хэдэн зуун км-ийн хурдтай хөдөлж чаддаг болохыг мэдэх үү? Эсвэл далайн гүнд их хэмжээний алт байдаг гэдгийг мэдэх үү? Энэ мэтчилэн сонирхолтой таныг гайхширалд автуулах баримтуудыг танд хүргэе.

1. Далайгаас болж бидний гарагийн ихэнх хэсэг нь сүүдэрт байдаг

Далайн дундаж гүн нь 3,7 км орчим байдаг. Гэвч нарны тусгал ердөө 100 м гүн нэвтрэх боломжтой учир далайн гүнд харанхуй байдаг бөгөөд ус бидний гарагийн ихэнх хэсгийг эзэлдэг учир Дэлхийн ихэнх хэсэг сүүдэрт оршдог гэнэ.

2. Түүхэн дэх хамгийн чанга чимээ далайгаас гарч байсан

1997 онд Далай ба агаар мандлын үндэсний захиргаа (NOAA) нь урьд өмнө хэзээ ч бичигдэж байгаагүй маш чанга чимээг сонссон бөгөөд уг чимээгээ “Bloop” хэмээн нэрлэсэн байна. Учир нь энэхүү чимээг 5000км-ийн цаана байрлах мэдрэгч илрүүлжээ. Эхлээд эрдэмтэд уг чимээг ямар нэгэн амьтан гаргаж байна гэж бодсон боловч дэлхий дээр энэ төрлийн чимээг гаргахуйц том амьтан байдаггүй гэнэ. Асар чанга чимээг бүртгэснээс хойш 15 жилийн дараа (NOAA) -ийнхан уг чимээ нь газар хөдлөлтийн нөлөөгөөр мөс хагарах үед үүссэн болохыг тогтоосон байна. Гэхдээ олон хүмүүс уг дүгнэлтийг эсэргүүцсэн хэвээр байгаа аж.

3. Далайд Гранд хавцлаас том хавцлууд бий

Берингийн далайд байрлах “Сувд хавцал” нь 2,6 км-ийн өндөртэй бөгөөд энэ нь Гранд хавцлаас ойролцоогоор 760 метр гүн гэсэн үг юм.

4. Хамгийн том далайн давлагаа нь усан дотор байдаг

Хамгийн том далайн давлагааг та эргийн дагуу харж чадахгүй. Физикч Ким Мартины хэлж байгаагаар хамгийн том далайн давлагаа нь хоёр өөр төрлийн нягтралтай уснаас болж үүсдэг гэжээ. Усан дотор байдаг давлагааны хувьд хэдэн мянган км газрыг хамарч, 200 метрийн өндөрт хүрдэг.

5. Далайн гүн дэх ус маш бүлээн

Далайн хамгийн гүн хэсэгт усны температур 2-4 градус хүртэл хүрэх магадлалтай байдаг бол гидротермаль хэсгээс гарч буй ус нь 400 градус хүртэл халдаг гэнэ. Гэвч маш хүнд даралт нь уг усыг буцлахаас сэргийлж чаддаг.

6. Далайн усанд 95% амьд биет амьдардаг

АНУ-ын шинжлэх ухаан, инженерчлэлийн холбооны хийсэн судалгаанаас харахад дэлхийн нийт амьд биетийн 94% нь усанд амьдардаг болохыг тогтоожээ. Өөрөөр хэлбэл, дэлхий дээр амьдарч байгаа бид амьд биетийн ердөө л цөөнх нь юм байна.

7. Дэлхий дээрх хүн бүрд 4кг ноогдох алт далайн гүнд бий

Далайн гүнд 20 сая тонн орчим алт байдаг. Гэхдээ Үндэсний далайн албаны мэдээлж байгаагаар түүний төвлөрөл нь их наяд тутамд өчүүхэн хэсэг байх гэнэ. Үүнээс гадна далайн ёроолд уусаагүй алт байгаа ч зардал өндөртэй учир олборлох нь ашиггүй. Гэвч далайн гүнд байх алтыг дэлхийн хүн бүрд тэнцүү хуваарилбал энэ нь 4кг орчим хүрэх аж.

8. Далайн гүнд АНУ-ын эх газраас том мөсөн хамгаалалт байдаг

Хамгийн сүүлийн мөстлөгөөс хойш дэлхий дээр хоёр ширхэг мөсөн хамгаалалт үүссэн бөгөөд энэ нь Гренландын мөсөн хамгаалалт болон Антарктидын мөсөн хамгаалалт юм. Антарктидын мөсөн хамгаалалтын хувьд 14 сая км.кв талбайг эзэлдэг бөгөөд энэ нь АНУ болон Мексикийн эх газрыг нийлүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээ аж.

9. Аварга загаснууд усан доор “кафе”-тай

Зөвхөн хүмүүс ээлжийн амралт авдаггүй бололтой. 2002 онд эрдэмтэд Номхон далайн нэг хэсэг буюу Бага Калифорни болон Хавайн далай руу аварга загаснууд өвлийн цагаар нүүдэллэдэг болохыг тогтоож, энэхүү газрыг “цагаан аварга загасны кафе” гэж нэрлэсэн байна. Аварга загаснууд уг газар өвлийг өнгөрүүлдэг гэнэ.

