Энэ жилийн баяр наадмаар 1024 бөх барилдах талаар баяр наадмын комиссоос мэдэгдээд байгаа юм. Домгийн шувуу үргээж, Дорнын цагаан саранг мэлтийлгэж, дэнж хотойтол дэвэн дэвсээр зүлэг ногоон дэвжээнэ гарч ирэх хүчит бөхчүүдээ уухайлан дэмжихэд хагас хүрэхгүй хугацаа үлджээ. Монголчуудын хувьд өнө эртнээс бөхөө хайрлаж, хүндэтгэж ирсэн уламжлалтай. Үндэсний бөхийнхөө аварга, арслангуудыг хайрлаж, нутаг, усаараа бахархах ирсэн түүхтэй. Тиймдээ ч бид хүү төрвөл “бөх болно” хэмээн бэлгэшээдэг билээ.

Монгол бөхийн цол, чимэг ойролцоогоор 1600 жилийн өмнө үүссэн гэх түүхэн сурвалж бичигт байдаг. 11-р зууны сүүлчээс эхлэн бөхчүүдэд харцага, бүргэд, гарди, шонхор зэрэг жигүүртэн амьтны нэрээр цол, чимэг олгодог байжээ. Харин 12-р зууны дунд үеэс тулгат, шандас гэдэг цол нэмэгдэн олгогдож байсан түүхтэй. Түүнчлэн 13-р зууны дундаас одоогийн хэрэглэж байгаа начин заан, арслан аварга зэрэг нэрээр наадамд шөвгөрсөн бөхчүүдэд цол олгож эхэлсэн байдаг.

Үүнээс гадна бөхийн зодог нь цэнхэр байдаг билээ. Энэ нь өнгөний хувьд мөнх хөх тэнгэрийг бэлгэдэж байдаг. Харин улаан шуудаг нь Монгол бөхийн гал голомт тасрахгүй үргэлжид бадамлаж байхыг бэлгэджээ. Түүхийн зарим үед монгол бөхийн зодог шуудаг нь шашны янз бүрийн номлол бэлгэдлийн тогтолцооны өөр, өөр хэв шинжээс хамаарч харьцангуй ондоо өнгөөр хийгдэж ашиглагдаж байсан гэгддэг.

1921 оноос улаан зодог, хөх шуудгийг хэрэглэх болсон нь хувьсгалт үзэл санааг дээдлэх үйл болон эрхэмлэгдэж ирсэн. Ардын хувьсгалын баяр наадмын ойн жилүүдэд 24 аварга төрөн гарсан байдаг. Үүн дотроос Дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ 12 түрүүлсэн бол Дархан аварга Х.Баянмөнх 10, Дархан аварга Ж.Мөнхбат зургаа түрүүлж байсныг бөхөд хайртай монголчууд андахгүй билээ. Ингээд уншигч танд Ардын хувьсгалын баяр наадамд хамгийн олон түрүүлж байсан бөхчүүдийг эргэн сануулж байна.

ДАРХАН АВАРГА БАДМААНЯМБУУГИЙН БАТ-ЭРДЭНЭ

Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын харьяат, хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ 1988-1990, 1992-1999 онуудын улсын их баяр наадам, 1990 онд зохион байгуулсан, улсын цол чимэг олгосон даншиг наадамд тус тус түрүүлж, монгол төрийн их баяр наадамд 12 удаа түрүүлсэн билээ. Үүнээс 12 түрүү болон найман жил дараалан түрүүлсэн амжилтыг эвдэхэд тийм ч амар биш хэмээн учир мэдэх хүмүүс ярьцгаадаг билээ.

Дархан аварга Хорлоогийн БАЯНМӨНХ

Увс аймгийн Хяргас сумын харьяат, хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин, дархан аварга Х.Баянмөнх 1968, 1971-1973, 1975, 1977, 1979, 1981, 1982, 1987 оны улсын их баяр наадамд өвдөг шороогүй түрүүлж, монгол төрийн их баяр наадамд түрүү хүртсэн тоог анх удаа хоёр оронтой болгосон байна.

