Төсвийг үр ашигтай, хэмнэлттэй, алдагдалгүй батлах шаардлагатай, төсөвт тодотгол хийх тухай тогтоол баталсан нь хууль дээдлэх үндсэн зарчим зөрчигдөх нөхцөл бүрдүүлсэн гэсэн хоёр үндэслэлээр бүхэлд нь хориг тавьсан юм. Үүнээс өмнө “Учралын гэх тодотголтой” Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хуулийн төсөл болон дагалдан гарсан

Харилцаа холбооны тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай, Кибер аюулгүй байдлын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай, Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай, Татварын ерөнхий хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулиудад бүхэлд нь 2023 оны нэгдүгээр сарын 30-нд хориг тавьж байсан. Түүний тавьсан анхны хоригийг УИХ хүлээж авч байв. Хоёр дахь хоригийг ч мөн хүлээн авах нь тодорхой байна. Ерөнхийлөгчийн хоригийг УИХ хэлэлцэхтэй холбогдуулан дэгийн тухай хуулийн төслийг чуулганы хуралдаанд оруулж хэлэлцүүлэхийг өнгөрсөн пүрэв гарагт болсон (2024.11.28) Байнгын хороодын хамтарсан хуралдаанд оролцсон гишүүдийн олонх дэмжээд буй. Тэгвэл үе, үеийн тэргүүнүүд юуны учир, ямар шалтгаанаар хориг тавьж байсныг эргэн сануулъя.

Маргаантай ч Н.Багабандийнх хамгийн олон

Гэхдээ Ерөнхийлөгч нарын хоригийн тухай асуудлаар олон янзын өөр тоо эргэлдэх бөгөөд тун бага судлагдсантай нь холбоотой байж мэдэх. Ерөнхийлөгч нарын хоригийн тухай нийтлэлд ихэнх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд

П.Очирбат 7

Н.Багабанди 30

Н.Энхбаяр 9

Ц.Элбэгдорж 8 гэж бичжээ. Эх сурвалж нь тодорхойгүй энэ тоог одоо хүртэл сэтгүүлчид ашиглаж буй.

Харин П.Очирбатын 2017 онд гаргасан “Монгол Улсын Үндсэн хууль: хэрэгжилт, хяналт, судалгаа” бүтээлд

П.Очирбат (1990-1997) 25

Н.Багабанди (1997-2005) 37

Н.Энхбаяр (2005-2009) 9

Ц.Элбэгдорж (2009-2017) 6 хориг нийт 77 хориг тавьсан хэмээн хол зөрүүтэй статистик танилцуулсан юм.

Харин нарын Г.Мөнхболд, Г.Мөнхтулга “Ерөнхийлөгчийн хориг” бүтээлд

П.Очирбат 30

Н.Багабанди 32

Н.Энхбаяр 9

Ц.Элбэгдорж (2009-2017) 8 хориг тавьсан хэмээжээ. Гэвч аль ч эх сурвалжид бичсэнээр хамгийн их хоригийг Монгол Улсын хоёр дахь Ерөнхийлөгч Н.Багабанди тавьж байжээ. Ерөнхийлөгчийн хоригуудыг эргэн сануулахдаа Г.Мөнхболд, Г.Мөнхтулга нарын хамт бүтээсэн “Ерөнхийлөгчийн хориг” бүтээлийг эш болгон ашиглалаа. Учир нь “Ерөнхийлөгчийн хориг” хэмээх нэг сэдэвт энэхүү судалгааны ажлыг бүтээхдээ монгол хэлээр 101, англи хэлээр 57, орос хэлээр 21 эх сурвалж ашиглан бүтээсэн бөгөөд уг бүтээлийг Түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор О.Батсайхан, Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор, профессор Н.Лүндэндорж нар Ерөнхийлөгч нарын хоригийн талаарх овоо дориун бүтээл болсныг өмнөх үгт өгүүлжээ. Ерөнхийлөгч нарын хоригийг он цаг, дарааллын дагуу жагсаан бичиж хүлээж авсан, аваагүйг ялгаж өгснөөс гадна хоригуудын бүтэн эх нь энэ номд багтсанаараа мөн онцлогтой.

Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор, профессор Н.Лүндэндорж

"Төрийн тэргүүний хориг бол хууль тогтоох эрх мэдэлд гүйцэтгэх эрх мэдлээс хэрэгжүүлж байгаа хяналтын үндсэн гол хэлбэр учраас түүнийг үр нөлөөтэй болгох талаар судлаачид ихэд анхааран судалдаг Үндсэн хуулийн эрх зүйн нэг чухал институц юм."

Хоригийн эхлэл

“Ерөнхийлөгчийн хориг” номыг бүтээгчид Ардын засгийн газрын шийдвэрт Богд хааны зүгээс хориг, эсэргүүцэл тавьж байсан эсэх талаар судалж, дөрвөн баримт олсон байна. Тэгэхээр улсын тэргүүн хориг тавих асуудал тэртээ 1922 оноос эхтэй ажээ. Бүтээлд дурдсан дөрвөн тохиолдол нь;

Тохиолдол 1. Олноо өргөгдсөний 11 оны 1922 оны арванхоёрдугаар сарын 28-ны өдрийн Засгийн газрын 37 дугаар хуралдаанаас “Шадар сайд Чагдаржавыг тушаалаас байлгах тухай” шийдвэрлэснийг Богд эзэн хаан татгалзсан тул Олноо өргөгдсөний 12 он цагаан сарын нэгний өдөр буюу 1922 оны хоёрдугаар сарын 8-ны өдөр Засгийн газрын 2 дугаар хурлаар “Шадар сайд Чагдаржавыг тушаалаас байлгасан хэрэгт дээрээс татгалзсан тухайг” авч хэлэлцээд тогтоосон хэвээр явуулахаас гадна шадар сайдын орон тоог хэрхэн тогтоож тавих тохоох зэргийг өөр хянан хэлэлцэж гүйцэтгэхээр тогтсон байна.

Тохиолдол 2. МАН-ын Төв хорооноос давхар зоогийг хасахаар шийдвэрлэсэн явдлыг Богд хаан татгалзсаныг 1923 оны Засгийн газрын 9 дүгээр хуралдаанаар авч хэлэлцэн хэрэгсэхгүй болгон шийдвэрлэжээ.

Тохиолдол 3. Ардын Засгийн газраас Шанзудба Бадамдоржийн ширээ шүүсийг хассан шийдвэр гаргасныг Богд хаанаас “ихэд сэтгэл түвдэнгүй” хэмээн хориглосныг 1923 оны Засгийн газрын 9 дүгээр хуралдаанаар авч хэлэлцэн хэрэгсэхгүй болгон шийдвэрлэжээ.

Тохиолдол 4. Олноо өргөгдсөний 13 онд буюу 1923 онд Ардын засгийн газраас “Нийслэл хүрээний цагдан сэргийлэх хорооны хууль дүрэм”-ийг батлан гаргасан бөгөөд энэхүү дүрмийн 28 дугаар зүйлийн 2-т “хашаа хүрээний гадна шээж баах” зүйлийг зөрчсөнийг нь 5 төгрөгөөс доош 1 төгрөгөөс дээш мөнгөөр торговол зохино хэмээн заасныг Богд хаан “...энийг бол яваандаа шийдэх хэрэг нийслэл хүрээний хувьд нэг ч бие засах газар бэлдээгүй байл ийм шийдвэр гаргах нь буруу, аяндаа хүмүүс ухамсарлаад нөхцөлийг бүрдүүлсэн үед шийдвэрийг гаргах болно” гэсэн санал өгснийг Засгийн газраас хүлээн авсан байдаг хэмээн өгүүлжээ.

Түүхийн шинжлэх ухааны доктор, профессор О.Батсайхан

"ХХ зууны эхэн үеийн төрийн албан ёсны баримт бичигт ерөнхийлөгчийн тухай ойлголтыг “да жунтан” буюу улсын тэргүүн, ерөнхий даргын хүндэтгэл нэртэй утга дүйцэхүйц “ерөнхий дарга”, “тэргүүлсэн дарга”, “улсын эзэн”, “эзэн хаан” хэмээх үгээр монгол хэлнээ хөрвүүлэн буулгаж, хэрэглэж байсан нь түүхэн үнэн билээ."

БНМАУ-ын Ерөнхийлөгчийн хоригууд

Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатын хоригийг хоёр хуваан авч үзсэн байна. Эхнийх нь БНМАУ ын Ерөнхийлөгчийн хувьд тавьсан хориг. (1990.05.10-1992.02.12), нөгөөх нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хувьд тавьсан хориг. Түүнийг нийт 30 хориг тавьсан гэж үзсэн бөгөөд үүний долоо нь БНМАУ-ын Ерөнхийлөгч байхдаа тавьсан хориг хэмээжээ.