10. Дэлхийн хамгийн урт уулын системийн нэг нь усан дор байдаг бөгөөд тэр Анд-аас 10 дахин урт

Усны дээр байрлах хамгийн урт уулын систем нь Анд бөгөөд түүнийг урт нь 9000 метр гэнэ. Гэтэл үүнээс урт уулын систем нь Далайн дунд байрладаг төдийгүй бүх тивээр дамждаг учир 65000км-ийн урттай аж.

11. Номхон далай бол сарнаас өргөн

Хамгийн өргөн хэсэгтээ буюу Индонезоос Колумб хүртэлх Номхон далайн хэсгийн өргөн нь 19795 км бөгөөд энэ нь диаметрээрээ сарнаас хэд дахин том гэсэн үг юм.

12. Нэг мөсөн уул нь 5 жилийн турш сая хүнийг усаар хангаж чадна

Антарктидын томоохон мөсөн уул нь 75 тэрбум литр ус болох бөгөөд энэ нэг сая хүнийг 5 жилийн турш усаар хангахад хангалттай хүрнэ. Тиймээс Арабын Нэгдсэн Эмират улсын нэгэн байгууллага Антарктидаас мөсөн уулыг тээвэрлэх зорилготой байгаа аж. Учир нь Арабын Нэгдсэн Эмират улсанд жилд дунджаар 10 см хур тунадас ордог бөгөөд ойрын 25 жилийн дотор энэхүү улсад ган гачиг нүүрлэх магадлалтай байгаа юм. Магадгүй мөсөн уулын тусламжтай тэд энэ асуудлыг шийдэх болов уу.

13. Далайн гүнд байрлах даралт нь хүнийг бараг л шоргоолж мэт дарж устгана

Марианы сувагт дэлхийн хамгийн гүн цэг оршдог бөгөөд (11 км) энэхүү хэсгийн даралт нь 1086 бар буюу далайн түвшний стандарт даралтаас 1071-ээр илүү юм. Хэрвээ та уг хэсэгт орох юм бол гартаа 50 аварга тийрэлтэт онгоц барьж байгаа мэт мэдрэмжийг авна.

14. Саран дээр Марианы суваг дээр очсоноос ч их хүн очсон

Одоогийн байдлаар хүн төрөлхтний түүхэнд Саран дээр ойролцоогоор 10 хүн очсон бол, Марианы сувагт эрс тэс нөхцөл байдлын улмаас болж ердөө 3 хүн очиж байсан гэнэ. Тэдгээрийн нэг нь найруулагч Жеймс Кэмерон бөгөөд тэрээр “National Geographic” сэтгүүлд энэ талаараа бичсэн аж.

15. Далайд гол мөрөн, нуур гэж бий

Далай гэдэг бол тусдаа “ертөнц” мэт байдаг бөгөөд тэдгээрийн бүрэлдэхүүнд уул, галт уул, нуур, гол зэрэг багтана. Далайн ус нь давсны давхаргыг нэвтэлж гарахдаа далайн ёроолд хотгор үүсгэдэг бөгөөд давс нь уснаас хүнд байдаг учир уг хотгорт нэвтрэн орж, давсан шавхай үүсгэдэг гэнэ. Уг давсан шавхай нь эрэг, өөрийн гэсэн давлагаатай учир түүнийг нуур гэж нэрлэж болно.

16. Өмнө нь Газрын дундад тэнгис хуурай байсан

Газрын дундад тэнгис нь өмнө нь хуурай газар байсан бөгөөд 5 сая жилийн өмнө болсон үерийн улмаас Атлантикийн Занклин дахь ус Гибралтарийн хоолойгоор дамжиж, хуурай хотгорыг усаар дүүргэсэн байна. Үүнтэй холбоотой маш олон таамаг байдаг ч уг хотгор 2 жилийн дотор дүүрсэн нь гарцаагүй.

17. Далайн мөсийг ууж болно

Бүх хүмүүс далайн усыг ууж болохгүй гэдгийг мэддэг ч энэ нь далайн мөсөнд хамаардаггүй байна. Хэдийгээр далайн мөс нь далайн уснаас үүсэж байгаа ч уг мөсөнд хуримтлагдсан давс бага багаар урсаж, хэсэг хугацааны дараа мөс цэвэршиж, хайлуулж уухад асуудалгүй болдог аж.

18. Далайд интернэт байдаг

“Newsweek”-ийн мэдээлснээр сүүлийн хэдэн арван жилд далайн гүнд булагдсан далайн кабелиуд тив хоорондын мэдээллийн урсгалыг 99% дамжуулж байсан гэнэ. Энэ нь далайн кабелийн тусламжтайгаар гадаад ертөнцтэй холбогдох боломж бүрдэж байна гэсэн үг юм.

