Одоогоос гурван жилийн өмнө нийгэм, эдийн засгийн байдлыг илэрхийлсэн өргөн материал дээр цаг гарган сууж, задлан шинжилгээ хийж, мэргэжлийн дүгнэлт гаргаж билээ.

Эл нийтлэлд тэрхүү дүгнэлтийг хавсаргалаа. Монгол улсад 1990 онд төрийн эргэлт гарснаас хойш өнөөдрийг хүртэл 30 шахам жилийн урт замыг тууллаа, их ч юмыг ойлгож мэдэцгээлээ. Мэдээж ард түмэн энэ хугацаанд олон эерэг зүйлийг олж авлаа. Эдийн засаг тооны үзүүлэлтээр өсөж, иргэд үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөг олж авлаа. Малын тоо толгой өслөө. Мөнгө нь л байвал гадаадад дураараа явцгааж байна. Гудамжиндаа багтахгүй олон машинтай болж, хураасан шагай шиг төвдөө шавсан байшингуудтай... гээд яриад байвал их юм байна. Гэхдээ нийгэмд чанарын өөрчлөлт гарсан уу, ард түмний амьдрал сайжирсан уу гээд бодохоор огт үгүй. Харин ч бодит орлого, нийгмийн дундаж давхарга, өрхийн үйлдвэр эрхлэлт, цалин тэтгэвэрийн харьцуулж жигнэсэн дундаж үзүүлэлтүүд томоор буурч, гадаад валют, бараа, үйлчилгээний үнэ эдийн засгийн өсөлтөөс хавьгүй хурдтайгаар өсчихсөн дүр зураг гардаг. Эндээс товчхон дүгнэхэд макро эдийн засгийн тэлэлт, өсөлтийг хөгжил гэж ойлгоод хамаг хүч бололцоогоо түүнд чиглүүлсэнтэй холбоотой болж таарч байна. Эдийн засгийн тэлэлтийг шүтэх Кейнсийн онол баримтлалаасаа салж чадалгүй явсаар өнөөдөртэй золгов. Харин ижил гараанаас хөдөлсөн бусад улс Кейнсээр биш, хүнээ хөгжүүлэх, эдийн засгийн эх үүсвэртэй болгох замаар макро эдийн засгаа тэлэх тухай Шумпеттерийн онолын баримтлалаар явсаар манайхаас хөгжлөөрөө алсраад явчихав.

Бид өнгөрсөн 30 жилд хөгжлийн ямарч концепцигүй таваргалаа. Ямар нэг концепци байсан бол түүнээ дагаад хөгжлийн загвар, хэтийн төлөв гарах л байсан байх. Одоо ч концепци, загвар, стратегийн аль нь ч байхгүй. Энэ нь одоо мөрдөгдөж байгаа Үндсэн хуультай холбоотой үзэгдэл гэж бодогддог. Тэгэхээр Үндсэн хуулийн ургийн гажиг гарсан байна. Өөрөөр хэлбэл, Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулахдаа л алдаа гаргачихсан юм билээ.

ЭНДЭЭС ГОЛ ГУРВЫГ НЬ ХЭЛЬЕ

1. Хугацаан дээр алдсан. Монгол улс нурж байгаа системийн нэгж болон унаж яваа үед хийгдсэн үндсэн хууль. Унаж яваа биетийг шууд босгох ямар ч арга байхгүй. Нэг бол унагах, эсвэл тогтоон барих хоёрхон арга бий. Манайх шууд л хөгжлийн Үндсэн хууль хийсэн. Энэ бол маш том алдаа. 1992 оны Үндсэн хууль нь чимээгүй цагийн хуульд захирагдаж, уналтыг тогтоон эдийн засгийг тогтворжуулах шилжилтийн Үндсэн хууль байх ёстой байлаа. Тэр нь 10 орчим жил л үргэлжлэх, дараа нь шинээр Үндсэн хууль боловсруулан батлах ёстой байв, бусад улс орон ингэсэн.

2. Үндсэн хууль боловсруулах туршлага байсангүй. Хөгжилтэй гэх хэд хэдэн улс орны Үндсэн хуулийг орчуулж байгаад аль нь гоё сайхан, чамин гэх болгоныг түүж нэгтгээд, тэр холимог хуургы нь хоол болгох гэж Б.Чимид гуай махаа зулгаасан юм билээ.

