тойрог маягаар хүрээ гаргаж хоноглодог байсан бөгөөд энэ нь ахуйн шинжээсээ илүүтэй хамгаалалтын ач холбогдолтой байсан гэх. Нүүдэлчин монголчууд 1778 оноос Их Хүрээг Сэлбэ голын хөндийд анх тулгынх нь чулууг тавьсан түүхтэй. Ийн суурин амьдралын хэвшил нь бас хүрээ соёл аж төрөх ёсыг үүсгэн хөгжүүлжээ. XIX зууны үед Их хүрээ зөвхөн шашны төв төдийгүй Монгол орны улс төр, засаг захиргаа, соёлын чухал төв, худалдаа харилцааны том зангилаа болж жинхэнэ хот болон хувирсан.

Энэ үед Их хүрээний нийт хүн ам 15-20 мянга орчим байжээ. Энэ нь одоогийн жижгэвтэр аймгийн төвийн хүн амтай тэнцэхээр тоо. 1911 онд Монгол Улс үндэснийхээ тусгаар тогтнолоо зарласнаар Их хүрээг Нийслэл хүрээ хэмээн нэрлэх болсон байна. 1921 оны ардын хувьсгал ялах хүртэл энэ нэрээрээ нэрлэгдэж байжээ. Нийслэл хүрээ улс орны амьдралд онцгой үүрэг гүйцэтгэх болсон. Үүний зэрэгцээ Хүрээ соёлын тухай өнөө ч ахмад үеийнхэн дурсан ярьдаг. Хүрээнийхэн бол эдүгээ цагийн нийслэлчүүд гэсэн үг. Тийм болохоор тэдэнд аж амьдрал, ахуй соёл, боловсролын ихээхэн өвөрмөц ялгаа байсан нь тодорхой. Энэ талаар Улаанбаатар хотын түүх болон бусад мэдээллийн эх сурвалжуудад дурдсаныг сонирхож үзлээ. Түүхэн сурвалжид өгүүлснээр Хүрээнд 38 аймаг байжээ.

Хүрээнийхэн гэж хүрээ соёл хүрээ заншлаа, эртний өв соёлоо уламжлан авч үлдсэн, хүмүүс бөгөөд Хүрээнд ирсэн гадаадын худалдаачид, жуулчидтай танилцаж, нүүр хагарч, нүд тайлсан хүмүүс байжээ. Хүрээний ван, гүн, бэйл, тайж,баян худалдаачид, охид хүүхнүүд голдуу дорно зүгийн соёлын нөлөөнд өссөн манж, хятад, төвд хэлтэй нэлээд боловсролтойн зэрэгцээ Хүрээнд байсан Оросын консул, орос худалдаачид цэргийн сургагч, цэргүүд олноор ирж банк, сургууль, клуб нээгдсэнээр Оросын соёл аажмаар нэвтэрч Хүрээ хотын дэгжин гангачуулын өмсгөл, зүүлт европ хувцасны маяг оруулсан монгол дан дээл ноёлж гангарч дэгжирхсэн үе эхэлжээ.

1903 оноос Хүрээнд нээгдсэн Орос клубт орос цэргийн баллайка хөгжмийн оркестр, гармон хөгжмийн аялгуунд европ маягийн нийтийн бүжгийг гарамгай бүжиглэдэг байсан нь бидний үед хүрч иржээ.

Оросын хувьсгалаас зугтаж ирсэн баян худалдаачин, цэргийн офицер дарга нар, хүүхнүүд, хэрмэл хөгжимчид орос клуб, гудамж зээл, гуанз, ресторанд пянз тоглуулагч тавьж, бүжиг хийж, дуу дуулж хөгжимддөг байсан нь хүрээнийхэн манж болон дорнын соёлоос, мөн өрнийн соёлтой нийлэгжсэн “Хүрээний” гэх онцгой соёлын бий болгож хөгжүүлж ирсэн юм. Дээр үеэс хүрээ айлд эрхэмлэж ирсэн хэд хэдэн зүйл байжээ.

Үүнд:
-Өрх айл бүхэн номыг эрхэмлэн оюун ухаанаа мөнхөд гийгүүлж явна гэсэн бэлгэдлээр ном судрыг ихэд нандигнан дээдэлдэг.
-Сэтгэлийг уярааж ариусгана гэсэн бэлгэдлээр морин хуур хөгжмийг эрхэмлэн дээдэлдэг.
-Голдуу боржигон овогтой айлд бороохой буюу өргөстэй улаан харгана байдаг.

Үүнийгээ хаалга үүднийхээ зүүн хатавчинд хавчуулсан байх агаад хэл ам, хэруүл шуугианаас хамгаалсан утга бэлгэдэлтэйгээс илүү судар номоор гийгүүлж, хөгжмөөр сэтгэлийг ариусгаснаар гэрт “төр” бий гэсэн санааг дээдлэн эрхэмлэдэг байжээ.