19. Дэлхийн ихэнх идэвхтэй галт уул нь далайд байдаг

Дэлхийн нийт идэвхтэй галт уулын 90 орчим хувь нь далайд байдаг бөгөөд Номхон далайн өмнөд хэсэг нь хамгийн их галт уултай гэнэ. Хэдийгээр уг хэсэг нь Нью-Йоркоос томгүй ч 1133 ширхэг галт уул бий.

20. Шүр нь нарнаас хамгаалах бодис ялгаруулдаг

Хэт хурц нарны туяа нь гүехэн усанд орших шүр дотор байрлах шүрний амьдралын эх үүсвэр болсон замгийг гэмтээх магадлалтай байдаг аж. Тиймээс ч шүр нь замгийг нарнаас хамгаалах үүрэг гүйцэтгэдэг уургийг ялгаруулдаг гэнэ.

21. Цунами цагт 800км хурдалдаг

Цунами нь газар хөдлөлтийн идэвхжилээс үүдэлтэй бөгөөд далайн гүн 6км хүрэх үед далайгаар 800км цаг хурдалдаг байна. Гэхдээ энэхүү давлагаа нь далай дээр хэдхэн см харагддаг учир төдийлөн анзаарагддаггүй. Харин хуурай газар руу ойртох тусам, усны гүн буурах үед харагдах байдал нь ихэсдэг ч азаар хурд нь буурдаг байна.

22. АНУ далайд устөрөгчийн бөмбөгөө алга болгосон

Жил бүр далайд тээврийн чингэлэг алга болох газрын тос асгарах зэрэг үйл явдал тохиолддог бөгөөд энэ нь хэвийн үзэгдэл юм. Гэвч 1966 онд АНУ далайд устөрөгчийн бөмбөгөө алдсан байна. Азаар, эцэст нь испанийн загасчны ачаар түүнийг олж чаджээ.

23. Дэлхийн хамгийн том амьд биет далай дотор амьдардаг

Дэлхийн хамгийн том амьд биет бол аварга том мод, аварга том мөөг бус харин Австралийн эрэг дагуу байрлах “Аварга дэвээ хад” юм. Уг хад нь 348700 кв.м талбайг эзэлдэг бөгөөд түүнийг сансраас ч харах боломжтой гэнэ.

24. Далайд 3 сая орчим живсэн хөлөг онгоц бий

НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллагын мэдээлснээр далайд 3 сая орчим хөлөг онгоц сүйрсэн бөгөөд тэдгээрийн дунд “Титаник” болон Христофер Колумбын Санта-Марии зэрэг багтсан байна.

25. Дэлхийн бүх музейн олдворыг нийлүүлснээс их олдвор далайд байдаг

Энэхүү олон сая хөлөг онгоц сүйрснээс болж далайн гүнд маш олон тооны эртний олдворууд байдаг гэнэ. “National Geographic”-ийн дүгнэлтээр энэ нь дэлхийн бүх музейн олдворуудаас их байх магадлалтай аж.

26. Хэрвээ бүх мөс хайлбал, далайн усны түвшин 26 давхраар нэмэгдэнэ

НАСА-ийн тийрэлтэт хөдөлгүүрийн лабораторийн мэдээлснээр, хэрэв Хойд мөсөн далайн бүх мөс нэгэн зэрэг хайлбал далайн усны түвшин 80 м буюу 26 давхраар нэмэгдэх гэнэ.

27. Далай дулааныг татдаг

“Далай нь нарны энергийг цуглуулдаг Дэлхийн хамгийн том цуглуулагч” хэмээн NOAA мэдээлсэн байна. Хүлэмжийн хийн тархалт нь манай агаар мандлаас дулааныг гаргадаггүй учир энэ бүх дулаан нь шууд далайд шингэдэг байна. Үүнээс болж далайн дулаан сүүлийн жилүүдэд огцом нэмэгдсэн.

28. Далай бол хүчилтөрөгчийн асар том эх үүсвэр

Дэлхийн хүчилтөрөгчийн ихэнх хувь нь далайн ургамлаас үүсдэг бөгөөд эрдэмтдийн хийсэн судалгаанаас харахад далай нь дэлхийн хүчилтөрөгчийн 70%-ийг хангадаг гэнэ.

29. Далайгаас илүү бидэнд Ангараг гарагийн дэлгэрэнгүй зураг бий

Далайн үндэсний албаны мэдээлснээр бид дэлхийн нийт далайн ердөө 5%-ийг судалсан гэнэ.Ерөнхийдөө бидэнд далай гэхээс илүү биднээс 228 сая км зайд орших Ангараг гарагийн дэлгэрэнгүй зураг бий.

30. Дэлхий дээрх нийт амьд амьдралын 90 гаруй хувь шинжлэх ухаанд тодорхойгүй бөгөөд усан дор өрнөдөг

Бид далайн талаар маш бага мэдлэгтэй учир 2011 оны байдлаар “PLoS Biology”-ийн мэдээлснээр эрдэмтэд далайн гүнд байрлах амьд биетийн 91%-ийг үргэлжлүүлэн судлах хэрэгтэй гэнэ.

https://www.caak.mn/post/view/268890