3. Аливаа хуулийг боловсруулахад амин сүнс нь гэх хоёр зүйл байдаг. Энэ нь нэг талаас төрийн засаглах тогтолцоо, нөгөө талаас Үндсэн хууль гаднын жишиг дээр биш тухайн орны үндэсний уламжлал (уламжлал шүү, онцлог биш), байршил, байгалийн тогтоц, нийгмийн хөгжлийн түвшингээр үнлэслэгдэнэ гэсэн үзэл баримтлалуудыг ерөөсөа авч хэлэлцээгүй, ийм үндэслэл байдгийг мэдээ ч үгүй байх.

Аливаа хууль нэг талаас эрх зүйн орчин, нөгөө талаас цаазлан хориглолт байдаг. Тэр хоёр тал нь харилцан уялдаж, ерөнхий дүнгээрээ баланслах байдлаар хийгдвэл амьдралд буух нь илүү дөхөмтэй байдаг аж. Гэтэл үүнийг харгалзаагүй, хариуцлага талыг бүрмөсөн орхигдуулж, эдийг засаг, өмчлөлийн субьектыг дутуудуулсан тал байгаа. Тиймээс ургийн гажигтай үндсэн хууль гэж дүгнэхэд хүргэсэн юм.

Үндсэн хууль 2000 оны эхэн хүртэл үйлчилсэн. Тэр үед л шинэ Үндсэн хууль хийх шаадлагатай байлаа. Дэвшилт гэж хэлж болохоор, нэлээд танин мэдэхүйн ойлголттой зарим улстөрч, эрдэмтэд судлаачид Үндсэн хуулиа өөрчлөхгүй бол болохгүй нь, цааш явах аргагүй боллоо гэдгийг хэлдэг байсан юм билээ. Алдаанууд ар араасаа савирч, ужгирсаар ноцтой байдалд хүрсэн, одоо бол оройтсон. Үндсэн хуулийг үндсээр нь шинэчилж солихоос өөр ямар ч гарц үлдсэнгүй!
Өнгөрсөн жилүүдийн нийгэм, улс төр, эдийн засгийн амьдрал, бэлэн байгаа фактуудад тулгуурлан дүгнэлт гаргаж, социологийн шинжилгээ хийгээд үзэхээр 20 гаруй том алдаа гаргасан байдаг юм билээ.

Эндээс ихэнх нь концепцийн гэмээр, эсвэл огт концепцигүйн улмаас үүдэн гарсан бол зарим нь бүр маш бүдүүлэг алдаанууд байдаг юм. Эдгээр алдааг шинж байдлаар нь ангилж болно.

ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХҮРЭЭНД

1. Эдийн засагт чанарын өөрчлөлт хийх үедээ хуучин үйлчилж байсан төлөвлөгөөт механизмыг бүрмөсөн үгүйсгэсэн мөртлөө хөрөнгөт нийгмийн зах зээлийн язгуур механизмыг түргэн босгож чадаагүй алгуурласан. Суурь үнийг зоригтой чөлөөлж зүрхлэхгүй эмээж назгайрсаар цаг алдаж, эдийн засгийг бүхэлд нь хямралд хөтлөн, хөдөлгөөний механизмын хомсдолд оруулж, динамик өсөлтийг нь зогсоон, улмаар унагасан.

2. Улсын гэгдэж байсан объектуудыг хувьчлах замаар капиталын анхны түгээмэл хуримтлалыг босгож чадсан атлаа түүнийгээ нэмүү өртгийн нөхөн үйлдвэрлэлийн эргэлтэнд татан оруулж чадаагүй. Менежментгүй, мэдлэггүй, сэтгэлгүй улстөрчид голдуу хүмүүсийн гарт оруулан стратегийн алдаа гаргаж хуваарилснаар НӨХӨН ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН ТАСРАЛТГҮЙ байх эдийн засгийн хууль зөрчигдөж, мөнгөн хөрөнгийн хуримтлал үйлдвэрлэлд биш хэргэлээнд зарцуулагдаад дууссан.