Энэ утга бэлгэдлийг Хүрээ, хөдөөгүй дээдлэн эрхэмлэдэг байжээ. Хүрээнийхэн оройн цагаар хүүхэд багачууддаа үлгэр хэлж хэвшсэн бөгөөд жилд нэг удаа үлгэрч ерөөлчийг урьж залан гэртээ авчран, хот айлаараа үлгэр туульс хэлүүлж, сонсож идээ будаа болж цагаан эсгий дэвсэж хүндэтгэл үзүүлдэг байсан нь монгол үлгэр туульсаа өвлүүлж сургамжилж байсны нотолгоо юм.

Хүүхдийг багаас нь тоглож өссөн тоглоомоор нь шинжиж, хүү охиноо ямар хүн болохыг нь сонжиж Хүрээний номч мэргэд, уран дархан, сайн мужаан, хөгжимчин, дуучин оёдолчин, уран хүнд шавь оруулан сургадаг байжээ.

Туул голын ус тунгалаг хэрнээ ширүүн урсгалтай учраас усны шувууд эрэг дээр нь түр үдлэн буух нь харагдахаас биш удаж зунших нь ховор.

Харин Сэлбэ, Дунд голын орчим усны шувууд их байсныг үргээж буудах, загас барих нь элбэгшсэнд Богд хаан 1919 оны дөрөвдүгээр сард “Маймаа хотын зүүн өмнөд ба Туул говь Сэлбэ, Дунд голын зуурхи газруудад шувуу агнах, загас гөрөөлөхийг бүр мөсөн зогсоо. Мэдтүгэй!” бичгийг Дундад улс, Орос улсын элчин сайдуудад гардуулжээ.

Тэд “Бүрэн зогсоов” гэсэн хариуг Богд хаанд ирүүлжээ. Ингэж байгалиа хамгаалж иржээ. Тэр үед Туул гол Мөрний дайд хэлэгдэхээр дүүрэн устай сал тавьж мод урсгаж, үертэй үед битгий хэл хур бороо татуу үед гарам сонгож өглөө оройны сэрүүнд гардаг байсан гэдэг.

Манай хүрээнийхэн хэзээний ажигч, ажилсаг одоогоор бол зах зээлийн сэтгэлгээтэй сониуч зантай, аливааг хийхдээ сурмаг, гоц авъяастай хөдөлмөрч улс байжээ. Оросууд том том бор өндөгийг зарж буйг анх хараад Орос гэдэг чинь яасан муухай улс вэ галууны өндөг түүж зарлаа. Шувууны хараал иднэ гэж эхэндээ авдаггүй байж. Сүүлдээ орос айлуудын хашаанд том том галуу нугас байхыг хараад тэжээж болдог ашигтай амьтан гэдгийг мэдсэн гэдэг. Галуут харынх гэж галуу тэжээдэг монгол айл байжээ. Гахай, тахиаг хүрээнийхэн хэнээс ч дутахааргүй тэжээж, өсгөж өндөг махыг зарж хэрэглэж сурсан билээ.

Хүрээгээр дамжин өнгөрөх гадаадын жуулчин, худалдаачид оргодол босуул, тонуулчид, цэргийн оргодол зэрэг голын хөл ихсэх хэрээр Хүрээнд дэн буудал, дэлгүүр, ресторан, пүүс хоршоо цэнгээний газар зах дэлгүүр олон болж хөдөөнөөс Хүрээнд ирэгсэд нэмэгдэж архи ууж мөрийтэй тоглох болсон.
Богд гэгээнтэний айлдвараас ишлэе. 1914 оны наймдугаар сард Богд хаан “Аливаа хүн архи ууж, тэвэг өшиглөх, даалуу, хөзрийн зэрэг наадмаар зугаацах, нуруу үүрэх, золиг, моньд хэмээх өлзий бусын хараал лам нар эмс охид лугаа самууран явалцах зэргийг бүү гарга” гэж цагдаа цэргийн дарга Цолмонд зарлиг болгожээ.

Тэгэхдээ хүрээнийхэн одоогийнх шиг архи уудаггүй байсан тухай хөгшчүүл ярьдаг. Ялангуяа хүүхнүүд уруул хүргэх төдий архийг амсаж алчуурандаа шингээж суудаг байж. Эмэгтэй хүнд архи шахаж уулгах цээртэй. Харин хүүхнүүд цэнгээний газар, гэр орондоо, хаа нэг газар эелдэг зөөлөн аалиараа хүндэтгэлийг олж, түүгээрээ хүмүүсийг тайвшруулах, аяар аргадаж, үгээрээ ухааруулсан дуу хөгжөөдөг ёс заншлаа эрхэмлэдэг байв. Хүний сэтгэл зүрхийг гижигдэж, түүнийхээ хэрээр суртал ёс дэлгэрүүлэх, дуу зохиосон нь Хүрээний уламжлалт соёлын нэгэн гайхамшиг байсныг ном зохиолд тэмдэглэн үлджээ.

Эх сурвалж: “Нийслэл таймс”