Шинэ он эхлэнгүүт Казакстан улсад шингэрүүлсэн хийн үнэ эрс өссөнийг эсэргүүцсэн иргэдийн жагсаал сүүлдээ бослого, зэвсэгт мөргөлдөөн болж хувирсаныг хэвлэл мэдээллүүд үзүүлж байна.

Ер нь манай улсад ч гэсэн санхүүгийн шинэ жил эхлэнгүүт шинэ хууль дүрэм журам, үнэ ханш, үйл явдлууд эхэлдэг.

Казакстаны нэг хүний, нэг гэр бүлийн дарамтанд олон жил амьдарч амьдрал нь ядарч туйлдсан ардын хувьд, дэглэмийг эсэргүүцдэг сөрөг хучний хувьд далим болж байна. Өмнө нь ч гэсэн энэ улсад нилээд хэдэн удаа томоохон тэмцэл өрнөж байсан билээ. Тэр тэмцлүүдийг засаг нь хүчээр нухчин дарсан байдаг. Сүүлхэн хавийн жишээ гэхэд 2011 онд Жанаозен хотын нефтийн үйлдвэрийн ажилчдын эсэргүүцлийн тэмцэлд 15000 хүн оролцож 16 хүн нас барж 100 гаруй хүн гэмтэж бэртсэн гэсэн албан ёсны мэдээ байдаг ч албан бус мэдээгээр 70 гаруй хүн үхэж 500 гаруй хүн гэмтсэн гэдэг.

Хүний эрхийг хамгаалах Human Rights Watch-ийн мэдээгээр Казакстанд Ковидын хязгаарлалтыг зөрчсөн гэсэн үндэслэлээр 5000 хүн захиргааны шийтгэлд өртөж 1600 иргэн баричлагдсан гэсэн байна. Эдгээр иргэдийн нилээд нь засгийн буруу бодлого шийдвэрийг эсэргүүцэгчид, улс төрийн зүтгэлтнүүд, хэвлэл мэдээллийнхэн байсан гэдэг. Казакстаны Facebook-ийн идэвхтэн Альнура Ильящеваг эрх баригч нам “ НУР ОТАН”-г шүүмжилсний төлөө онцгой байдлын үед хуурамч мэдээлэл түгээсэн үндэслэлээр 3 жил эрх чөлөөг нь хорьж 5 жилийн турш нийгмийн идэвхтэй үйл ажиллагааг явуулахыг нь хориглосон байна.

Энэ бүхэн Казакстан улсын системийн хямрал нүүрлэснийг харуулж байгаа хэрэг бөгөөд одоо өрнөж буй тэмцлийг юмны үнэ өссөн, ажилгүйдэл, ядуурал, авлигын эсрэг тэмцэл гэж гадны судлаачид дүгнэж байна.

Казакстан улсын ерөнхийлөгч асан Назарбаевын хувьд сүүлийн 30 жилийн хугацаанд энэ улсыг дэлхийн шилдэг 50 улсын хэмжээнд хүртэл хөгжүүлсэн гавьяатай ч нэг хүнийг тахин шүтсэн дарангуйллын дэглэм тогтоосон, гэр бүлээрээ улс орны баялгад монополь эрх тогтоон шулсан, баян ядуугийн ялгааг туйлд нь хүргэсэн, авлига коррупцийг хөгжүүлсэн, хууль бус явдал газар авахуулсан гэдгээр нь одоо түүнд зориулж Талдыкорган хотод 5 жилийн өмнө босгосон хөшөөг ард түмэн нь нурааж “Өвгөн одоо зайл” “ Үнэнээс зугтахгүй” гэсэн уриа барьж тэмцэхэд хүргэж ард түмэндээ адлагдахад хүрлээ. Жагсагчдын тэмцэл эдийн засгийн шаардлагаас давж улс төрийн шинжтэй болсон байна.

Үнэхээр ч Казакстан улсын хувьд Transparency International агентлагийн мэдээгээр авлиыг индезсээр 180 орноос 94-т жагсаж байгаа. Казакстан улс бараг 20 сая хүн амтай ч улсын баялгийн тал хувь нь 200 хүрэхгүй баяуудын гарт төвлөрснийг КРМG судалгааны хүрээлэнгийн аналитикууд Credit Suisse Research Institute -ийн мэдээнд үндэслэн тогтоосон байна.