3. Зээлийн хөрөнгөөр дахин хуримтлалын бонд босгох гэж оролдон зарим амжилт гаргасан. Гэтэл тэр хөрөнгөө нэмүү өртөг үйлдвэрлэхэд биш, алсуураар, олон жилийн дараа тойруу замаар ашгаа өгдөг барилга, зам, тээвэр зэрэг суурь бүтцийн объектуудад түлхүү оруулж, сонгуулийн шоу хийснээр дахиад л хөрөнгийн хомсдолд орсон. Дахиад зээл, дахиад алдаа. Ашгийн эдийн засаг биш, зээлийн эдийн засагтай улс болсон.

4. Хуримтлалын херенгийн эрэлд дахин мордохдоо дотоодын эх үүсвэрийг ашиглана гэх нэрийн дор СТРАТЕГИЙН ОРД гэх гажуу бодлого зарлан уул уурхай руу хошуурцгаасан. Гаднын хөрөнгө оруулалтаар голдуу орж ирсэн мөнгөн хөрөнгө дахиад л буруу хаваарилагдсаны үрээр ОЛИГАРХ бүлэглэл үүсгэж, нөгөө талд нь улс орны эдийн засаг жирийн ард түмэнтэйгээ хамт шалан дэр унасан. Баялгийг хөдөлмөрөөр хуваарилах зохистой механизм, эрх зүйн орчин өнөөдрийг хүртэл бий болж чадаагүй яваа, цаашдаа ч бий болно гэх найдвар тун муу. Уул уурхайн салбар, гадаадын транс олигарх акулуудын аманд улам лавшран орсоор байна.

5. Эдийн засгийн конъюктур, багтаамж, эзлэхүүн, суурь бүтэц, ялангуяа прогнозлолын гол гол үзүүлэлтүүдийг анхнаас нь дэндүү хийсвэрээр өндөр үнэлэн буруу тооцоолж, жижиг эдийн засагт хүнд ачаалал үүрүүлэн сөхрүүлсэн. Угаас тогтоосон критерүүд нь бүгд алдаатай байсан болохоор тооцоогүй эрсдэлд эрсэдсэн.

6. Эдийн засгийн хуримтлал, нийгмийн хэрэглээний 75:25 гэсэн зохистой баримжааг баримталсан жил байхгүй. Тансаг хэргэлээтэй, хуримтлалгүй орон болж хувирлаа.

7. Үндэсний валютад девальваци үүсгэж, өнөөдөр улсын алтан фондон баталгаа нойл заачихсан. Мөнгөний бодлого алдагдаж, үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлэл бий боллоо гэсэн үг.

8. Мөнгөний таван функц бол эдийн засгийн гүн гүнзгий агуулгатай, чухал зүй тогтол гэдгийг ерөөсөө авч хэлэлцэлгүй явсаар ирсэн. Заримыг нь хэтрүүлж, зарим функцыг орхигдуулж доголсоор эцэст нь зээлжих зэрэглэлийн баталгаагүй орны тоонд жагслаа. Орлогын эх үүсвэрийн хомсдолд орсон иргэн хүн амьдралын баталгаагүй болох үзэгдэл бодитой боллоо. Хотлоороо мөнгөний БООЛ болцгоов.

• Төр, Засгийн газар нь засаглалын алгоритмыг намуудад зүгээр л мөнгөөр худалдчихсан. Энэ бол 25 жилийн түүхэнд гарсан хамгийн том алдаа.

• Одоо байгаа намууд лавтайяа эдгээр алдааг засахгүй ээ, яагаад гэвэл ХҮСЭХГҮЙ.

• Түүхэн үйлийг гагцхүү ард түмэн, сонгогчид л хийж чадна. Энэ бол эцсийн найдвар.

9. Мөнгө олдвол зад архиддаг, мөнгөгүй үедээ царайчилж явдаг согтуу толгой шиг ХӨЛЧҮҮ ТӨСӨВ-тэй 25 жилийн нүүр үзлээ. ТЭГЛҮҮЛЭХ КОНЦЕПЦИ гэгчийг нэг удаа ч хэргэлээгүй. Арай эрүүл сэтгэхүйтэй, эдийн засгийн баримжаатай улстөрчид нь ДНБ ялимгүй ч гэсэн өсөлттэй байдлаа ашиглаад зориг гаргаад тэглүүлье гэж хэчнээн хашхираад ч нэмэр болсонгүй. УИХ-ын жалга дов хөөцөлдсөн, хөдөөнөөс голдуу сонгогдсон хөлдүү дийлсэн олонх гишүүдийн шахалтаар сонгуулийн пиар хийцгээн бас л алдагдалтай төсөв баталж орхив. Цаашдаа энэ алдааг засах боломж бараг гарахгүй, зээлийн төлөлт төсвийн нэмэгдэл ачаалал болон орж ирнэ.