БНМАУ-ын Ерөнхийлөгчийн хувьд тавьсан хориг
1. Хууль хүчингүй болгох тухай хууль (БНМАУ-ын Ардын хяналт шалгалтын хууль) 1990.10.15 (бүхэлд нь)
2. БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн хуульд нэмэлт оруулах тухай БНМАУ-ын хууль 1990.11.09 (бүхэлд нь)
3. БНМАУ-ын Иргэний хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хууль 1990.12.22 (хэсэгчлэн)
4. БНМАУ-ын Газрын тосны тухай хууль 1991.01.31 (бүхэлд нь)
5. БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн хууль 1991.02.12 (хэсэгчлэн)
6. БНМАУ-ын Банкны тухай хууль 1991.04.18, 1991.04.19 (хэсэгчлэн)
7. Намын гишүүнээс түдгэлзвэл зохих албан тушаалын тухай БНМАУ-ын хууль 1991.09.03 (хэсэгчлэн) тавьж байжээ.

Тэргүүнүүдийн хориг Х.Баттулгын 17 хоригийн 14 нь амжилтгүй

Ерөнхийлөгч нарын хоригоос Х.Баттулгынх сонирхол татахуйц. Учир нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын бүрэн эрхийнхээ хугацаанд нийт 17 хориг тавьж байсан ч УИХ төдийлөн хүлээн авч байсангүй. Хоригуудыг он цагийн дарааллаар эргэн сануулъя.

1. 2017.10.26. Засгийн газрын гишүүдийг томилох тухай УИХ ын 2017 оны 58 дугаар тогтоолд тавигдсан хэсэгчлэн тавьсан хориг буюу Сангийн сайдаар Ч.Хүрэлбаатарыг томилохыг хориглов. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
2. 2017.11.02. Монгол Улсын 2017 оны төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хууль болон Нийгмийн даатгалын сангийн 2017 оны төсвийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хууль тус бүрт бүхэлд нь тавигдсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
3. 2017.12.05. Монгол Улсын 2018 оны төсвийн тухай хуульд хэсэгчлэн тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
4. 2018.06.13. УИХ-ын 45, 47 дугаар тогтоолууд буюу Д.Гантулга, Д.Мурат нарын УИХ-ын гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэхээс татгалзсан тогтоолд тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
5. 2018.11.15. Монгол Улсын 2019 оны төсвийн тухай хууль болон дагалдан батлагдсан хууль, тогтоолуудад бүхэлд нь тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
6. 2019.05.14. Татварын багц хуульд бүхэлд нь тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
7. 2019.05.30. Захиргааны ерөнхий хуульд бүхэлд нь тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авсан)
8. 2019.06.04. Ерөнхийлөгчийг Татварын багц хуульд бүхэлд нь тавьсан хоригийг хүлээж авахаас татгалзах тухай УИХ-ын 51 дүгээр тогтоол тавьсан хориг. (Ерөнхийлөгч хоригоо буцааж татсан)
9. 2019.09.20. Ард нийтийн санал асуулгад оруулах Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг баталсан УИХ-ын тогтоолд тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
10. 2019.12.03. Монгол Улсын 2020 оны төсвийн тухай хууль болон түүнийг дагалдан батлагдсан зарим хуульд хэсэгчлэн тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
11. 2019.12.03. Өмгөөллийн тухай хууль болон түүнийг дагалдан батлагдсан зарим хуульд хэсэгчлэн тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
12. 2020.05.26. УИХ-ын тухай хуульд хэсэгчлэн тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авсан)
13. 2020.11.25. Монгол Улсын 2021 оны төсвийн тухай хууль болон түүнийг дагалдан батлагдсан хуулиудад бүхэлд нь тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
14. 2021.01.22. Авлигатай тэмцэх газрын даргыг Ерөнхий сайдын санал болгосноор Улсын Их Хурал томилгооны сонсгол хийж 6 жилийн хугацаагаар томилно” гэсэн хэсэгт Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Халтмаагийн Баттулга хэсэгчилсэн хориг тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
15. 2021.01.25. УИХ-аас 2021 оны нэгдүгээр сарын 15-ны өдөр баталсан Монгол Улсын шүүхийн тухай хуульд хэсэгчлэн тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
16. 2021.04.02. Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнээс чөлөөлөх тухай УИХ-ын 2021 оны гуравдугаар сарын 26-ны өдрийн 31 дүгээр тогтоолын “Бүрэн эрхийн хугацаа нь дуусгавар болсон тул Шарын Цогтоог Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүнээс чөлөөлсүгэй” гэсэн хоёр дахь хэсэгт хэсэгчлэн тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)
17. 2021.04.29. Үндсэн хуулийн Цэцийн 2021 оны 02 дугаар дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрсөн УИХ-ын дөрөвдүгээр сарын 22-ны өдрийн 38 дугаар тогтоолд бүхэлд нь тавьсан хориг. (УИХ хүлээж авахаас татгалзсан)

