их далайн гүн рүү сэлүүрдэв.
Тэнгисийн дунд торойх хүйс шиг арлыг Цжейзү гэх бөгөөд өвгөний өмнөх хойдох үеийнхнийг энэ гүн хөх тэнгис тэжээсээр ирсэн бөгөөд өнөөдөр ч хувь хишиг горьдон яваа нь энэ.
Далай түрхрэн уурлавал энэ арлынхан надаас боллоо хэмээн тахиж шүтэн бурхнаас аврал эрэн мөргөнө.Түүний эцэг далайд шээхээр уурладаг гэсэн тул өвгөн далайд гарахаасаа өмнө шээлтүүрээ цэвэрлэн авч явна.Түүнийг бага байхад арлын нэг загасчин аварга том халим агнажээ.
Тэр өвгөний жижигхэн завь аварга халимны дэргэд зомгол шиг харагдаж билээ.Ишидэгийн аав:
-Энэ Тунсу өвгөнийнхөн далайгаа их шүтдэг улс.Хараа биз эдний хүүхдүүд далайд шүлсээ ч хаядаггүй болохоор далайн эзэн том халимаараа шагнаж байгаа юм.
Тэр цагаас хойш Ишидэ өвгөн далайгаа шүтэж,дутуугаа түүнээс авч өдий хүрчээ.Өглөө эртлэн далайн сэнгэнэсэн агаараар амьсгалж явахдаа энэ өглөө надад далай минь юу эхэлж хайрлах бол гэж горьдоно.
Далай ч өвгөнийг өдий хүртэл үнэнч явсаныг үнэлсэн юм шиг олз омгоо харамгүй хайрлана.Өвгөн өгсөнийг нь аваад л буцна.Буурал санчигаа хааяа илэн сэлүүрдэж явсан Ишидэ өвгөн гайхсандаа золтой л ухаан алдах шахжээ.
Нам гүмхэн мэлтэлзэх далайн мандал дээр өвгөн загасчны завийг тойрон олон морьд хошуугаа өргөн самсаагаа сарталзуулна.
Мэл гайхсан өвгөн эхэнд айх шиг болж нүдэндээ итгэсэнгүй умгар завныхаа ёроолд мөргөж байлаа.Гэтэл тэр олон морьдын нэг яг хуурай газрын адуутай адилхан янцгаах нь тэр.
Өвгөн гайхан чөргөр гараараа завийг нь даган ирсэн морины хошууг илж үзээд:
-Халуун хошуутай хуурай газрын адуу байна гэж дуу алдсанаа эхний морины цулбуурыг завьнаасаа уяснаа далайн эрэг тийш сэлүүрдэж эхлэв.
Хуурай газар ойртсоныг мэдсэн морьд өвгөний завийг даган хошуурна.
Өвгөн завиа газардангуут морийг хөтлөн эрэг дээр хөтөлсөөр гаргаж ирэв.Өвгөн морьдоо нэг нэгээр хөтлөн гаргаж ирнэ.Хоёр хоног өдөржин шөнөжин үхэл амьдралтай өрсөлдсөн монгол морьд харь орны нутагт хөл тавих нь тэр.
Өвгөн тамхиа татаж байхдаа:
Манай арлын Донквал гуравхан морьтой баянаараа гайхагдаж хүн мордуулаад хөлс авч байсан бол өнөө муу Хакура өвгөний Ишидэ нэг өглөө ийм олон морьтой болно гэж хэн санах юм.Ээдээ энэ бүхэн далай минь л намайгаа харж байгаа нь тэр.Алийн болгон муу Ишидэ далайд явах юм.Одоо хуурай газар тариа тарихдаа хэрэглэ гэж далай над морь илгээсэн байх нь.Уухай одоо л мэдлээ хэмээн бодсоор сүүлийн морийг далайгаас гаргахад юу үзсэн гэж санана.
Эмээлээсээ тас зуураатай хуяг дуулга өмссөн цэрэг байлаа.Өвгөн тэр хүнийг үзээд айсандаа ухаан алдах шахжээ.Өвгөн зэр зэвсэгнээс нь салгаж хувцасыг нь саравчиндаа чандлан нууж загасчны хувцасны тамтаг өмсүүлэн үүрсээр гэртээ авчирчээ.
Тэр хоёр ахыгаа бас бүх гэрийнхнээ дуудан учрыг хэлэхэд хэн ч үнэмшсэнгүй. Аргаа бараад дагуулан далайн эрэг дээр очиж байж үнэмшжээ.Тэрний гэрийнхэн далай морь өгсөн биш Ишидэ авчирсан юм шиг найр хийцгээжээ.Харин бие илааршсан мөнөөх төмөр хувцаст эрийг ч далайн савдаг хэмээн хүндэтгэх болцгоожээ.
-Анх далайн эрэг дээр хөл тавихдаа өөрийгөө заан Монгору монгору хэмээн хашгирч байсан эрийг Ишидэ өвгөний үр удам дөрвөн зууны дараа дэлхийн хуурай газрын талыг эзэлсэн Хувилай хааны усан флотын сүүлчийн цэрэг гэдгийг л мэджээ.

Тайлбар:
Юутай ч гариг дэрхийнхээ эх цэнхэр усыг дээдэлсэн япон загасчины үр сад монгол морины буянд аж төрж ирсэн бөгөөд тэр цагаас далайгаас цээжээрээ сэлж ирсэн монгол адуу хэмээн бишрэн шүтэж Цээжүү/Цжейзү / хэмээсэн бөлгөө.1281 онд Хувилайн усан флот япон эрэг дээр 9000 хөлөг онгоц, 40000 цэрэг буулгажээ. Гэвч ганцхан шөнийн дотор хар шуурга болжээ.