10. Санхүүгийн эх үүсвэр дээр хатуу үндэслэсэн эдийн засгийг хөгжүүлэх, хямралаас гарах мөчлөгийн хөтөлбөр, загвар (modulus), цэгцтэй багцалсан программ (algorithm) аль нь ч байгаагүй, одоо ч алга. Бүхэл бүтэн улсын эдийн засагт нүүдэлчний амиа аргацаасан сэтгэхүйгээр хандсаны гай гарч байна. Энэ бол эдийн засгийг засаглалаар биш улс төрийн болхи удирдлагаар хөгжүүлэх оролдлого хийж олон жил муйхарласны гор.

Нэрэлхэхдээ Кейнсээр явсан гэж дэмийрцгээх нь ард түмнээ юу ч мэдэхгүй малнууд гэж доромжилж байгаа ч юм шиг. Ард түмэн дотор тэднээс хавьгүй мэдлэгтэй, өндөр боловсролтой хүмүүс бий л дээ, уг нь. Кейнс төрийн зохицуулалтын тухай концепци дэвшүүлсэн болохоос намын зохицуулалтын тухай ганц үг ч ган хийгээгүй. Намуудыг парламентын гадна гаргаагүй, Засгийн газрыг улстөрчдөөс чөлөөлөөгүй нөхцөлд энэ алдаа засрахгүй. Энэ байдлаар цааш алхвал мэдээж дефолт хаалгаа нээчихсэн хүлээж байгаа.

НИЙГМИЙН ХҮРЭЭНД

11. Нийгэм бүхэлдээ улстөржсөн. НАМ БАРААДВАЛ АМЬДРАЛ БАДАРНА гэсэн эрүүл бус сэтгэлгээ аксиом болон тархсан. Энгийн ухамсрын тулгуур харилцаанд хүртэл тэр намын, энэ олигархын хүн гэх шинэ ойлголт орж ирсэн. Намууд нийгмийг хүйсээр нь, насаар нь, заримдаа шашнаар ангилан ялгаварлаж өмчлөн, одоо ч гэсэн нийгмийн дунд хагарал бий болгосоор байна.

12. Хөдөлмөрлөсөн нь хохирч, овсгоотой нь хождог шударга байдал нийгмийг ноёлох болов. Энэ нь баялгийг хөдөлмөрөөр хуваарилах зарчмыг алдагдуулсан алдааны үр хөврөл.

13. Нийгмийн ухамсарт олон арван жилээр бүрэлдэн, манцуйдаа бойжиж байсан ЭВ ХАМТАЧ (solidarity) зарчим салхинд хийссэн юм шиг алга болж, оронд нь бэртэгчин үзэл газар авч байна. Төр ард түмнээ хаясны хар гай энэ.

14. Баян ядуугийн ялгарал ( difference) дээд цэгтээ хүрсэн. ДУНДЧУУД-ыг анхаарлын гадна орхисноор нийгмийг бүхэлд нь авч явдаг энэ oнцгой чухал давхарга мянга мянгаараа ядуусын эгнээнд шилжсэн.

15. Мэргэжлийн залгамж халаа тасарч, өндөр мэргэжилтнүүд, технократуудын болон оюуны хөдөлмөрийг зориудаар юм шиг критергүй болгон шавхайтай хутгаж орхисон. Шавхайн дундаас хэдэн улстөрчид нь өөрсдөдөө VIP гэсэн чамин нэр хайрлан цэцэглэж байна. Тэд өөрсдийнхөө бодлыг салбарын бодлого болгон өргөмжилдөг болсон.