Тэрээр бүрэн эрхийнхээ хугацаанд нийт 17 хориг тавьснаас 14-ийг нь УИХ хүлээж авахаас татгалзаж, нэгийг нь өөрөө буцаан татаж, хоёрыг нь л УИХ хүлээж авчээ.

Хоригийг буцаасны төлөө хоёр л удаа Цэцэд ханджээ

1992 оноос хойш 2018 оныг хүртэлх хугацаанд УИХ Ерөнхийлөгчийн тавьсан 76 хоригийн 1/3-с багагүй хувийг хүлээж аваагүй байхад хоригийг хүлээж аваагүй асуудалтай холбоотойгоор Ерөнхийлөгчийн зүгээс хоёрхон удаа Үндсэн хуулийн Цэцэд хандан хүсэлт гаргасныг “Ерөнхийлөгчийн хориг” бүтээлийн зохиогчид өгүүлжээ. Энэхүү үйлдлийг нь хориг тавьсан үндэслэлээ хамгаалах хууль зүйн арга хэмжээг бүрэн авч, хэрэгжүүлсэн хэмээн үзэж буй юм.

Цэцэд хандсан нэг тохиолдол нь 1992 онд УИХ-ын баталсан Монгол Улсын Татварын ерөнхий хууль, Аж ахуйн нэгж, байгууллагын орлогын албан татварын хууль, Хүн амын орлогын албан зарим зүйл татварын заалтад хуулиудын Ерөнхийлөгчөөс “Үндсэн хуулиа дээдэлж, иргэдийн эрхийн баталгааг хангах” гэсэн үндэслэлээр 1992 оны арванхоёрдугаар сарын 25-ны өдөр тавьсан хоригтой холбогддог аж. Тухайн үед УИХ-ын хэлэлцэн, хүлээн авах үндэслэлгүй хэмээн шийдвэрлэсэн тул Ерөнхийлөгчийн зүгээс өөрийн хоригийг хамгаалах үүднээс Үндсэн хуулийн Цэцэд хандан хүсэлт гаргасан байна. Улмаар уг асуудлыг 1993 оны гуравдугаар сарын 13-ны өдөр Үндсэн хуулийн Цэцийн их суудлын хуралдаанаар хэлэлцэн, Татварын ерөнхий хуулийн болон Хүн амын орлогын албан татварын тухай хуулийн зарим зүйл заалтыг Үндсэн хууль зөрчсөн болохыг тогтоон, хүчингүй болгож шийдвэрлэсэн түүхтэй аж.

Төрийн тэргүүний институтээс Үндсэн хуулиар олгогдсон хориг тавих бүрэн эрхийнхээ боломж, бололцоог “чинээнд” нь тултал бүрэн дүүрэн ашиглах тухайд идэвх санаачлагатай хандах шаардлагатай байна.
“Ерөнхийлөгчийн хориг” бүтээлийн зохиогчид

Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийг сахин хамгаалах ёстойн хувьд ард түмний язгуур ашиг сонирхлыг хамгаалагч байж, хууль тогтоох, төрийн бодлого тодорхойлох үйл ажиллагаанд хяналт тавьж, Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалд нийцээгүй хуулийн зүйл, заалтыг харсаар байж, зүгээр өнгөрүүлэх эрх байхгүйг хуульчид мөн хэлж байна. Шаардлага, үндэслэл байвал хориг тавих үүрэгтэй, эс биелүүлбэл Цэцэд хандаж байх ёстойг ч сануулжээ.

Эх сурвалж: Үндэстний ТОЙМ сэтгүүл