Английн Times сэтгүүлийн тэмдэглэснээр өнгөрсөн 3 дахь өдөр гэхэд 10 гаруй хувийн жижиг онгоцууд Казакстанаас гарч ниссэн бөгөөд үүнд Назарбаевын гэр бүлийнхэн, хань хамсаатнууд, зугтан гарсан байх магадлалтай гэжээ.

Энэхүү хямрал нь Төв Азийн бүс нутаг төдийгүй дэлхийн улс орнуудад бас хамаатай. АНУ-ын Exxon Mobil и Chevron зэрэг олон кампаниуд газрын тос эрчим хүчний салбаруудад олон арван тэрбум долларын хөрөнгө оруулсан, ХБНГУ-ын 400 гаруй компани мөн үйл ажиллагаагаа явуулдаг, бас дээр нь Англи,Түрк, Хятад, Арабын улсуудын зөндөөн компаниуд идэвхтэй ажилладаг бөгөөд бүгд л нь хөрөнгө оруулалтаа эрсдэлд оруулахаас айж байна. Ураны дэлхийн том экспортлогч орон Казакстаны үймээнээс болж өнгөрсөн 3 дахь өдөр дэлхийн зах зээлд ураны ханш шууд 8 % өслөө.

Казакстаны энэ хямрал хөрш улсууд, бүс нутагт нөлөөллөө тогтоохыг эрмэлзэж буй улсуудад ч гэсэн далим, эрсдэл үүсгэж байна. Түрк үндэстнүүдийн Тураны их улсыг байгуулахыг эрмэлздэг Түрк улс үүнийг ашиглан Казакстаныг ОХУ-ын нөлөөллөөс салгах, Арабын улсууд исламын шашны нөлөөллөө хүчирхэгжүүлэх, Оросыг эсэргүүцдэг барууны улсууд бөөрөнд нь халуун цай хоржигнуулахыг хүсч, харин амжиргааны өртөг өссөн, ажилгүйдэл, ядуурал, авлига газар авсан зэрэг нийгэм эдийн засгийн төстэй нөхцөл хүндрэл үүссэн хөрш Киргиз, Узбек, Тажик улсуудад тэмцэл, бужигнаан үүсч мэдэхээр болоод байна. Энэ байдал Монголд ч үүсэхийг үгүй гэх ямар ч баталгаа байхгүй.

Засаг нь энэхүү тэмцлийг дарж чадахгүйд хүрч Армени, ОХУ, Беларусь, Киргизстан, Тажикистан Казакстан зэрэг орнууд багтдаг Хамтын аюулгүй байдлын гэрээний байгууллага (ХАБГБ)-аас туслалцаа хүсч энхийг сахиулах хүчний цэрэг оруулсан байна. Казакстаны дотоодыг хамгаалах яамны мэдээллээр 13-аас доошгүй цагдаа алагдан 2000 гаруй хүн баричлагдаад байна.

Хэдийгээр тэмцлийг хүчээр нухчин дарж байгаа мэдээ байгаа боловч энэ нь өвчнийг улам бугшруулахад хүргэж болзошгүй юм. Назарбаевын дэглэмийг шүүмжилдэг сөрөг хүчнүүд үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлж эхэллээ. Сөрөг хүчний “Демократический выбор -Ардчилсан сонголт” хөдөлгөөний гадаадад байгаа удирдагч Мухтар Кабулович Аблясов гэхэд Назарбаевыг олж шоронд суулгана, хариуцлага тооцно гэж байх жишээтэй.

Иймэрхүү байдал Монголд үүсэхэд тун ойрхон байгаа. Дэлхийн 2 том зах зээлийн хажууд байгаа, асар их баялагтай, 70 сая шахам малтай, 3 сая гаруйхан хүн амтай улс орноо авч явж чадахгүй арчаагүй байдалд хүргэсэн улс төрчид, луйварчдыг яг ийм хувь заяа хүлээж байгаа. Үр хүүхэд, хань хамсаатнаа ч зугтуулаад ч нэмэргүй болсон цаг. Одоо дэлхий хаанаас ч боловч олоод аваад ирдэг болсон. Казакстан улсын хөгжил манай улстай адилхан сүүлийн 30 жилийн хугацаанд өөрчлөгдсөн ч гэсэн хөгжлийн хурд, хүрсэн түвшин, амжилтын тухайд Монгол улс Казакстаны тоосыг нь ч гүйцэхгүй. Амьжиргааны түвшин нь хамаагүй дээр юм билээ манайхаас.

Санаа зовж нийтлэл бичсэн Ц. Мөнхжаргал

2022-01-07