УЛС ТӨР, ЗАСАГЛАЛЫН ХҮРЭЭНД

16. Төр, Засгийн газар нь засаглалын алгоритмыг намуудад зүгээр л мөнгөөр худалдчихсан. Энэ бол 25 жилийн түүхэнд гарсан хамгийн том алдаа. Одоо засаглалын алгоритмын оронд УЛС ТӨРИЙН АЛГОРИТМ түгээмлээр ноёрхож байна. Төр ард түмнээсээ тасарч, намуудаар хайрцаглагдан, улс төрийн хатуу цэгцтэй алгоритмтай, компромат арга барилтай, хэн ч, яаж ч нэвтрэхийн аргагүй хүнд суртлын аварга том машин болон хувирлаа. Ард иргэдийн эрх ашгийг бүхэлд нь бульдозордож байна. Энэ бол маш нарийн боловсруулсан стратеги. УЛС ТӨРИЙН АЛГОРИТМ гэж юу вэ? Энэ бол цэгцтэй, дэс дараалалтай улс төрийн колончлолын систем.

17. Таваар, мөнгөний харилцааны M_T_M´ томъёог улс төрд татан оруулж, албан тушаалаар буруу зөвгүй панз үсэргэх нөхцөлийг бий болгон албан тушаалаар өөрсдөдөө нэмүү ашиг бүтээж байна. Үүний үрээр АЛБАН ТУШААЛ нь ОНЦГОЙ ТАВААР болон хувирч, улмаар тэр нь нийгмийн эрүүл сэтгэлгээг мөөгөнцрийн үүсгүүр шиг эд эсээр нь нэвчин бузарласан.

18. Төрийн эрхэмсэг чанар, монгол хүний дигнитийг улстөрчид өөрсдөө увайгүй үйлдлээрээ унагасан. Төр нь өөрөө боловсроод, засгаа удирдан чиглүүлээд явах тогтолцоонд намууд шургалж, засгийг бүр төртөй нь удирдах гэж оролдсоор болохгүй бол унагасаар эцэст нь зорилгодоо хүрч чадсан. Уршиг нь юу болж тусав. Төрөө дээдлэн шүтдэг ард түмэн, ТӨР гэнгүүд л чихээ тагладаг хүмүүсийн олонлиг болон хувирлаа.

ЁС ЗҮЙН ХҮРЭЭНД

19. Нийгмийн ухамсар нь төрийн зүгээс зайлшгүй зохицуулалт шаарддаг зүй тогтолтойг мэдсээр байж зоргоор хаясны гайгаар өнөөдөр сахилга, хариуцлага гэж юм байхгүй болсон. Хариуцлага, сахилга, шударга ёсны талаар хуулийн төсөл ороод ирэхээр парламентын гишүүд нь хэлэлцэхгүй буцаачихдаг.

20. Гэр бүлийн хүчирхийлэл цадигаа алдсан. Энэ бол хуулийн цоорхой биш ээ, АЛДАА. Зарим улстөрч “Гэр бүлийн хүчихийлэл байгаа нь эрчүүдийг үнэлэх систем байхгүйгээс болж байна, бодлого хэрэгтэй байна” гэж УИХ дээр эрүүл бус юм ярьдаг болсон. Хүний эрх, тэр дундаа хүүхдийн эрхийг бүдүүлгээр зөрчиж байгаа үйлдлүүдээ зогсоох нь бүү хэл даамжруулсаар байна.

21. Дэлхий озоны давхрагаа цоолчихгүй тулд ногоон бодлого явуулж байхад Монголын төр байгаа НОГООН-оо сүйтгэх, хэдхэн долларт арилжих юм хийсээр байна. Энэ бол уршиг нь гарцаагүй орж ирэх болчимгүй алдаа.

Энэ бүх алдааг шинжээр нь биш субъектээр нь хуваагаад үзэхээр бараг бүхэлдээ НАМууд дээр ноогдож байгаа. Энэ нь шүүмжлэл гэхээсээ илүүтэй ДҮГНЭЛТ юм. Уншигчдад ГАРЦ хайх багахан ажил үлдээлээ. Одоо байгаа намууд лавтайяа эдгээр алдааг засахгүй ээ, яагаад гэвэл ХҮСЭХГҮЙ.

Энэ түүхэн үйлийг гагцхүү ард түмэн, сонгогчид л хийж чадна. Энэ бол эцсийн найдвар, эс чадвал МӨХНӨ!

И.Цэрэнхүү

Засгийн газрын мэдээ