Дархан аварга Бадамдоригийн ТҮВДЭНДОРЖ

Булган аймгийн Сэлэнгэ сумын харьяат, үндэсний спортын гавьяат мастер, дархан аварга Б.Түвдэндорж 1939, 1941, 1945, 1946, 1952-1954 оны улсын их баяр наадамд түрүүлжээ. Тэрээр ардын хувьсгалаас хойш төрсөн анхны дархан аварга юм.

Дархан аварга Жигжидийн МӨНХБАТ

Төв аймгийн Эрдэнэсант сумын харьяат, хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин, дархан аварга Ж.Мөнхбат 1963-1967 болон 1974 оны төрийн их наадамд түрүүлжээ. Ж.Мөнхбат аварга үндэсний их баяр наадамд зургаан удаа түрүүлсэн. 1963 онд улсын арслан У.Мижиддоржийг орхин түрүүлж улсын арслан цол хүртсэн. 1964, 1965 онуудад Бээжин аварга, Баянмөнх нарыг арслан заан цолтой байхад нь орхин түрүүлж улсын аварга цол хүртсэн. 1966, 1967 онуудад дархан аварга Д.Дамдин, Дархан аварга Х.Баянмөнх нарыг орхин түрүүлсэн. 1974 онд дархан аварга Х.Баянмөнхийг орхин сүүлчийн удаа түрүүлсэн. Анхны цагаан сарын барилдаанд 1963 онд түрүүлсэн. Улсын их баяр наадамдаа нийт 23 удаа шөвгөрсөн бөгөөд 1994 онд 53 насандаа зургаа даван шөвгөрч улсын заан Р.Гансүхэд унасан билээ.

Дархан аварга Дарийн ДАМДИН

Хөвсгөл аймгийн Цагаан-Үүр сумын харьяат, хөдөлмөрийн баатар, гавьяат жүжигчин, дархан аварга Дарийн Дамдин 1956-1960 оны улсын их баяр наадамд түрүүлсэн байна. Тэрээр циркийн урлагт хүч тамирын үзүүлбэр үзүүлж, гавьяат жүжигчин цол хүртсэн бөгөөд монгол төрийн наадамд таван жил дараалан түрүүлсэн анхны бөх юм. 1952 онд зургаа давж улсын цол хүртсэн бол 1956 онд ес давж түрүүлэн улсын арслан цол хүртжээ. 1957 онд түрүүлэхэд нь улсын аварга цол хүртээлгүй “Улам нэмэх” чимэг хүртээсэн байдаг. 1958 онд гуравдах удаагаа түрүүлэн улсын аварга, 1959 онд ес давж түрүүлэн даян аварга, 1960 онд ес давж түрүүлэн дархан аварга цол хүртжээ. Улсын наадамд 23 удаа шөвгөрснөөс тав дараалан түрүүлсэн, мөн таван удаа түрүү булаалдсан цагийг эзэлсэн их аварга юм.

ДАРХАН АВАРГА Г.ӨСӨХБАЯР

Гэлэгжамцын Өсөхбаяр нь Архангай аймгийн Батцэнгэл суманд төрсөн, үндэсний бөхийн дархан аварга цолтой бөх юм. Өвөө нь мөн үндэсний бөхийн даян аварга Н.Жамъян билээ. Тэрбээр 2002 онд ес даван түрүүлж улсын арслан, 2003 онд ес даван түрүүлж улсын аварга цол хүртсэн. Мөн 2005 онд түрүүлж даван аварга цол хүртсэн бол 2009 онд түрүүлж даван аварга болсон билээ. Түүнд 2014 онд ерөнхийлөгчийн зарлигаар дархан аварга цол хүртээсэн байдаг.